Բորիս Գոդունով (ողբերգություն)

«Բորիս Գոդունովը» գրվել է «Ռուսական պետության պատմության» ընթերցանության ազդեցության ներքո և նվիրված է Բորիս Գոդունովի թագավորության ժամանակաշրջանին՝ 1598 թվականից մինչև 1605 թվականը և Կեղծ Դմիտրի I-ի ներխուժմանը։ Նիկոլայ I-ին կայսեր հետ հանդիպման ժամանակ (որը վերջ դրեց աքսորին) Պուշկինը նրա համար կարդացել է հատվածներ «Բորիս Գոդունովից»։

Դրաման գրված է Շեքսպիրի Պատմական ժամանակագրություններին նմանակելու համար՝ հիմնականում սպիտակ չափածո, մի քանի արձակ տեսարաններով։ Ծառայել է որպես ոչ միայն ռուս գրականության, այլև եվրոպական մի շարք ստեղծագործությունների համար համատեքստ (Պոստմոդեռնի արվեստում Բորիսի կերպարը մեկ անգամ չէ, որ հաղթում է Ռոբ-Գրիեին)։

Լիովին պիեսը առաջին անգամ հրապարակվել է (գրաքննության կրճատումներով) 1830 թվականի դեկտեմբերի վերջին, 1831 հրատարակության ամսաթվով, սակայն բեմադրվել է միայն 1866 թվականին։ Դրա պատճառը ստեղծագործության ենթադրվող անգնահատելիությունն է։ Բայց կարևորը՝ մինչև 1866 թվականը ողբերգությունն արգելվել է բեմադրել։ Գրաքննության բացառումներով և կրճատումներով առաջին անգամ բեմադրվել է 1870 թվականի սեպտեմբերի 17-ին Ալեքսանդրյան թատրոնի արտիստների կողմից Մարիինյան թատրոնի բեմում^[1]։

Ողբերգությունը նշանավորեց Պուշկինի լիակատար հեռացումը ռոմանտիզմից իր հերոսությամբ դեպի հերոսների պատկերների իրատեսական մարմնացում։ Այնուամենայնիվ, 1825 թվականի հուլիսի 13-ին Միխայլովսկուց Պյոտր Վյազեմսկուն ցարական գյուղ ուղղված նամակում Պուշկինը իր ստեղծագործությունն անվանում է «ռոմանտիկ ողբերգություն», ինչպես ենթադրում է Իրինա Սեմենկոն, «նախևառաջ գյուտի ազատության, դասական դրամատուրգիայի կանոնների վճռական տապալման համար»^[2]։

Պուշկինը սյուժեի համար օգտագործել է ցարևիչ Դմիտրիի սպանության վարկածը Բորիս Գոդունովի հրամանով, որը վիճարկվում է, տես Ուգլիչյան գործը։

Սերգեյ Բոնդիի կարծիքով Բորիս Գոդունով ողբերգության գլխավոր հերոսը ժողովուրդն է, Բոնդին գրել է. «Ժողովրդի, նրա կարծիքի, նրա սիրո և ատելության մասին, որոնցից կախված է պետության ճակատագիրը, անընդհատ խոսում են պիեսի գործող դեմքերը»^[3]։

Ողբերգության մեջ արծարծվող հիմնական թեմաներից մեկը իշխանությունն ու մարդն է։ Իշխանության կողմից գայթակղության խնդիրը նկարագրվում է Բորիս Գոդունովի, Գրիգորի Օտրեպյովի, արքայազն Շույսկու, Պետրոս Բասմանովի, Մարինա Մնիշեկի օրինակով։

• 1598 թվականին Ֆեոդոր Իոաննովիչ թագավորի մահից հետո ժողովուրդը աղաչում է նրա աներորդի Բորիսին, ով մենաստանում էր, ընդունել թագը։ Նա ոչ անմիջապես, բայց համաձայնում է։ Այս ֆոնի վրա, տեղի է ունենում իշխանների՝ Շույսկու և Վորոտինսկու երկխոսությունը։
• 1603 թվական։ Հրաշքներ վանք։ Ճգնավոր Գրիգոր Օտրեպևը իր ավագից՝ Պիմենից իմանում է մանրամասներցարևիչ Դմիտրի Ուգլիչսկու սպանության մասին և փախչում, պատրաստվում է հանդես գալ որպես վերջինիս։ Կրեմլում իմանում են նրա մասին և հետախուզում են հայտարարում։ Օտրեպևը փորձում է անցնել Լիտվայի սահմանը, նախքան այդ նրան քիչ է մնում բռնեն պանդոկում։ Բոյարին Շույսկու տանը վերջինս մեկ այլ բոյարինի՝ Աֆանասի Պուշկինի հետ միասին, կարդում են հրաշքով փրկված ցարևիչի հայտնության մասին նամակը, որից հետո Շույսկին լուրով գնում է թագավորի մոտ։ Բորիս Գոդունովը լուրից սարսափած, տառապում է խղճով և սպառնալիքներով կրկին հարցնում է Շույսկուն, թե արդյոք ցարևիչը մահացե՞լ է։ Կրակովում՝ Վիշնևեցկու տանը, ինքնակոչը սկսում է հավաքել սվիտան։ Այնուհետև Սամբորի Մնիշեկի մարտիկները ամրոցում նա սիրահետում է տիրոջ դստերը՝ Մարինային և նույնիսկ խոստովանում է նրան, որ նա ընդամենը փախած բնիկ է։ Մարինայի համար կարևոր է դառնում միայն այն, թե արդյոք Կեղծ Դմիտրին կնստեցնի նրան Մոսկվայի գահին։
• 1604 թվական։ Ինքնակոչի զորքն անցնում է սահմանը։ Կրեմլի խորհրդում պատրիարքը խորհուրդ է տալիս տեղափոխել Դմիտրի ցարևիչի մասունքները Ուգլիչից Մոսկվա․ բացահայտվեց, որ Դիմիտրին սուրբ և հրաշագործ է, և ընդհանուր պաշտամունքի համար մասունքների ցուցահանդեսը կօգնի մերկացնել Կեղծ Դմիտրիին։ Սակայն Շույսկին, տեսնելով Բորիսի շփոթությունը, ճոռոմաբար մերժում է այդ առաջարկը։
• Դեկտեմբերին Նովգորոդ-Սևերսկու մոտ տեղի է ունենում պայքար, որտեղ Գոդունովի զորքերը պարտվում են։ Սոբորնայա հրապարակում պակասամիտը մեղադրում է Բորիսին սպանության մեջ։ Սևսկում Կեղծ Դմիտրին հարցաքննում է գերեվարված ազնվականին, որից հետո նրա զորքը ջարդվում է։ Մոսկվայում Բորիս թագավորը հանկարծակի մահանում է, հասցնելով թագավորության համար օրհնել Ֆեոդորի որդուն։ Գավրիլա Պուշկինը դրդում է Գոդունովի զորքի հիմնական մասին, թագավորի կողմից սիրված, բայց անխոհեմ Բասմանովին, դավաճանության։ Այնուհետև ճակատային տեղում Պուշկինը հռչակում է Կեղծ Դմիտրիի իշխանությունը և ապստամբություն է հրահրում Գոդունովի երեխաների դեմ։ Բոյարները մտնում են այն տունը, որտեղ բանտարկված են թագավոր Ֆեոդորը քրոջ և մոր հետ, և խեղդում են նրանց։ Բոյարին Մոսալսկին հայտարարում է ժողովրդին (ողբերգության վերջին խոսքերը)․ «Ժողովուրդ, Մարիա Գոդունովան և նրա որդին՝ Թեոդորը, թունավորվել են թույնով։ Մենք տեսել ենք նրանց մահացած դիակները. (դադար), ինչու եք լռում, բղավեք։ Կեցցե Ցար Դիմիտրի Իվանովիչը» Ժողովուրդը լռում է։

1869 թվականին Մոդեստ Մուսորգսկու կողմից դրամայի տեքստի վրա գրվել է համանուն օպերա։

Հետագա դրամատուրգների շարքում, որոնք փորձում էին գնալ Պուշկինի հետքերով, պետք է հատկապես նշել Ալեքսեյ Տոլստոյին։ Իր պատմական եռերգության մեջ («Իվան Ահեղի մահը» (1865), «Ցար Ֆեոդոր Իոաննովիչ» (1868) և «Ցար Բորիս» (1870)) Տոլստոյը կարծես կրկնում է բոյարինների հիմնական հակադրությունը, որը ղեկավարվում է Բելսկիի, Շույսկու, Մստիսլավսկու կողմից։

• 1870 թվականի սեպտեմբերի 17՝ Ալեքսանդրյան թատրոնի դերասանների կողմից Մարիինյան թատրոնի բեմում առաջին բեմադրվել է (ռեժիսոր՝ Ալեքսանդր Յաբլոչկին, դեկորացիա՝ Մատվեյ Շիշկով, Բորիս՝ Լեոնիդ Լեոնիդով, Կեղծ Դմիտրի՝ Վասիլի Սամոյլով, Պիմեն՝ Պյոտր Գրիգորև, Մարինա Մնիշեկ՝ Ելենա Ստրույսկայա, Շույսկի՝ Պյոտր Զուբրով)։
• 1880 թվականի նոյեմբերի 19՝ նույն խմբագրությունում առաջին բեմադրությունը Մոսկվայի Փոքր թատրոնում (ռեժիսոր՝ Սերգեյ Չերնևսկին, Բորիս՝ Նիկոլայ Վիլդեն, Կեղծ Դիմիտրի՝ Ալեքսանդր Լենսկի, Պիմեն՝ Իվան Սամարին, Մարինա Մնիշեկ՝ Մարիա Երմոլովա, Շույսկի՝ Օսիպ Պրավդին, Բասմանով՝ Միխայիլ Լենտովսկի)։
• 1899 թվականի հոկտեմբեր 14՝ Փոքր թատրոն (Բորիս՝ Ֆեոդոր Գորև, Կեղծ Դմիտրի՝ Ալեքսանդր Յուժին, Պիմեն՝ Ռյաբով, Վարլաամ՝ Վլադիմիր Մակշեև, Միսայիլ՝ Միխայիլ Սադովսկի, պանդոկի տիրուհի՝ Օլգա Սադովսկայա, Յուրոդիվի՝ Նիկոլայ Մուզիլ)։
• 1907 թվականի հոկտեմբեր 10՝ ՄԳԹ-ը առաջին անգամ առավել համապարփակ խմբագրությամբ (ողբերգության 24 տեսարաններից 22-ում) (ռեժ. Վլադիմիր Նեմիրովիչ Դանչենկո և Լուժսկի, նկարիչ՝ Վիկտոր Սիմով; Բորիս՝ Ալեքսանդր Վիշնևսկի, Կեղծ Դմիտրի՝ Մոսկվին, Պիմեն՝ Կաչալով, Մարինա Մնիշեկ՝ Գերմանովա, Շույսկի՝ Լուժսկի, Վարլաամ՝ Իլյա Ուրալով)։
• 1905 թվականի փետրվարի 13՝ Լիգովսկի ժողովրդական տան հանրային թատրոն։ Պետերբուրգ (ռեժ.՝ Պ. Գայդեբուրով)
• 1908 թվական՝ Ալեքսանդրյան թատրոն, երկու էպիզոդիկ ներկայացում հօգուտ Սանկտ Պետերբուրգում Պուշկինի հուշարձանի շինարարության (Բորիս՝ Գե, Կեղծ Դմիտրի՝ Խոդոտով, Շույսկի՝ Կ. Յակովլև, Վարլաամ՝ Դավիդով, Միսայիլ՝ Վարլամով)։

Մինչև 1917 թվականի հեղափոխությունը գավառական թատրոններում ողբերգությունը շատ հազվադեպ էր բեմադրվում (երբեմն բեմադրվում էին հատվածներ-տեսարաններ հոբելյանական տարեթվերին)։ Հայտնի են միայն բեմադրությունները․

1871 թվականի նոյեմբերի 18՝ Կազան, Մեդվեդևի անտրեպրիզ, Դավիդովի բենեֆիսը, որը հանդես է եկել Կեղծ Դմիտրիի դերում։

1899 թվական՝ (Վորոնեժի նահանգ) Բունակովի գյուղական թատրոն։

• 1934 թվականի նոյեմբերի 13՝ Պուշկինի անվան Լենինգրադի դրամատիկական թատրոն (ռեժ. Սուշկևիչ, նկարիչ՝ Ռուդի, Բորիս՝ Սիմոնով, Կեղծ Դմիտրի՝ Բաբոչկին, Պիմեն՝ Յակով Մալյուտին, Մարինա՝ Եվգենյա Վոլֆ Իզրաել, Վարլաամ՝ Նիկոլայ Չերկասով), նույն տեղում (1949; ռեժ. Լեոնիդ Վիվյեն, նկարիչ՝ Պոպով)
• 1937 թվական՝ Փոքր թատրոն (ռեժիսոր՝ Խոխլով, նկարիչ՝ Շչուկո, Բորիս՝ Լենին, Կեղծ Դիմիտրի՝ Աննենկով, Պիմեն՝ Պոդգորնի, Մարինա Մնիշեկ՝ Գոգոլևա, Շույսկի Յակովլև, Վարլաամ՝ Զրաժևսկի, Յուրոդիվի՝ Լեբեդև)
• 1937 թվական՝ Լենոբլիսպոլկոմի կոլխոզ-սովխոզային թատրոն (ռեժիսոր՝ Պավել Գայդեբուրով)։
• 1937 թվական (Պուշկինի մահվան հարյուրամյակին)։ Օրենբուրգի, Վորոնեժի, Սմոլենսկի, Նովոսիբիրսկի, Կարմիր ջահ Նովոսիբիրսկի թատրոն, Օրեխովո Զուևսկի, Սվերդլովսկի, Ռյազանի, Կրասնոդարի, Բաշկիրիայի ակադեմիկան թատրոն (Ուֆա), Լահուտի (Ստալինաբադ) անվան Տաջիկստանի թատրոն, Կոմի դրամատիկական թատրոն (Սիկտիվկար) և այլն։
• 1938 թվական՝ Լենինգրադի Պատանի հանդիսատեսի նոր թատրոն (ռեժ՝ Զոն և Սոյնիկովա, նկարիչ՝ Գրիգորև)
• 1949 թվական՝ Ֆրանկոյի անվան թատրոն, Կիև (Բորիս՝ Յուրի Շումսկի, Մարինա՝ Նատալյա Ուժվի)։
• 1957 թվական՝ Ռուսթավելի թատրոն (Թբիլիսի), կենտրոնական մանկական թատրոն (Մոսկվա)։
• 1982 թվական՝ Տագանկայի թատրոն։ Ներկայացումը արգելված էր։ Վերսկսվել է 1988 թվականին։
• 2014 թվական՝ «Լենկոմ թատրոն», Մոսկվա (ռեժիսոր՝ Կոնստանտին Բոգոմոլով)։
• 2015 թվական՝ «Et Cetera», Մոսկվա (ռեժիսոր՝ Պետեր Շտայն)

Ողբերգությունից հատվածներ ընթերցելով՝ Վասիլի Կաչալովը բազմիցս հանդես է եկել ռադիոյով և էստրադայում։