Oliver Cromwell

Sua Alteza ^(pt)
Oliver Cromwell

(1656)
Biografía
Nacemento	25 de abril de 1599 (Xuliano) Huntingdon (Reino de Inglaterra)
Morte	3 de setembro de 1658 (Xuliano) (59 anos) Palácio de Whitehall (Comunidade da Inglaterra)
Causa da morte	malaria
Lugar de sepultura	Abadía de Westminster
Lord Protector
16 de decembro de 1653 – 3 de setembro de 1658
Chancellor of the University of Oxford (en)
1650 – 1657
Membro do Parlamento do Reino de Inglaterra
1640 – 1649
Membro do Parlamento do Reino de Inglaterra
1628 – 1629
Member of the 1642-48 Parliament (en)
Member of the 1648-53 Parliament (en)
Member of the 1628-29 Parliament (en)
Circunscrición electoral: Huntingdon (en)
Member of the 1653 Parliament (en)
Member of the 1640-42 Parliament (en)
Circunscrición electoral: Cambridge (en)
Member of the April 1640 Parliament (en)
Circunscrición electoral: Cambridge (en)
Datos persoais
Relixión	Congregacionalismo (pt) e Puritanismo
Educación	Sidney Sussex College (en)
Actividade
Campo de traballo	Agricultura
Ocupación	líder militar, labrego, político, oficial do exército
Período de actividade	1643 -
Partido político	Partido Whig (pt)
Membro de	Short Parliament (pt) list of regicides of King Charles I (en)
Carreira militar
Rango militar	Coronel
Conflito	Guerra Civil inglesa Batalha de Naseby (pt) Battle of Preston (en) Batalha de Dunbar (1650) (pt) Battle of Worcester (en) Batalha de Marston Moor (pt) Battle of Langport (en) Battle of Gainsborough (en) Second Battle of Newbury (en)
Obra
Arquivos en	Biblioteca Beinecke de Libros Raros e Manuscritos
Familia
Cónxuxe	Elizabeth Cromwell (1620–)
Fillos	Mary Cromwell, Condessa Fauconberg, Robert Cromwell, Oliver Cromwell, Bridget Cromwell, Richard Cromwell, Henry Cromwell, Elizabeth Claypole, Frances Cromwell
Pais	Robert Cromwell   e Elizabeth Steward
Irmáns	Robina Cromwell
Sinatura
Descrito pola fonte	Dictionary of National Biography Enciclopedia Xudía de Brockhaus e Efron Dicionario Enciclopédico Brockhaus e Efron

Oliver Cromwell, nado en Huntingdon o 25 de abril de 1599 e finado en Londres o 3 de setembro de 1658, foi un líder político e militar inglés, famoso por converter a Inglaterra nunha república denominada Mancomunidade de Inglaterra (en inglés, Commonwealth of England). Durante os corenta primeiros anos da súa vida non foi máis que un labrador xentilhome, pero ascendeu de forma meteórica ata comandar un exército e, eventualmente, impor o seu liderado sobre Inglaterra, Escocia e Irlanda como Lord Protector, do 16 de decembro de 1653 ata o día da súa morte. Cromwell é unha figura moi controvertida na historia inglesa: para algúns historiadores como David Hume e Christopher Hill, non é máis que un ditador rexicida; para outros, como Thomas Carlyle e Samuel Rawson Gardiner, Cromwell é un heroe da loita pola liberdade.

A carreira de Cromwell está chea de contradicións. Foi certamente un rexicida que se cuestionou se debía ou non aceptar a coroa para si mesmo e finalmente decidiu non facelo, pero acumulou máis poder que o propio Carlos I. Foi un parlamentario que lles ordenou aos seus soldados disolver parlamentos. Devoto dos valores cristiáns, as súas campañas de conquista de Escocia e Irlanda foron brutais mesmo para os canons da época. Baixo o seu mando, o Protectorado defendeu a liberdade de culto e conciencia, pero permitiu que os blasfemos fosen torturados. Mostrouse a favor do criterio de equidade na xustiza, mais pechou a aqueles que criticaron a súa política de incrementar os impostos sen o permiso do Parlamento de Inglaterra.

Os seus admiradores saúdano como un líder forte, estabilizador e con sentido de Estado, que se gañou o respecto internacional, derrocou a tiranía e promoveu a república e a liberdade. Os seus críticos considérano un hipócrita abertamente ambicioso que traizoou a causa da liberdade, impuxo un sistema de valores puritano e mostrou un escaso respecto cara ás tradicións do país. Cando os monárquicos volveron ao poder, o seu cadáver foi desenterrado, colgado de cadeas e decapitado, e a súa cabeza exposta durante anos para escarnio público. Con todo, nunha recente enquisa da BBC (Os 100 británicos máis importantes), ocupa a posición número 10.

Oliver Cromwell descendía de Catherine Cromwell (nacida cara a 1482), unha irmá máis vella do estadista da época Tudor, Thomas Cromwell. Catherine estaba casada con Morgan ap Williams, fillo de William ap Yevan de Gales e Joan Tudor. A árbore familiar seguía con Richard Cromwell (1500-1544), Henry Cromwell (1524 - 6 de xaneiro de 1603), e o pai de Oliver, Robert Cromwell (1560 - 1617), quen casou con Elizabeth Steward ou Stewart (1564 - 1654) o 25 de abril de 1599, o día do nacemento de Oliver.

Existen rexistros do bautismo de Cromwell e do seu paso pola escola de gramática de Huntigdon. Posteriormente trasladouse ao Sidney Sussex College (Cambridge), un centro recentemente fundado e cun ideario fortemente puritano. Abandonouno sen graduarse en xuño de 1617, inmediatamente logo da morte do seu pai. Os seus primeiros biógrafos afirmaban que asistiu tamén ao Lincoln's Inn, pero non se conservan rexistros nin probas documentais de devandita estancia nos seus arquivos. É probable que volvese ao seu fogar en Huntingdon, xa que coa súa nai viúva e as súas sete irmás solteiras, necesitábase a súa presenza para facerse cargo da familia ^[1].

O evento principal na década de 1620 foi o seu matrimonio con Elizabeth Bourchier o 22 de agosto de 1620. Tiveron sete fillos: o seu sucesor, Richard Cromwell foi o terceiro ^[2]. O sogro de Cromwell, Sir James Bourchier, era un mercador de Londres con extensas propiedades rurais en Essex e fortes conexións con familias puritás da zona. O matrimonio puxo a Cromwell en contacto con Oliver St John e outros membros destacados da comunidade comercial de Londres, e máis importante, no ámbito de influencia dos earls de Warwick e Holanda. A súa pertenza a esta rede de contactos sería crucial no éxito da súa futura carreira política e militar. Con todo, neste momento histórico hai pouca constancia da relixión profesada por Cromwell. A súa carta en 1626 a Henry Downhall - un ministro arminiano - suxire que nesas datas Cromwell aínda non estaba influenciado polo puritanismo radical ^[3]. Con todo, existen evidencias de que Cromwell pasou por un período de crise persoal a finais da década de 1620 e principios da de 1630. Pediu tratamento para o valde melancolicus (depresión) ao doutor Theodore Mayerne de Londres en 1628. Tamén se viu implicado nunha pelexa entre as xentes de Huntingdon iniciada con motivo dunha nova carta de dereitos do pobo, como resultado da cal foi requirido en presenza do Privy Council en 1630 ^[4] .

En 1631 Cromwell vendeu a maior parte das súas propiedades en Huntingdon - posiblemente como resultado da disputa anteriormente citada - e mudouse a unha granxa en St Ives (Cambridgeshire). O cambio de residencia supuxo un salientable retroceso na súa posición social, e parece ter un importante impacto emocional e espiritual. Nunha carta de 1638, Cromwell dá unha narración da súa conversión, e de como tras ser "o xefe dos pecadores", fora chamado a permanecer entre "a congregación dos primeiros nados" ^[3]. En 1638 Cromwell xa é, sen dúbida, un puritano comprometido e firmemente asociado coa visión independente de liberdade relixiosa para todos os protestantes. Tamén establecera importantes lazos con familias prominentes do movemento de reforma relixiosa en Essex e Londres. Baixo a súa propia perspectiva, atravesara un período de crise mercé á providencia divina.

Cromwell foi elixido membro da Cámara dos Comúns (a cámara baixa do Parlamento de Inglaterra) como deputado por Huntingdon no Parlamento de 1628 - 1629, baixo o patrocinio da familia Montagu. Deixou pouca impresión no mesmo - os rexistros do parlamento son razoablemente completos, e só mostran unha intervención súa, contra o bispo arminiano Richard Neile, que ademais foi pobremente recibida ^[5].

Carlos I de Inglaterra disolveu o Parlamento en 1629, e gobernou sen o mesmo durante os seguintes 11 anos. Empuxado pola necesidade perentoria de fondos cos que paliar o desastre financeiro causado pola represión da rebelión escocesa coñecida como a "Guerra dos Bispos", viuse obrigado a convocar de novo ao Parlamento en 1640 para pedirlles a lexitimación de novos impostos.

Do mesmo xeito que en 1628, é moi probable que Cromwell, deputado por Cambridge, debese a súa elección ao patrocinio doutros. Iso explicaría, entre outras cousas, que na primeira semana de vida do novo Parlamento a dedicase a presentar unha petición para a liberación de John Lilburne, que neses momentos se converteu nun mártir puritano tras ser arrestado pola importación de tratados relixiosos desde Holanda. En calquera caso, durante os dous primeiros anos do novo Parlamento, Cromwell estivo intimamente ligado ao grupo de aristócratas, pertencentes á Cámara dos Lores, cos que estivera relacionado na década de 1630, como os earls de Essex, Warwick e Bedford, así como Vizconde de Saye e Sele.^[6].

Este grupo tiña como obxectivo principalmente a reforma relixiosa, o control do executivo por parte de parlamentos regularizados, e a extensión moderada da liberdade de conciencia. Por exemplo, en maio de 1641 Cromwell promoveu a segunda lectura da Lei de Parlamentos Anuais, e dous anos máis tarde tivo un papel principal no borrador da Lei de Rama e Raíz para a abolición do episcopado ^[7].

O fracaso na resolución dos temas en disputa no Parlamento desembocou nun conflito armado entre os Parlamentaristas e os Realistas no outono de 1642. Os apoios ao parlamento tendían a estar concentrados en Londres, o sueste do país e as terras centrais, mentres que os realistas concentrábanse no norte, o oeste e Gales ^[8].

Antes de unirse ao exército do Parlamento, Cromwell contaba tan só coa súa experiencia nas bandas armadas da milicia local do condado como toda experiencia militar. Contando 43 anos de idade, recrutou un escuadrón de cabalaría en Cambridgeshire tras interceptar un cargamento de prata procedente dos colexios de Cambridge con destino ao rei. O escuadrón converteuse nun rexemento durante o inverno de 1642/1643, formando parte da Asociación do Leste baixo o mando do earl de Manchester. Cromwell gañou experincia e vitorias nunha serie de accións vitoriosas en East Anglia, e logo na batalla campal de Marston Moor e a non decisiva Segunda Batalla de Newbury.

A súa experiencia en Newbury levouno a unha forte disputa co earl de Manchester, ao que consideraba moi pouco entusiasta na súa condución da guerra. Manchester máis tarde acusou a Cromwell de recrutar xente de "baixa condición" no exército, ao que este replicoulle: "Se se elixe homes honestos e medorentos de Deus para ser capitáns, os homes honestos seguiranos... Prefiro un capitán vestido de forma humilde que saiba polo que loita e ame aquilo que sabe, antes que un dos que vostede chama xentilhomes e que non é máis nada que iso ^[9]." Despois de que o Parlamento aceptase a Self-Denying Ordinance - que eliminaba a membros do Parlamento como Manchester da liña de mando, pero que non afectou ao propio Cromwell - aceptouse tamén que o exército fose "remodelado", baixo unha estrutura máis nacional, substituíndo as antigas asociacións de unidades por condados. En xuño de 1645 finalizou a formación da New Model Army, con Sir Thomas Fairfax ao mando, e Cromwell como segundo co rango de tenente xeneral de cabalaría. Liderou con grande éxito as súas unidades na batalla de Naseby. Tomou parte tamén nos asedios de Bridgwater, Sherborne, Bristol, Devizes, e Winchester, e pasou a primeira metade de 1646 eliminando os focos de resistencia que quedaban en Devon e Cornualla.

Cromwell non tiña formación teórica en tácticas militares, e seguía a práctica básica xeral de dividir a súa cabalaría en tres filas e cargar con ela. Este método baseábase moito máis na potencia de impacto que na potencia de lume. Xa que logo, a forza de Cromwell como líder militar radicaba principalmente na súa habilidade instintiva para liderar e adestrar aos seus homes, e na súa propia forza moral. Nunha guerra executada principalmente por non profesionais, ámbalas dúas características eran moi significativas, e sen dúbida contribuíron á disciplina mostrada pola cabalaría de Cromwell.^[10]

En febreiro de 1647 Cromwell sufriu unha enfermidade que ó deixou fóra da vida política durante máis dun mes. Para cando se recuperou, os parlamentaristas estaban divididos polo tema do rei. Unha maioría en ámbalas dúas cámaras intentaba forzar un acordo que pagase e licenciase ao exército de Escocia, desbancase a maioría da New Model Army, e restablecese a Carlos I a cambio dun posicionamento presbiteriano do país respecto da igrexa. Con todo, a crenza de Cromwell na liberdade de conciencia e de congregación obrigárono a rexeitar o modelo escocés de presbiterianismo, que ameazaba substituír unha xerarquía autoritaria por outra. O New Model opúxose a estes cambios, pero a Cámara dos Comúns declarou ilegal devandita oposición. Durante maio de 1647, Cromwell foi enviado ao cuartel xeral do exército en Saffron Walden para negociar con eles, pero non logrou ningún acordo. En xuño de 1647, un escuadrón de cabalaría baixo o mando do corneta George Joyce sacou ao rei da prisión na que o mantiña o Parlamento. Aínda que se sabe que Cromwell se reunirá con Joyce o 31 de maio, é imposible saber de certo cal foi o seu papel exacto no incidente ^[11].

Cromwell e Henry Ireton publicaron un manifesto, o Heads of Proposals, destinado a establecer os poderes do executivo, asentar parlamentos elixidos de forma regular, e restablecer un acordo episcopaliano non obrigatorio ^[12]. Moitos no exército, como os levellers (niveladores) liderados por John Lilburne, pensaban que era insuficiente, o que levou a tensos debates en Putney durante o outono de 1647 entre Cromwell, Ireton e o exército. Os Debates de Putney acabaron sen ningunha resolución ^[13]. Os debates, así como a fuga de Carlos I de Hampton Court o 12 de novembro, posiblemente endureceron a resolución de Cromwell contra o rei. A incapacidade de chegar a un acordo político co rei conduciu finalmente á Segunda Guerra Civil Inglesa en 1648. Na Batalla de Preston, Cromwell, como comandante en xefe por primeira vez nunha gran batalla, logrou unha brillante vitoria contra os aliados escoceses do rei ^[14].

Durante 1648, as cartas e discursos de Cromwell enchéronse de imaxinería bíblica, en gran parte meditacións sobre o significado de pasaxes particulares. Por exemplo, tras a batalla de Preston, o estudo dos Salmos 17 e 105 levoulle a dicir ao Parlamento que "aqueles que son implacables e non cesan de arrasar a terra serán axiña destruídos e expulsados dela". Nunha carta a Oliver St. John en setembro de 1648, úrxelle a ler Isaías - 8, onde o reino cae e só os fieis sobreviven. Esta carta suxire que foi a fe de Cromwell, máis que un empeño nas políticas radicais, xunto coa decisión do Parlamento de establecer negociacións co rei no Tratado de Newport, o que lle levou a crer que Deus mesmo falaba en contra tanto do Parlamento como do Rei como autoridades legais. Para Cromwell, o exército era agora o instrumento elixido por Deus ^[15]. O episodio é unha mostra da firme crenza de Cromwell no providencialismo, é dicir, a crenza de que Deus mesmo estaba intervindo nos asuntos mundanos a través das accións de "persoas escolleitas" (que Deus había "provisto" para ese fin). Cromwell cría, durante as Guerras Civís, que el mesmo era unha desas persoas, e interpretaba as vitorias como indicacións da aprobación de Deus aos seus actos, así como as derrotas eran signos de que Deus desexaba dirixirlle noutra dirección.

En decembro de 1648, os membros do Parlamento que desexaban seguir negociacións co rei viron cortado o paso por un escuadrón de soldados liderado polo coronel Thomas Pride, un episodio que foi pronto coñecido como a "Purga de Pride". Os membros restantes do que a partir de entón sería coñecido como o Rump Parliament acordaron que Carlos I debía ser xulgado por traizón. Estableceuse un tribunal, e a pena de morte de Carlos foi finalmente asinada por 59 dos seus membros, incluíndo a Cromwell. Carlos foi executado o 30 de xaneiro de 1649, sendo a primeira vez que un monarca era executado de forma pública na historia de occidente. Os meses seguintes Cromwell estivo ocupado nos preparativos para a invasión de Irlanda. Tras a represión dos motíns levellers en Andover (Hampshire) e Burford en maio, Cromwell partiu desde Bristol cara a Irlanda a finais de xullo.

Cromwell liderou a invasión parlamentarista de Irlanda de 1649-1650, con dous obxectivos simultáneos: eliminar a ameaza militar contra a Commonwealth inglesa exposta pola alianza entre os católicos da Confederación Irlandesa e os realistas ingleses (asinada en 1649); e castigar aos irlandeses pola súa rebelión de 1641. O Parlamento inglés levaba tempo planeando a reconquista de Irlanda, e xa enviara unha forza de invasión en 1647, sen éxito. A invasión de Cromwell de 1649, con todo, era moito maior, e coa guerra civil en Inglaterra xa finalizada, podía recibir reforzos e subministracións con regularidade. No verán de 1649, a alianza Realista-irlandesa era considerada a maior ameaza coa que se enfrontaba a Mancomunidade ^[16].

A campaña emprendida por Cromwell tivo unha duración de nove meses, e resultou tan efectiva como curta, aínda que non acabou coa guerra en Irlanda. Antes da invasión, as forzas parlamentaristas tan só mantiñan enclaves en Dublín e Derry. Cando Cromwell abandonou Irlanda, controlaban a maior parte das zonas leste e norte do país. Tras o seu desembarco en Dublín o 15 de agosto de 1649 (que apenas acababa de ser asegurado para o Parlamento na recente batalla de Rathmines), Cromwell tomou os portos fortificados de Drogheda e Wexford co fin de asegurar as liñas de subministracións desde Inglaterra. No asedio de Drogheda, en setembro de 1649, as tropas de Cromwell masacraron preto de 3.500 persoas tras a captura do pobo. Os asasinados incluían a preto de 2.700 soldados realistas e todos os habitantes da vila que levasen armas, así como civís, prisioneiros, e capeláns católicos. No saqueo de Wexford, en outubro, tivo lugar outro masacre en circunstancias moi confusas. Mentres o propio Cromwell estaba intentando negociar os termos da rendición, os soldados da New Model Army irromperon na vila, asasinaron a 2.000 soldados irlandeses e uns 1.500 civís, e pegaron lume á maior parte da localidade. Estas accións aínda se recordan na memoria histórica do nacionalismo irlandés. Ambas as atrocidades non foron excepcionais na guerra en Irlanda iniciada en 1641, pero aínda hoxe son ben recordadas, en parte debido a unha campaña coetánea por parte dos realistas co fin de presentar a Cromwell como un tirano que masacraba indiscriminadamente á poboación civil por todas partes.

Tras a caída de Drogheda, Cromwell mandou unha columna ao norte cara ao Ulster co fin de asegurar o norte do país, e procedeu a asediar Waterford, Kilkenny e Clonmel, no sueste de Irlanda. Kilkenny rendeuse con condicións, así como moitos outros pobos como New Ross e Carlow, pero Cromwell non logrou tomar Waterford, e en maio de 1650 perdeu case 2.000 homes en asaltos rexeitados antes de lograr tomar o pobo de Clonmel. Unha das súas maiores vitorias en Irlanda foi diplomática, máis que militar: coa axuda de Roger Boyle, 1o Earl de Orrery, persuadiu ás tropas realistas protestantes en Cork de que cambiasen de bando e loitasen polo Parlamento. Xusto nese momento chegoulle a noticia de que Carlos II desembarcara en Escocia e fora proclamado rei polo réxime dos covenanters, polo que volveu de inmediato a Inglaterra a fin de facer fronte a esa nova ameaza. As conquistas parlamentarias en Irlanda proseguiron durante tres anos máis tras a marcha de Cromwell. As campañas dos seus sucesores, Henry Ireton e Edmund Ludlow, consistiron principalmente en longos asedios de cidades fortificadas e guerra de guerrillas nas zonas rurais.

O alcance da brutalidade de que se acusa a Cromwell en Irlanda foi longamente debatido. Aínda que se cometeron atrocidades, non constituíron unha forma de xenocidio contra os irlandeses, aínda que resulta evidente que Cromwell vía aos irlandeses católicos como inimigos en xeral. Durante as guerras civís, no bando parlamentarista xurdiu un forte odio cara aos católicos irlandeses, aos que os ingleses consideraban pouco máis que "salvaxes" inferiores. Así mesmo, o desexo de vingar os masacres da rebelión irlandesa de 1641 engadíase ao clima xeral de hostilidade protestante. De modo que a afouteza de Cromwell cara aos irlandeses era tanto relixiosa como política. Opúñase apaixonadamente á Igrexa católica, da que consideraba que negaba a primacía da Biblia en favor da autoridade clerical e papal, e á que culpaba da tiranización e persecución dos protestantes en Europa. A asociación de Cromwell entre católicos e persecución reforzouse coa rebelión irlandesa de 1641, que estivo marcada por masacres de colonos protestantes ingleses e escoceses por parte de nativos irlandeses católicos, aínda que foron enormemente esaxeradas nos círculos puritanos de Inglaterra (de 4.000 a máis de 120.000 asasinados). Estes factores contribuíron á dureza de Cromwell durante a súa campaña militar en Irlanda.

En setembro de 1649, xustificou o saqueo de Drogheda como vinganza polos masacres de colonos protestantes no Ulster durante a rebelión irlandesa de 1641, chamando á matanza provocada polas súas tropas "o xusto xuízo de Deus sobre eses bárbaros, que empaparon as súas mans en tanto sangue inocente" ^[17]. En realidade, Drogheda nunca estivo en mans dos rebeldes en 1641; a maioría da súa guarnición eran realistas ingleses.

Con todo, a súa postura relixiosa admite pouca discusión. Dirixíndose aos defensores irlandeses de New Ross en 1649, que estaban negociando a rendición do pobo, Cromwell dixo que "non me meto coa conciencia de ningún home, pero se por liberdade de conciencia queredes dicir a liberdade de celebrar misa... entón alí onde o Parlamento teña autoridade, esa non será permitida." Nunha carta aos bispos católicos irlandeses máis entrado o ano, escribiu, "sodes parte do Anticristo, e en breve teredes, todos, sangue que beber." ^[18]. Do mesmo xeito, os rexistros de moitas igrexas, por exemplo a catedral de Kilkenny, acusan a Cromwell de haber desfigurado as imaxes católicas e as igrexas.

Por outra banda, ao chegar a Irlanda Cromwell ordenou que non se quitasen subministracións aos habitantes civís, e que todo fose comprado de forma xusta. De feito, varios soldados ingleses foron colgados por desobedecer esa orde. Con respecto ao masacre de Drogheda, as ordes de Cromwell seguían o protocolo militar imperante na época, segundo o cal a unha guarnición ofrecíaselle primeiro a opción de renderse e recibir un trato xusto e a protección da forza atacante. A negativa da guarnición de Drogheda a renderse, ata tras ser forzados os seus muros, fai que as ordes - "Prohibinlles ofrecer rendición a calquera no pobo que estivese en armas" - aínda que severas, non fosen infrecuentes segundo os estándares da época. Cromwell desexaba que a severidade en Drogheda actuase como elemento disuasorio na resistencia irlandesa, nas súas propias palabras: "previrá a efusión de sangue no futuro". Máis aínda, alí onde negociou a rendición de pobos fortificados, como en Carlow, New Ross e Clonmel, respectou os termos de rendición e protexeu as vidas e propiedades dos aldeáns ^[19].

Cromwell nunca aceptou ningunha responsabilidade polo asasinato de civís en Irlanda, alegando que actuara de forma dura, pero só contra aqueles "alzados en armas". De feito, as peores atrocidades cometidas en Irlanda, como as expulsións forzosas, os asasinatos e as deportacións como man de obra escrava ás Bermudas e Barbados, foron levadas a cabo polos subordinados de Cromwell despois de que partise cara a Inglaterra. William Petty estimou na súa enquisa demográfica de Irlanda na década de 1650 que a guerra de 1641-1653 tivo como consecuencia a morte ou exilio de máis de 600.000 persoas, ou preto dun terzo da poboación anterior á guerra ^[20]. Tras a conquista de Cromwell, a práctica pública do rito católico foi prohibida, os clérigos católicos eran executados axiña que se lles capturaba, e todas as terras e propiedades católicas resultaron confiscadas a raíz da "Acta para a colonización de Irlanda" de 1652, e entregadas a colonos escoceses e ingleses, os creditores financeiros do Parlamento, e os seus soldados.

Cromwell abandonou Irlanda en maio de 1650, e varios meses despois invadiu Escocia despois de que os seus habitantes proclamasen a Carlos II, fillo de Carlos I, lexítimo rei de Inglaterra. A súa visión dos presbiterianos escoceses era moito menos hostil que a que tiña dos católicos irlandeses; á fin e ao cabo, moitos deles foran os seus aliados durante a Primeira Guerra Civil. Cromwell tendía a ver aos escoceses como unha xente "medorenta do seu nome [o de Deus], aínda que enganados" ^[21]. Fixo unha famosa apelación á Asemblea Xeral da Igrexa de Escocia, urxíndolles a ver o erro da súa alianza co rei - Vos imploro, polas tripas de Cristo, pensade que é posible que esteades equivocados ^[22].

Tras ser rexeitada a súa alegación, as tropas veteranas de Cromwell dispuxéronse a invadir Escocia. Ao principio, a campaña foi moi mal, posto que os seus soldados padecían unha falta crónica de subministracións e víronse atrasados por fortificacións baixo o control de tropas escocesas lideradas por David Leslie. O exército parlamentarista atopábase ao bordo da evacuación por mar desde Dunbar. Con todo, o 3 de setembro de 1650, nunha batalla inesperada, Cromwell esmagou ao groso do exército covenanter na Batalla de Dunbar, na que morreron 4.000 soldados escoceses, 10.000 máis caeron prisioneiros, e foi capturada a capital, Edimburgo ^[23]. A vitoria foi de tal magnitude que o propio Cromwell chamouna "un elevado xesto da Providencia de Deus para nós [e] un dos máis sinalados agasallos que Deus fixo a Inglaterra e a Súa xente" ^[23].

Ao ano seguinte, Carlos II e os seus aliados escoceses fixeron un intento desesperado de invadir Inglaterra e capturar Londres mentres Cromwell atopábase ocupado en Escocia. Con todo, este volveu ao sur e atrapoulles en Worcester en setembro. Na batalla que seguiu, as forzas de Cromwell esmagaron ao último grande exército realista escocés. Moitos dos prisioneiros escoceses capturados durante a campaña morreron de enfermidade, e outros foron enviados a colonias penais nas Barbados. Nas últimas fases da campaña escocesa, os homes de Cromwell baixo o mando de George Monck saquearon o pobo de Dundee. Durante o período da Mancomunidade, Escocia foi gobernada desde Inglaterra e mantida baixo ocupación militar mediante unha liña de fortificacións que selaban as Terras Altas de Escocia (Highlands), que habían provisto de soldados os exércitos de Escocia, separándoas do resto do país. A práctica do presbiterianismo foi permitida, como o foi sempre, pero a Igrexa de Escocia xa non tiña o apoio das cortes de xustiza civís para impor as súas regras ^[24].

A conquista de Cromwell, aínda que non foi precisamente ben recibida, non deixou nin rastro de rancor en Escocia. O goberno da Mancomunidade e o Protectorado foi na súa maioría pacífico e xusto, e non houbo grandes confiscacións de terras ou propiedades. En Irlanda, en contraste, transferiuse a maior parte da propiedade da terra da poboación nativa de escotos (tribo gaélica irlandesa) católicos aos creditores do Parlamento, colonos protestantes procedentes de Inglaterra, e veteranos do New Model Army. Iso creou unha herdanza pezoñada que subsistiu moito máis alá das memorias deixadas polo saqueo de Drogheda e Wexford. Aínda que non se lle recorda de forma extremadamente favorable, o nome de Oliver Cromwell non é recibido nin de lonxe con tanto odio en Escocia como en Irlanda.

Tras a execución do rei, instaurouse unha república coñecida como a Mancomunidade de Inglaterra (Commonwealth of England). Instituíuse un Consello de Estado para xestionar o país, que incluía a Cromwell entre os seus membros. O seu auténtico poder proviña do exército; Cromwell intentou sen éxito unificar ao grupo orixinal de "Independentes Reais" centrado ao redor de St John, Saye e Sele, pero só St John accedeu a manterse no seu escano do Parlamento. Desde mediados de 1649 ata 1651, mentres Cromwell estivo ausente en campaña, co rei deposto (e xunto a el o factor unificador da súa causa), as distintas faccións do Parlamento empezaron a verse inmersas en disputas internas. Á súa volta, Cromwell tratou de decidir aos membros do parlamento para que establecesen a data das seguintes eleccións, unindo aos tres reinos baixo unha soa política e pondo en marcha unha igrexa nacional tolerante. Con todo, o Rump Parliament vacilou na elección de data para as eleccións, e aínda que puxo en marcha unha liberdade básica de conciencia, non conseguiu producir unha alternativa aos impostos relixiosos, nin logrou desmantelar outros aspectos da situación relixiosa existente. Frustrado, Cromwell acabou disolvendo o Parlamento en 1653 ^[25].

Tras a disolución do Rump Parliament, o poder pasou temporalmente a un concello que debateu sobre a forma que debía tomar a constitución. Este aceptou a suxestión do Maior-Xeneral Thomas Harrison de formar un sanedrín de santos. Cromwell non subscribía os puntos de vista apocalípticas e quintomonarquistas de Harrison, quen vía un sanedrín como o punto de arranque do reino de Xesucristo sobre a terra. Pero lle atraía a idea dunha asemblea constituída por unha mestura de seitas. No seu discurso de inauguración de devandita asemblea, o 4 de xullo de 1653, Cromwell deu grazas á Divina Providencia, á que consideraba responsable de levar a Inglaterra ata ese punto, e de haberlles iniciado na súa misión divina: "Certamente Deus chamouvos a esta tarefa mediante, creo, as máis marabillosas providencias que xamais recaeron sobre os fillos dos homes en tan curto tempo" ^[26]. Ás veces coñecido como o "Parlamento dos Santos", a asemblea foi finalmente coñecida como o "Parlamento Barebone", nun xogo de palabras empregando o nome dun dos seus membros, Praise-God Barebone ^[27]. Finalmente, a asemblea recibiu o encargo de atopar un acordo permanente constitucional e relixioso. Cromwell foi invitado a unirse á mesma, pero declinou a oferta. Con todo, o fracaso da asemblea en alcanzar os seus obxectivos levou aos seus membros a votar a favor da súa disolución o 12 de decembro de 1653 ^[28].

Tras a disolución do Parlamento Barebone, John Lambert impulsou unha nova constitución coñecida como o Instrumento de Goberno, moi parecida ás "Heads of Proposals" anteriores. Convertía a Cromwell en Lord Protector para sempre para alcanzar "a máxima maxistratura e a administración do goberno". Tiña o poder de convocar e disolver parlamentos, pero obrigado polo Instrumento a buscar o voto da maioría para o consello de estado. Con todo, o poder de Cromwell estaba tamén reforzado pola súa gran popularidade no exército, ao que ampliara durante as guerras civís, e ao que prudentemente conservou despois en boa forma. Cromwell aceptou o xuramento como Lord Protector o 15 de decembro de 1653.

O Primeiro Parlamento do Protectorado reuniuse o 3 de setembro de 1654, e tras algúns xestos iniciais aprobando medidas tomadas inicialmente por Cromwell, empezou a traballar nun programa moderado de reformas constitucionais. No canto de oporse ás reformas do parlamento, Cromwell disolveuno o 22 de xaneiro de 1655. Tras un levantamento realista dirixido por Sir John Penruddock, Cromwell (influído por Lambert) dividiu Inglaterra en distritos militares gobernados por xenerais (o rango exacto era Maior-Xeneral) que só respondían ante el. Os quince xenerais - chamados "gobernadores divinos" - eran imprescindibles non só para a seguridade nacional, senón tamén para a cruzada moral de Cromwell. Non só supervisaban as forzas da milicia e as comisións de seguridade, senón que recadaban os impostos e aseguraban o apoio ao goberno nas provincias inglesas e galesas.

Establecéronse comisionados en cada condado para asegurar a paz na Commonwealth. Mentres algúns deles eran políticos de carreira, a maioría eran puritanos radicais que recibiron aos xenerais cos brazos abertos e embarcáronse no seu traballo con entusiasmo. Con todo, os xenerais duraron menos dun ano. Moitos víanos como unha ameaza aos seus esforzos reformistas e a súa autoridade. A súa posición quedou aínda máis maltreita cando o Segundo Parlamento do Protectorado - constituído en setembro de 1656 - votou en contra dunha proposta de impostos feita polo Maior Xeneral John Desborough co fin de prover a súa tarefa de recursos financeiros. Finalmente, con todo, foi a incapacidade de Cromwell de apoiar aos seus homes, sacrificándoos aos seus opoñentes políticos, o que causaría a caída de todos eles. Ademais, as súas actividades entre novembro de 1655 e setembro de 1656 reabriran as feridas da década de 1640 e ampliado as antipatías cara ao réxime ^[29].

Durante este período Cromwell tamén se enfrontou a desafíos na súa política exterior. A Primeira Guerra Anglo-Holandesa, que estalou en 1652 contra as Provincias Unidas dos Países Baixos, foi finalmente gañada polo almirante Robert Blake en 1654. Como Lord Protector estaba ben ao tanto da contribución que a comunidade xudía protagonizara no desenvolvemento económico de Holanda, quen se converteu no principal rival comercial de Inglaterra. Isto, combinado coa tolerancia de Cromwell cara ao dereito de culto privado para todos os non puritanos evanxélicos, levoulle a aprobar o reasentamento dos xudeus en Inglaterra, 350 anos logo da súa expulsión por parte de Eduardo I de Inglaterra, coa esperanza de que axudarían a acelerar a recuperación da nación tras as guerras civís^[30].

En 1657, o Parlamento ofreceulle a Cromwell a coroa, como parte dunha nova modificación constitucional, creando unha gran disxuntiva a aquel que fora instrumental na abolición da monarquía. Durante seis semanas debateuse entre dúbidas, intentando decidirse. Aínda que lle atraía a estabilidade que o goberno gañaría co cargo, finalmente, nun discurso do 13 de abril de 1657, deixou ben claro que a providencia divina falara en contra da figura real: "Non tratarei de establecer aquilo que a Providencia destruíu e guindou ao po, e non construirei Xericó de novo"^[31]. A referencia a Xericó falaba dun momento anterior, en 1655: cando Cromwell soubo da derrota dunha expedición contra a illa de A Española, nas Antillas Maiores, comparouse a si mesmo con Acán, que cultivara unha derrota para os israelitas tras levar de volta ao seu campamento parte do saqueo conseguido durante a captura de Xericó^[32].

No seu lugar, Cromwell foi cerimoniosamente reinstaurado como Lord Protector, con maiores poderes dos que ostentara ata entón, no Palacio de Westminster, sentado na cadeira do rei Eduardo que fora trasladada á Abadía de Westminster especialmente para a ocasión. O evento en gran parte imitaba unha coroación, usando moitos dos seus símbolos e aparellos, como a capa púrpura con bordos de armiño, a espada de xustiza, e o cetro (pero sen coroa nin orbe). O máis notable foi que o cargo de Lord Protector seguiu sen ser hereditario, aínda que Cromwell agora podía nomear ao seu sucesor. Os seus novos dereitos e poderes foron redactados na "Humilde petición e consello", un instrumento lexislativo que substituíu o "Instrumento de goberno". Con todo, o mesmo Cromwell esforzouse por minimizar o seu propio papel, describíndose a si mesmo como un condestable ou gardián.

Crese que Cromwell sufría malaria (probablemente contraída durante as súas campañas en Irlanda) e de "pedra", un termo común na época para as infeccións urinarias e do ril. En 1658 sufriu ambas á vez: unha repunta repentina das febres provocadas pola malaria, seguida inmediatamente por un ataque de síntomas propios da "pedra". Un médico veneciano seguiu esta enfermidade que acabaría causando a morte de Cromwell, afirmando que os seus médicos persoais o estaban tratando mal, o que lle levou a un rápido declive e a morte. Sen dúbida acelerou o seu esmorecemento a morte da súa filla favorita, Elizabeth Cromwell, o 29 de agosto aos 29 anos. Cromwell morreu en Whitehall o 3 de setembro de 1658, o aniversario das súas grandes vitorias en Dunbar e Worcester.^[33]

Sucedeulle como Lord Protector o seu fillo Richard. Aínda que non estaba totalmente exento de habilidade, Richard non tiña apoios nin no Parlamento nin no exército, e foi obrigado a dimitir na primavera de 1659, levando o Protectorado ao seu final. No período inmediatamente posterior á súa abdicación, o xefe do exército, George Monck, tomou o poder durante menos dun ano, momento no que o Parlamento reinstaurou a Carlos II de Inglaterra como rei.

En 1661 o corpo de Oliver Cromwell foi exhumado da Abadía de Westminster, e suxeito ao ritual da execución póstuma. O proceso tivo lugar, de forma simbólica, o 30 de xaneiro, a mesma data en que Carlos I de Inglaterra fora executado. O seu corpo foi colgado de cadeas en Tyburn durante un tempo, ata que finalmente foi lanzado a unha fosa, mentres que a súa cabeza decapitada foi exhibida no alto dun poste cravado á entrada da Abadía de Westminster ata 1685. Tras ese ano, a cabeza foi cambiando de mans ata ser finalmente enterrada nos terreos do Sidney Sussex College, en Cambridge, en 1960, onde estudara^[34].

Durante a súa vida, algúns panfletos pintaron a Cromwell como un hipócrita motivado polo afán de poder - por exemplo, O maquiavélico Cromwell e Os malabaristas descubertos, ambos os parte dun ataque a Cromwell por parte dos levellers tras 1647, preséntano como unha figura maquiavélica^[35]. Algunhas valoracións contemporáneas máis positivas - por exemplo a de John Spittlehouse en Unha peza de aviso descartada - adoitaban comparalo con Moisés, rescatando aos ingleses levándoos á seguridade a través do Mar Vermello das guerras civís^[36]. Publicáronse varias biografías pouco logo da súa morte. Un exemplo é O político perfecto, do anónimo "L.S.", que describe como Cromwell "amou máis aos homes que aos libros", e dá unha matizada valoración do mesmo como un enérxico defensor da liberdade de conciencia derrotado polo orgullo e a ambición^[37]. En 1667 Edward Hyde publicou outra igualmente matizada pero menos positiva valoración na súa Historia da Rebelión e as Guerras Civís en Inglaterra. Hyde declarou que Cromwell "será visto pola posteridade como un valente mal home"^[38]. Argumentou que o ascenso de Cromwell ao poder viuse axudado non só polo seu gran espírito e enerxía, senón tamén pola súa maldade e a súa crueldade. Hyde nunca coñeceu a Cromwell persoalmente, e o seu libro foi escrito tras a restauración inglesa da monarquía, o que pode influír na súa narración. Pero a pesar diso aínda hoxe hai quen o considera "unha obra mestra"^[39].

A principios do século XVIII, a imaxe de Cromwell comezou a ser adoptada e modificada polos Whigs como parte do seu proxecto máis amplo de dar unha lexitimación histórica aos seus obxectivos políticos. Unha versión das Memorias de Edmund Ludlow, reescrita por John Toland co fin de eliminar os elementos puritanos radicais e substituílos por unha rama de republicanismo centrada na historiografía whig, presentaba o Protectorado de Cromwell como unha tiranía militar. Mediante Ludlow, Toland retratou a Cromwell como un déspota que esmagou os inicios do goberno democrático na década de 1640^[40].

Thomas Carlyle iniciou unha revisión da figura de Cromwell na década de 1840, presentando a Cromwell como a un heroe na batalla entre o ben e o mal, e un modelo para restaurar a moralidade a unha época que Carlyle consideraba dominada pola timidez, a retórica sen sentido, e a moral comprometida. As accións de Cromwell, incluíndo as súas campañas en Irlanda e a disolución do Parlamento Longo, de acordo con Carlyle, debían ser apreciadas e encomiadas como un todo. Con todo, os lectores eran libres de interpretar a Carlyle de forma selectiva. A súa imaxe de Cromwell agradaba aos inconformistas, quen lle vían como un campión da independencia denominacional, e tamén aos radicais de clase traballadora (incluíndo algúns marxistas), para quen era un home do pobo que se enfrontou á opresión da monarquía e a clase aristocrática^[41]. As igrexas inconformistas apoiaron unha campaña para erixir unha estatua de Cromwell no exterior do Palacio de Westminster; Ford Maddox Brown e outros artistas mostraron a un Cromwell heroico en pinturas como "Cromwell, protector dos valdenses"^[42]. En 1899 todos os eventos conmemorativos celebrando o aniversario do nacemento de Cromwell foron organizados polas Igrexas congregacionalistas e Igrexas bautistas. Na cerimonia de Londres, David Lloyd George dixo que el cría en Cromwell porque "foi un gran loitador inconformista"^[43].

A finais do século XIX o Cromwell mostrado por Carlyle, insistindo na importancia da moral puritana e a seriedade, fora asimilado na historiografía whig e do Partido Liberal. O historiador da Universidade de Oxford especialista na guerra civil Samuel Rawson Gardiner concluíu que "o home - como sempre ocorre cos máis nobres - era máis grande que o seu traballo"^[44]. Gardiner insistiu no carácter dinámico e cambiante de Cromwell, e no seu papel para desmantelar a monarquía absoluta, mentres subestimaba a súa convicción relixiosa^[45]. A política exterior de Cromwell tamén proveu a Gardiner dun atractivo antecedente á expansión imperial vitoriana, cando este resaltaba a "constancia no esforzo por facer Inglaterra maior por terra e por mar"^[46].

Na primeira metade do século XX, a reputación de Cromwell viuse influída con frecuencia polo auxe dos movementos totalitarios en Alemaña, Italia, e outros países de Europa. Wilbur Cortez Abbott, por exemplo - historiador de Harvard - dedicou a maior parte da súa carreira a compilar e editar unha colección de múltiples volumes coas cartas e discursos de Cromwell. No transcurso do seu traballo, que foi publicado entre 1937 e 1947, Abbot empezou a afirmar que Cromwell foi un protofascista. Con todo, historiadores posteriores como John Morrill criticaron as interpretacións de Abbot e a súa aproximación editorial^[47]. De forma similar, Ernest Barker comparou aos Independentes cos Nazis. Con todo, non todas as comparacións históricas feitas durante este período apuntaban a ditadores militares contemporáneos. León Trotsky, por exemplo, equiparou a Cromwell con Lenin, argumentando que "Lenin é un Cromwell proletario do século XX"^[48].

Os historiadores de finais do século XX han reexaminado a natureza da fe de Cromwell e do seu réxime autoritario. Austin Woolrych explorou o tema da "ditadura" en profundidade, argumentando que Cromwell viuse suxeito a dúas forzas en confrontación: a súa obrigación para co exército e o seu desexo de conseguir un compromiso duradeiro recuperando a confianza da nación política no seu conxunto. Woolrych argumentou que os elementos ditatoriais no goberno de Cromwell xurdían, non tanto das súas orixes militares ou da participación de oficiais do exército no goberno civil, como do seu interese na xente de Deus e o seu convencemento de que suprimir o vicio e favorecer a virtude constituía o fin principal do goberno^[49]

Historiadores como John Morrill, Blair Worden e J.C. Davis desenvolveron ese tema, revelando a extensión coa que os escritos e discursos de Cromwell estaban repletos de referencias bíblicas, e argumentando en consecuencia que as súas accións radicais estaban impulsadas polo seu celo pola reforma divina^[50]

Localmente, Cromwell conservou a súa popularidade en Cambridgeshire, onde era coñecido como "O señor das cercas". En Cambridge, hai unha vidreira conmemorativa na Igrexa Reformada Unida, e St Ives, Cambridgeshire, erixiulle un monumento na praza do pobo.

Hai varias cancións e obras musicais que fan referencia a Cromwell. Por exemplo, en 1989, os Monty Python publicaron unha canción titulada Oliver Cromwell, unha parodia da súa biografía. A canción Oliver's Army de Elvis Costello fala da New Model Army. Outras cancións son moito máis críticas: a canciónYoung Ned of the Hill, de Terry Woods e Ron Kavana (popularizada por The Pogues) critica as accións de Cromwell en Irlanda coas palabras: "Maldígoche, Oliver Cromwell, ti que violaches a nosa nai patria, espero que che esteas podrecendo no inferno polos horrores que nos mandaches". No seu álbum You Are the Quarry de 2004, o artista británico Morrissey gravou a canción Irish Blood, English Heart, que contén a letra: "estiven soñando cun tempo en que, os ingleses estean enfermos ata morrer do Labour, e os Tories, e chuspan sobre o nome de Oliver Cromwell, e denuncien a esta liña real que aínda lle encomia, e encomiaralle por sempre". A canción Tobacco Island de Flogging Molly fala de como Cromwell deportou traballadores irlandeses ás *Barbados, coa letra: "Cromwell e as súas cabezas redondas/mallaron todo o que coñeciamos/engrilloados lóstregos de liberdade/agora non somos máis ca bens roubados/escuro é o horizonte/ennegrecido por completo o sol/esta podrecida gaiola de Bridgetown/é onde agora pertenzo". A banda finlandesa de doom metal Reverend Bizarre gravou unha canción chamada Cromwell como parte do seu álbum II Crush the Insects en 2005.

O personaxe de Cromwell apareceu en moitos filmes e obras de ficción. Victor Hugo escribiu unha obra sobre Cromwell en 1827. No 2003, o dramaturgo Steve Newman produciu a súa Unha noite con Oliver Cromell, na que profundaba na relación entre o mesmo Cromwell e o Maior Xeneral Thomas Harrison. A obra estreouse na "Shreeves House" en Stratford-upon-Avon, onde se cre que se hospedou Cromwell antes da batalla de Worcester. O personaxe de Cromwell apareceu en filmes como The Moonraker (1958) interpretado por John Le Mesurier, en Witchfinder General (1968) por Patrick Wymark, en Cromwell (1970) por Richard Harris (o cal, ironicamente, é irlandés) e en Matar a un rei (2003) por Tim Roth. En televisión foi interpretado por Peter Jeffrey na serie da BBC Pola espada divididos, e no docudrama da BBC Warts and All (2003) por Jim Carter.

Predecesor: Carlos I	República ou Commonwealth  1649 - 1653	Sucesor: Oliver Cromwell
Predecesor: República ou Commonwealth	Lord Protector de Inglaterra  1653 - 1658	Sucesor: Richard Cromwell

A gran maioría de referencias empregadas son en inglés.

• Adamson, John (1990). "Oliver Cromwell and the Long Parliament", en Morrill, John (ed.), Oliver Cromwell and the English Revolution (Longman), ISBN 0-582-01675-4.
• Adamson, John (1987). "The English Nobility and the Projected Settlement of 1647", en Historical Journal, 30, 3.
• Carlyle, Thomas (ed.) (1904 edition). Oliver Cromwell's letters and speeches, with elucidations [3] Arquivado 02 de novembro de 2006 en Wayback Machine.; [4] Arquivado 26 de xuño de 2012 en Wayback Machine.
• Coward, Barry (2003). The Stuart Age: England, 1603-1714, (Longman), ISBN 0-582-77251-6.
• Durston, Christopher (1998). The Fall of Cromwell's Major-Generals, en English Historical Review 1998 113(450): pp. 18–37, ISSN 0013-8266 .
• Gardiner, Samuel Rawson (1901). Oliver Cromwell, ISBN 1-4179-4961-9. [5]
• Gaunt, Peter (1996). Oliver Cromwell (Blackwell), ISBN 0-631-18356-6.
• Hirst, Derek (1990). The Lord Protector, 1653-8, en Morrill, John (ed.), Oliver Cromwell and the English Revolution (Longman), ISBN 0-582-01675-4.
• Kenyon, John & Ohlmeyer, Jane (eds.) (2000). The Civil Wars: A Military History of England, Scotland, and Ireland 1638-1660 (Oxford University Press), ISBN 0-19-280278-X.[6]
• Kishlansky, Mark (1990), "Saye What?" en Historical Journal 33, 4.
• Lenihan, Padraig (2000). Confederate Catholics at War (Cork University Press), ISBN 1-85918-244-5
• Morrill, John (1990). '"Cromwell and his contemporaries", en Morrill, John (ed.), Oliver Cromwell and the English Revolution (Longman), ISBN 0-582-01675-4.
• Morrill, John (1990). "The Making of Oliver Cromwell", en Morrill, John (ed.), Oliver Cromwell and the English Revolution (Longman), ISBN 0-582-01675-4.
• Roots, Ivan (1989). Speeches of Oliver Cromwell (Everyman classics), ISBN 0-460-01254-1.
• Woolrych, Austin (1982). Commonwealth to Protectorate (Clarendon Press), ISBN 0-19-822659-4.
• Woolrych, Austin (1990). "Cromwell as a soldier" en Morrill, John (ed.), Oliver Cromwell and the English Revolution (Longman), ISBN 0-582-01675-4.
• Woolrych, Austin (1987). Soldiers and Statesmen: the General Council of the Army and its Debates (Clarendon Press), ISBN 0-19-822752-3.
• Worden, Blair (1985). "Oliver Cromwell and the sin of Achan", en Beales, D. e Best, G. (eds.) History, Society and the Churches, ISBN 0-521-02189-8.
• Worden, Blair (2001). Roundhead Reputations: the English Civil Wars and the passions of posterity (Penguin), ISBN 0-14-100694-3.
• Worden, Blair (1977). The Rump Parliament (Cambridge University Press), ISBN 0-521-29213-1.
• Worden, Blair (2000). "Thomas Carlyle and Oliver Cromwell", en Proceedings Of The British Academy 105: pp. 131–170. ISSN 0068-1202 .
• Young, Peter e Holmes, Richard (2000). The English Civil War (Wordsworth), ISBN 1-84022-222-0.

• Abbott, W.C. (ed.) (1937-47). Writings and Speeches of Oliver Cromwell, 4 vols. A referencia académica estándar sobre as propias palabras de Cromwell. [7] Arquivado 26 de xuño de 2012 en Wayback Machine..
• Carlyle, Thomas (ed.) (1904 edition), Oliver Cromwell's letters and speeches, with elucidations. [8] Arquivado 02 de novembro de 2006 en Wayback Machine.; [9] Arquivado 26 de xuño de 2012 en Wayback Machine.
• Haykin, Michael A. G. (ed.) (1999). To Honour God: The Spirituality of Oliver Cromwell (Joshua Press), ISBN 1984400038. Extractos dos escritos relixiosos de Cromwell.
• Morrill, John (1990). "Textualizing and Contextualizing Cromwell", in Historical Journal 1990 33(3): pp. 629–639. ISSN 0018-246X . Texto completo online en Jstor. Examina as edicións de Carlyle e Abbott.
• Roots, Ivan (1989). Speeches of Oliver Cromwell (Everyman classics), ISBN 0-460-01254-1.
• Worden, Blair (2000). Thomas Carlyle and Oliver Cromwell, en Proceedings Of The British Academy 105: pp. 131–170, ISSN 0068-1202 .

Commons ten máis contidos multimedia sobre:  Oliver Cromwell

• Adamson, John (1990). "Oliver Cromwell and the Long Parliament", en Morrill, John (ed.), Oliver Cromwell and the English Revolution (Longman), ISBN 0-582-01675-4.
• Ashley, Maurice (1958). The Greatness of Oliver Cromwell (Macmillan). [10] Arquivado 27 de decembro de 2007 en Wayback Machine.
• Bennett, Martyn. Oliver Cromwell (2006), ISBN 0-415-31922-6.
• Clifford, Alan (1999). Oliver Cromwell: the lessons and legacy of the Protectorate (Charenton Reformed Publishing), ISBN 0-9526716-2-X. Religious study.
• Davis, J. C. (2001). Oliver Cromwell (Hodder Arnold), ISBN 0-340-73118-4.
• Fraser, Antonia (1973). Cromwell, Our Chief of Men, e Cromwell: the Lord Protector (Phoenix Press), ISBN 0-7538-1331-9. Narrativa popular.
• Firth, C.H. (1900). Oliver Cromwell and the Rule of the Puritans ISBN 1-4021-4474-1.
• Gardiner, Samuel Rawson (1901). Oliver Cromwell, ISBN 1-4179-4961-9. Classic biography. [11]
• Gaunt, Peter (1996). Oliver Cromwell (Blackwell), ISBN 0-631-18356-6. Biografía curta.
• Hill, Christopher (1970). God's Englishman: Oliver Cromwell And The English Revolution (Penguin), ISBN 0-297-00043-8.
• Hirst, Derek (1990). "The Lord Protector, 1653-8", en Morrill, John (ed.), Oliver Cromwell and the English Revolution (Longman), ISBN 0-582-01675-4
• Mason, James e Longman, Angela Leonard (1998). Oliver Cromwell (Longman), ISBN 0-582-29734-6.
• Morrill, John (2004). "Cromwell, Oliver (1599–1658)", en Oxford Dictionary of National Biography, (Oxford University Press) [12]
• Morrill, John (1990). "The Making of Oliver Cromwell", en Morrill, John (ed.), Oliver Cromwell and the English Revolution (Longman), ISBN 0-582-01675-4.
• Paul, Robert (1958). The Lord Protector: Religion And Politics In The Life Of Oliver Cromwell. [13]
• Smith, David (ed.) (2003). Oliver Cromwell and the Interregnum (Blackwell), ISBN 0-631-22725-3.
• Wedgwood, C.V. (1939). Oliver Cromwell (Duckworth), ISBN 0-7156-0656-5.
• Worden, Blair (1985). "Oliver Cromwell and the sin of Achan", en Beales, D. e Best, G. (eds.) History, Society and the Churches, ISBN 0-521-02189-8.

• Durston, Christopher (2000). "'Settling the Hearts and Quieting the Minds of All Good People': the Major-generals and the Puritan Minorities of Interregnum England", en History 2000 85(278): pp. 247–267, ISSN 0018-2648 . Full text online at Ebsco.
• Durston, Christopher (1998). "The Fall of Cromwell's Major-Generals", en English Historical Review 1998 113(450): pp. 18–37, ISSN 0013-8266
• Firth, C.H. (1921). Cromwell's Army (Greenhill Books), ISBN 1-85367-120-7.
• Gillingham, J. (1976). Portrait Of A Soldier: Cromwell (Weidenfeld & Nicholson), ISBN 0-297-77148-5.
• Kenyon, John & Ohlmeyer, Jane (eds.) (2000). The Civil Wars: A Military History of England, Scotland, and Ireland 1638-1660 (Oxford University Press), ISBN 0-19-280278-X. [14]
• Kitson, Frank (2004). Old Ironsides: The Military Biography of Oliver Cromwell (Weidenfeld Military), ISBN 0-297-84688-4.
• Marshall, Alan (2004). Oliver Cromwell: Soldier: The Military Life of a Revolutionary at War (Brassey's), ISBN 1-85753-343-7.
• Woolrych, Austin (1990). "The Cromwellian Protectorate: a Military Dictatorship?" en History 1990 75(244): 207-231, ISSN 0018-2648 . Texto online completo en Ebsco.
• Woolrych, Austin (1990). "Cromwell as a soldier", en Morrill, John (ed.), Oliver Cromwell and the English Revolution (Longman), ISBN 0-582-01675-4.
• Young, Peter e Holmes, Richard (2000). The English Civil War, (Wordsworth ), ISBN 1-84022-222-0.

• Coward, Barry (2002). The Cromwellian Protectorate (Manchester University Press), ISBN 0-7190-4317-4.
• Coward, Barry (2003). The Stuart Age: England, 1603-1714, (Longman), ISBN 0-582-77251-6. Survey of political history of the era.
• Davies, Godfrey (1963). The Early Stuarts, 1603-1660 (Oxford University Press), ISBN 0-19-821704-8. [15]. Vista xeral da política, a relixión e a diplomacia da época.
• Korr, Charles P. (1975). Cromwell and the New Model Foreign Policy: England's Policy toward France, 1649-1658 (University of California Press), ISBN 0-520-02281-5. [16]
• Macinnes, Allan (2005). The British Revolution, 1629-1660 (Palgrave Macmillan), ISBN 0-333-59750-8.
• Morrill, John (1990). "Cromwell and his contemporaries". In Morrill, John (ed.), Oliver Cromwell and the English Revolution (Longman), ISBN 0-582-01675-4.
• Trevor-Roper, Hugh (1967). Oliver Cromwell and his Parliaments, na súa Religion, the Reformation and Social Change (Macmillan). [17]
• Venning, Timothy (1995). Cromwellian Foreign Policy (Palgrave Macmillan), ISBN 0-333-63388-1.
• Woolrych, Austin (1982). Commonwealth to Protectorate (Clarendon Press), ISBN 0-19-822659-4.
• Worden, Blair (2001). Roundhead Reputations: the English Civil Wars and the passions of posterity (Penguin), ISBN 0-14-100694-3.

• The Cromwell Association (en inglés)
• The Cromwell Museum in Huntingdon (en inglés)
• Chronology at the World History Database (en inglés)
• Biography at the British Civil Wars & Commonwealth website (en inglés)
• Los Levellers y el Agreement: Cara á teoría constitucional moderna (en castelán)