Սերգեյ Զարուդնի

Սերգեյ և Միտրոֆան Զարուդնի եղբայրները սերում են հին, բայց աղքատ, փոքրիկ ռուս ազնվական ընտանիքից։ 14 տարեկանից Զարուդնին, գրեթե առանց ուսուցիչների` ինքնուրույն, պատրաստվել է ընդունվել համալսարան ՝ երբեմն նյութական ծանր կարիք ունենալով։ 1842 թվականին Զարուդնին ավարտել է Խարկովի Կայսերական համալսարանի ֆիզիկամաթեմատիկական ֆակուլտետը՝ ստանալով գիտությունների թեկնածուի աստիճան^[2]։

Գալով Սանկտ Պետերբուրգ՝ նա մ��ադիր էր աշխատանքի անցնել Պուլկովոյի աստղադիտարանում, սակայն փոխարենը հայտնվեց արդարադատության նախարարությունում։

Առաջին փաստաթուղթը, որը կնքվեց Զարուդնիի կողմից, վերաբերում էր դատաիրավական բարեփոխումներին. դա շրջաբերական էր, որն ուղարկվել էր դատական համակարգին` առաջարկելով մեկնաբանություններ տալ ներկայիս քաղաքացիական դատավարության թերությունների վերաբերյալ` կապված դրա վերափոխման ենթադրությունների հետ։

Շուտով նախարարությունը սկսեց մեկնաբանություններ ստանալ դատական գործիչների կողմից։ Իշխանությունները, առանց դրանք կարդալու, դրանք ուղարկեցին սեփական գրասենյակի II բաժին, սակայն Զարուդնին մեծ հետաքրքրություն ցուցաբերեց։ Ինքնուս իրավաբանին ապշեցրել են նոր երեւույթները, որոնք առաջին անգամ բացվել են իր առջեւ. դիտողություններից ամենակարեւորը նա դուրս գրեց իր համար ու շատ մտածեց դրանց շուրջ։ Դա Զարուդնիի համար առաջին իրավաբանական դպրոցն էր, ավելի բեղմնավոր, քան համալսարանում իրավունք դասավանդելը։

Զարուդնին սկսեց ծանոթանալ օտարերկրյա իրավաբանական գրականությանը և օրենսդրությանը, իսկ արտասահմանյան հաճախակի ուղևորությունների ժամանակ՝ դատական պրակտիկային։

1849 թվականին նա նշանակվել է իրավախորհրդատու, ապա՝ Արդարադատության նախարարության խորհրդակցության ավագ իրավախորհրդատու, և շուտով այս հարցի նկատմամբ արտահայտեց իր յուրօրինակ վերաբերմունքով։ Օրենքների իմաստը հասկանալու համար նա դիմեց պատմական մեթոդին. նա փորձել է անհատական միջադեպերը նվազեցնել ընդհանուր սկզբունքների. ձգտել է հնացած օրենքների հնարավոր մեղմացում, օրինակ՝ կանանց ժառանգության հարցում, նա սկսեց միասնություն և հետևողականություն մտցնել խորհրդակցության հակասական պրակտիկայի մեջ և իր շուրջը ստեղծեց գործնական իրավագիտության մի ամբողջ դպրոց։ Զարուդնիի զեկույցները թե՛ փաստարկի ուժի, թե՛ ներդաշնակության, թե՛ ձևի նրբագեղության առումով, ապշեցուցիչ էին, այնպես որ դրանցից մեկի վերաբերյալ (Սմոլենսկ քաղաքի հողերում, 1852 թվականին) Արդարադատության նախարար Վ. Ն. Պանինը` մի անսովոր կոպիտ մարդ, ակամա պայթեց. «Եթե կյանքումս մեկ անգամ գրեի նման զեկույց, կհամարեի, որ կյանքս իզուր չեմ ապրել»։

1852 թվականին նախարարության երկրորդ մասնաճյուղին կից ստեղծվեց կոմիտե՝ քաղաքացիական դատավարության նախագիծ կազմելու համար. Զարուդնին նշանակվեց նրա գործավար, բայց նա կարող էր միայն ամենաաննշան տեխնիկական բարելավումները կատարել նախագծի մեջ՝ չհամարձակվելով այդ ժամանակ մտածել ոչ միայն հրապարակայնության, այլև նույնիսկ բանավոր գործընթացի մասին։

1856-ին Զարուդնին նշանակվեց արքայազն Վ. Ի. Վասիլչիկովի հանձնաժողովի գործավար, որը ստեղծվել էր Ղրիմի պատերազմի ժամանակ Հարավային և Ղրիմի բանակների քառորդ ղեկավարության չարաշահումները բացահայտելու համար։ Այդ նպատակով այցելելով Նիկոլաև, Օդեսա, Սիմֆերոպոլ, Սևաստոպոլ, Յալթա, Խերսոն և այլ քաղաքներ, Զարուդնին կարող էր տեսնել, թե ինչ սարսափելի վիճակում են վարչակազմն ու դատարանը ամենուր՝ վարչակազմի անսահմանափակ կամայականության և հասարակության լռության պատճառով։ Գլխավոր դատախազի նստավայրում վեց ամիս մնալուց հետո` Սանկտ Պետերբուրգ վերադառնալուց հետո 1857 թվականին Զարուդնին նշանակվում է Պետական խորհրդի պետքարտուղարի օգնական<sup>[2]</sup>, պետքարտուղար Վ.Պ.Բուտկովի առաջարկով։ Բուտկովը, թարմացնելով իր բաժինը թարմ ուժերով նոր աշխատուժով` հենվելով Զարուդնիի վրա, որպես քաղաքացիական դատավարության փորձագետ։

Նրա նախագիծը, որը կազմվել էր 1852 թվականին կոմիտեի կողմից` Բուտկովի մասնակցությամբ, արդեն ներկայացվել էր Պետական խորհրդի քննարկմանը։ Այն ժամանակվա բարձրագույն ոլորտներում այս նախագծի արմատական վերամշակման անհրաժեշտությունն անմիջապես չդրվեց։

Դեռևս 1857 թվականի նոյեմբերի 16-ին հայտարարվեց բարձրագույն հրամանը, որով Պետական խորհրդին արգելվեց շոշափել հրապարակայնության և փաստաբանության (ինչպես նաև երդվյալ ատենակալների) հարցերը։

Ճորտատիրությունը վերացնելու վճռականությունը, այնուամենայնիվ, պետք է արտացոլվեր բարեփոխումների աշխատանքի բոլոր մյուս ճյուղերում։ Պետքարտուղար, արքայազն Դ.Օբոլենսկին, որը մտերիմ էր Մեծ Դքս Կոնստանտին Նիկոլաևիչի հետ, հրապարակեց վիմագրված գրքույկ, որտեղ նա կտրուկ քննադատեց Դ.Ն. Բլուդովի նախագիծը` որպես ժամանակի ոգուն չհամապատասխանող, առաջարկեց պարզապես թարգմանել Լեհաստանում գործող քաղաքացիական իրավունքի բանավոր օրենսգիրքը։ Զարուդնին հակադրվեց այս գրքույկին, որի շնորհիվ Պետխորհրդի անդամների շրջանում սկսեց աճել դատաիրավական բարեփոխումների հարցի ավելի լայն ձևակերպման գաղափարը։

Ըստ Զարուդնիի, որոշվել է, առաջին հերթին, մշակել քաղաքացիական դատավարության հիմնական սկզբունքները և դրա համար խորհրդի նախնական եզրակացություններն ուղարկել դատաիրավական գործիչներին և մասնագետներին՝ մեկնաբանությունների համար։ Ստացված մեկնաբանությունները պարունակում էին շատ օգտակար ցուցումներ։ Զարուդնին առաջարկել է կազմել բոլոր մեկնաբանությունների փաթեթը և տպագիր օրինակներով ուղարկել Պետական խորհրդի անդամներին։ Դրա շնորհիվ շատ բան, ինչի մասին նախկինում թույլ չէր տրվում խոսել, դադարեց սարսափելի ու արգելված թվալ։ Քրեական դատարանի և դատական իշխանության հաստատությունների նախագծերում, որոնք Բլուդովը ներկայացրել է 1860 թվականին Պետական խորհրդին, ի հայտ եկան ինչպես հրապարակայնությունը, այնպես էլ դատական իշխանության տարանջատումը վարչական իշխանությունից։

1858-ին Զարուդնին գործուղվում է արտերկիր՝ ծանոթանալու տեղի դատական իշխանությանը և այդ գործընթացի վերաբերյալ գրել է 13 հատուկ հոդված, որոնք մասամբ տպագրվել են ամսագրերում («Դատական իշխանության վերափոխման գործը Ռուսաստանում տե´ս հատոր I) և «Պաշտպանիչ օրենքներ քաղաքացիական իրավունք» ու «Գործադիր իշխանությունը դատական իշխանությունից տարանջատելու մասին օրենքներ» մենագրության մեջ (հատոր XV «Գործեր»)։

Այս աշխատանքներում Զարուդնին դեմ է ֆրանսիացի մոդելներից ստրկական կրկնօրինակմանը և վիճում է կասկածելի ռուտինիստների հետ, ովքեր ժամանակավրեպ են համարել Ռուսաստանում արևմտաեվրոպական տիպի դատարանների ներդրումը։ «Դժվար է մտածել,- ասում է նա,- որ մարդիկ ամենուր և երբևէ պատրաստ են եղել չարին և անհաս՝ բարու համար:Ճիշտ օրենքը երբեք չարիք չի անի. գուցե ինչ-ինչ հանգամանքներից և նույնիսկ հենց նոր օրենքի բնույթից ելնելով, այն որոշ ժամանակ չի կատարվի իր ստույգ պատճառաբանությամբ, բայց շատ ավելի հավանական է, որ այն անմիջապես խորապես արմատավորվի և դառնա հզոր աջակցություն ժողովրդի խաղաղության ու բարգավաճման համար»։

Որպես Ներքին գործերի նախարարությանը կից ստեղծված հանձնաժողովի անդամ, որն աշխատում էր գյուղացիական աշխարհի հիմնարկների կազմակերպման վրա, Զարուդնին հանդես էր գալիս գյուղական համայնքի ինքնակառավարման պահպանման օգտին։ 1860 թվականի սեպտեմբերի 25-ին նշանակվել է օգնելու Վ.Պ.Բուտկովի Գլխավոր կոմիտեում գյուղացիների վերաբերյալ դրույթների քննարկման ժամանակ։

1861 թվականի հունվարի 7-ին Զարուդնին նշանակվել է Օրենքի դեպարտամենտի պետական քարտուղարի պաշտոնակատար^[2], որտեղ նա զեկուցել է վերը նշված դրույթների մասին։ Բուտկովը, փետրվարի 19-ին դրույթների մշակման աշխատանքների համար, Զարուդնիին հայտնելով շնորհակալություն, հավելել է, որ «հատկապես ուրախ է Զարուդնիին փոխանցել Բարձրագույն որոշումը՝ որպես աշխատանքի ամենաակտիվ մասնակիցներից մեկին»։ Զարուդնին այն ժամանակ ստացած ոսկե «գյուղացիական» մեդալը վեր էր դասում մնացած բոլոր մրցանակներից։

1861 թվականից ի վեր Զարուդնին վերջապես կարողացավ իրականացնել իր վաղեմի փայփայած ծրագիրը` ամբողջական դատական վերափոխման համար՝ հիմնված ռացիոնալ հիմքերի վրա։

Հետագայում նա մեկ անգամ չէ, որ ասաց, որ եթե գյուղացիների հողով ազատագրումը տեղի չունենար 1861 թվականի փետրվարի 19-ին, ապա դատական կանոնադրությունները չէին հաստատվի 1864 թվականի նոյեմբե��ի 20-ին։ Վ.Պ.Բուտկովն այդ ժամանակ գտնվում էր իր ազատական կրքերի գագաթնակետին։ Զարուդնին օգտվեց բարձրագույն ոլորտներում իր մեծ կշիռից՝ ճանապարհ հարթելով դատաիրավական բարեփոխումների հարցի նոր ձևակերպման համար։ 1861 թվականի հոկտեմբերին նա Բուտկովի համար կազմեց առավել հնազանդ զեկույցը ՝ մատնանշելով այն դժվարությունները, որոնք առաջացել էին Պետական խորհրդում, երբ քննարկում էին Բլուդովի տարբեր ժամանակներում ներկայացված նախագծերը, որոնք համակարգված չէին միմյանց միջև։

Համաձայն այս զեկույցի՝ 1861 թվականի հոկտեմբերի 23-ին կայսերական հրաման է տրվել պետական գրասենյակում հանձնաժողով ստեղծել՝ Բլուդովի նախագծերից «հիմնական և գլխավոր սկզբունքները» հանելու համար։ Այս միջոցառման շնորհիվ ձեռք բերվեցին երեք կարևոր նպատակներ. 1) ակտերի նախագծերը, որոնք հաստատման նախօրեին էին վերածվել պարզ օրենսդրական նյութի, 2) անհրաժեշտություն առաջացավ կազմել նոր նախագծեր, և 3) կոմս Բլուդովը հեռացվեց ղեկավարությունից, թեև հակված էր զիջումների, սակայն այդ տարիքում (այն ժամանակ նա 76 տարեկան էր) ի վիճակի չէր գործն ուղղել նոր ձևով։

1861 թվականի վերջերին հանձնաժողովն ավարտել էր «հիմնական սկզբունքների» արդյունահանումը, որոնց անբավարարությունը, հենց այս աշխատանքի շնորհիվ, լիովին ակնհայտ դարձավ։ Արքայազն Պ. Պ. Գագարինը, ով Բլուդովին փոխարինեց Պետական խորհրդի նախագահի պաշտոնում, 1862 թվականի հունվարին ստացավ բարձրագույն հրաման, որի համաձայն` հրամայվեց «ընդհանուր ձևով ներկայացնել Պետական կանցլերի և դրան կից իրավաբանների նկատառումները այն հիմնական սկզբունքների, անկասկած արժանիքների վերաբերյալ. որն այժմ ճանաչված է գիտության և եվրոպական պետությունների փորձի կողմից և ըստ որի պետք է վերափոխվեն Ռուսաստանում դատական ստորաբաժանումները։

Այս ակտը չեղարկեց նախկինում երդվյալ ատենակալների և եվրոպական դատական իրավունքի այլ ինստիտուտների վրա դրված արգելքը և հնարավորություն ընձեռեց կազմելու համահունչ, ռացիոնալ ծրագիր ամբողջական դատական վերափոխման համար։ Հանձնաժողովը, որի ոգին Զարուդնին էր, վեց ամսում կատարեց իրեն հանձնարարված խնդիրը՝ ներկայացնելով խիստ համակարգված, գերազանց ներքին և արտաքին մշակված «Քաղաքացիական և քրեական դատավարության և դատական համակարգի վերաբերյալ նկատառումներ և հիմնական դրույթներ»։

Այդ սկզբունքներից էին դատական իշխանության ամբողջական տարանջատումը օրենսդիրից և գործադիրից, դատավորների անփոփոխելիությունը, իրավաբանի անկախությունը, քրեական գործերով երդվյալ ատենակալների որոշումը՝ չբացառելով քաղաքական և գրական գործերը։ Իմանալով, թե ինչ ահռելի օգուտ է բերել հասարակական կարծիքի ուժը գյուղացիական ռեֆորմին, Զարուդնին պնդեց, որ վերոհիշյալ դրույթները ոչ միայն ուղարկվեն պրակտիկ աշխատողներին մեկնաբանությունների համար, այլև հրապարակվեն ընդհանուր տեղեկատվության համար։

«Հիմնական դրույթների» համաձայն դատական կանոնադրությունների նախագծերը կազմելու համար ստեղծվել է հանձնաժողով, որը բաժանվել է քաղաքացիական, քրեական արդարադատության և դատական իշխանության բաժինների։

Զարուդնիի նախագահությամբ գործում էր միայն քաղաքացիական դատավարության բաժինը, բայց նա անխոնջ եռանդով աշխատում էր բոլոր գերատեսչություններում։ Զարուդնին ուժասպառ էր եղել, որպեսզի որքան հնարավոր է շուտ ու կատարյալ ծնվի իր սիրելի միտքը`գիշերները արթնանում էր սրբագրման համար։

11 ամսում կազմվել են դատաիրավական կանոնադրության նախագծեր՝ հագեցած ընդարձակ բացատրական նշումներով (մոտ 1800 տպագիր էջ, թղթապանակում)։ Զարուդնիի գործերի ամենամոտ վկան` Բուտկովը, 1864 թվականի նոյեմբերի 22-ին նրան հանձնելով նոր տպագրված դատական կանոնադրությունների առաջին օրինակը, դրա մակագրության մեջ նշել է, որ «առաջին օրինակը իրավամբ պետք է պատկանի Սերգեյ Իվանովիչին, որպես այն անձին, ում նոր դատական բարեփոխումները Ռուսաստանում. իր գոյությամբ ավելի շատ է պարտական, քան մյուսներին»։ Դատական կանոնադրությունների հրապարակումից հետո Զարուդնին մասնակցել է լրացուցիչ օրենսդրության մշակմանը (պաշտպանական վարույթի մասին և այլն) և եղել է Պետական կանցլերությունում ձևավորված նոր հանձնաժողովի անդամ, որը մշակել է դատական օրենսդրության ներդրման կանոններ։

Անդամների մեծամասնությունը հակված էր արդարադատության նախարարության կարծիքին, որն առաջարկում էր նոր դատական հաստատություններ բացել ոչ թե միանգամից ամենուր, այլ աստիճանաբար՝ պատճառաբանելով գործնական դժվարությունները. Զարուդնին, վախենալով բարեփոխումների մոտալուտ սառեցումից, պնդեց կանոնադրությունների միանգամյա ներդրումը բոլոր Զեմստվոյի նահանգներում՝ դատարանների կազմի աստիճանական աճով։

Ավարտելով դատաիրավական բարեփոխումների աշխատանքը՝ Զարուդնին կարգի բերեց «Դատական իշխանության վերափոխման գործը Ռուսաստանում» ծավալուն նյութը՝ այն բաժանելով 74 հատորի և «Գործի» մի քանի հավաքածուներ հանձնեց Սանկտ Պետերբուրգի արխիվների գրապահոցներ։ Բացի այդ, նա մեծ ծառայություն է մատուցել ռուսական գիտությանը և դատաիրավական պրակտիկային՝ 1866 թվականին հրապարակելով «Դատական կանոնադրությունները, որոնց վրա հիմնված են դրանք»։

Այս թանկարժեք հրատարակությունը դարձել է ռուս դատավորների տեղեկատու գիրք։ Նրա հաջողության մասին կարելի է դատել առնվազն նրանով, որ մեկ տարուց էլ քիչ ժամանակում առաջին հրատարակությունը վաճառվել է վեց հազար օրինակով։ Երբ արդարադատության նախարարի պաշտոնանկությունից հետո Դ.Ն. Զամյատնինը փոխեց իր վերաբերմունքը դատաիրավական բարեփոխումներին, Զարուդնին, որքան կարող էր, հակադրվեց նոր տենդենցին, ընդդիմանալով օրենսդրական դեպարտամենտի պետքարտուղարի նախարարական նախագծերին, որոնք նախատեսված չէին օրենքով, բայց ընդունված էին դարձել 1862 թվականից։

1869 թվականի հունվարի 1-ին Զարուդնին իր կյանքի ծաղկման շրջանում նշանակվեց սենատոր հին բաժանմունքներից մեկում^[2]։ Զարուդնիի պաշտոնանկությունը Պետական խորհրդից ափսոսանք առաջացրեց խորհրդի շատ անդամների մոտ. արքայազն Պ.Պ. Գագարինը բաժանվելիս նրան ասաց. «Դուք ավելի շատ աշխատեցիք, քան մյուսները հին Սենատը քանդելու համար, և հայտնվեցիք նրա ավերակների մեջ»։ Դատական կանոնադրությունների գլխավոր հեղինակին մինչև կյանքի վերջ չեն տեղափոխել վճռաբեկ բաժիններ, որոնց ստեղծման գործում նա այդքան ակնառու դեր է խաղացել։ Դեռևս ջերմորեն սիրելով նոր դատարանները, Զարուդնին ընտրվեց Կուպյանսկի շրջանի (Խարկովի նահանգ) պատվավոր մագիստրատ իր ընտանեկան կալվածքի վայրում, իսկ ամռանը նա մասնակցեց Կուպյանսկու համաշխարհային կոնգրեսի հանդիպումներին։

1869 թվականին Զարուդնին հրապարակել է «Իտալական թագավորության քաղաքացիական օրենսգիրքը և ռուսական քաղաքացիական օրենքները» համեմատական իրավական ուսումնասիրությունը, 1870 թվականին՝ «Իտալիայի թագավորության առևտրային օրենսգիրքը և ռուսական առևտրային օրենքները»։ 1873 թվականին նա ռուս իրավաբանների առաջին համագումարի համար կազմեց «Քաղաքացիական օրենքների ամբողջական հրապարակման անհրաժեշտության մասին (1857) և դրանց ներդաշնակեցումը բոլոր հետագա օրինականացումների հետ», որն ավարտվեց միայն 1888 թվականին։

1879 թվականին հրատարակել է Բեքարիայի «Ոճիրների և պատիժների մասին» աշխատության թարգմանությունը՝ հետաքրքիր նշումներով։ Կյանքի վերջին տարիներին Զարուդնին աշխատել է Դանթեի «Դժոխքի» թարգմանության վրա, որը նրան հաջողվել է թողարկել՝ ընդարձակ մեկնաբանություններով, մահից անմիջապես առաջ։

1886 թվականին Զարուդնին ընտրվել է Մոսկվայի իրավաբանական ընկերության կողմից որպես նրա պատվավոր անդամներից մեկը։ Սերգեյ Իվանովիչ Զարուդնին մահացել է 1887 թվականի դեկտեմբերի 18-ին Նիցցա գնալու ճանապարհին, որտեղ էլ նրան թաղել են։

• Водовозов В. В. Зарудный, Сергей Иванович // Русский биографический словарь : в 25 томах. — СПб.—М., 1896—1918.
• Джаншиев Г. А. Зарудный, Сергей Иванович // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
• Джанишиев Г.А. С. И. Зарудный и судебная реформа. М., 1889.