Marxismo

Os puntos de partida do marxismo son a dialéctica de Hegel, a filosofía materialista de Ludwig Feuerbach e dos socialistas utópicos franceses e as teorías económicas dos ingleses Adam Smith e David Ricardo. Máis que filosofía, o marxismo é a crítica radical da filosofía, principalmente do sistema filosófico idealista de Hegel. Mentres para Hegel a realidade faise filosofía, para Marx a filosofía precisa incidir sobre a realidade. O núcleo do pensamento de Marx é súa interpretación do home, que comeza coa necesidade humana. A historia iníciase co propio home que, na busca da satisfacción de necesidades, traballa sobre a natureza. A medida que realiza este traballo, o home se descobre como ser produtivo e pasa a ter consciencia de si e do mundo. Percibe entón que "a historia é o proceso de creación do home polo traballo humano".

Segundo algúns, os dous elementos principais do marxismo son o materialismo dialéctico, para o cal a natureza, a vida e a consciencia constitúense de materia en movemento e evolución permanente, e o materialismo histórico, para o cal o modo de produción é base determinante dos fenómenos históricos e sociais, inclusive as institucións xurídicas e políticas, a moralidade, a relixión e as artes. Para outros, non existe o materialismo dialéctico esbozado por Engels e desenvolvido por Lenin e Stalin, mais é unha expresión inexistente en Marx, que falaba de dialéctica e método dialéctico e non de "materialismo dialéctico".

A teoría marxista desenvólvese en catro niveis de análise -- filosófico, económico, político e sociolóxico—en torno da idea central de mudanza. Nas súas Thesen über Feuerbach (1845, publicadas en 1888; Teses sobre Feuerbach), Marx escribiu: "Até o momento, os filósofos apenas interpretaron o mundo; o fundamental agora é transformalo." Para transformar o mundo é necesario vincular o pensamento á práctica revolucionaria. Interpretada por diversos seguidores, a teoría tornouse unha ideoloxía que se estendeu a rexións de todo o mundo e lle foi engadida características nacionais. Xurdiron así versións como as dos partidos comunistas francés e italiano, o marxismo-leninismo na Unión Soviética, as experiencias no leste europeo, o maoísmo na China e Albania e as interpretacións de Corea do Norte, de Cuba e dos partidos únicos africanos, nos que se mestura até con ritos tribais. As principais correntes do marxismo foron a social-democracia, o bolquevismo e o esquerdismo.

Practicamente todas as artes recibiron influencia do Marxismo a través de teóricos que buscaron importar as ideas da loita de clases e da importancia da inclusión dos intelectuais nestas discusións.

Na literatura, por exemplo, nos anos 70, a chamada 'crítica marxista' pregaba que a análise de textos literarios debería desconsiderar o estudo biográfico do autor e se fixar na análise dos acontecementos ficcionais a partir da visión da loita de clases.

Esa perspectiva, en todas as artes, desenvolveuse nun cerco da liberdade de moitos artistas que se viron desprestixiados por críticos e pola clase artística, en caso de non abordaren nas súas obras unha "temática social".

Na súa concepción máis recente, a crítica marxista procura intertextualizar a arte coa historia, a socioloxía e outras áreas do saber científico social.

O materialismo histórico (expresión cuñada polo marxista ruso Georgi Plekhanov), tamén coñecido como a concepción materialista da historia, é unha metodoloxía marxista que se enfoca nas sociedades humanas e o seu desenvolvemento a través da historia, argumentando que a historia é o resultado de condicións materiais máis que ideais.

Os marxistas consideran que a sociedade capitalista divídese en clases sociais, das que toman en consideración principalmente dúas:

• A clase traballadora ou proletariado: Marx definiu a esta clase como «os individuos que venden a súa man de obra e non posúen os medios de produción», a quen consideraba responsables de crear a riqueza dunha sociedade (edificios, pontes e mobiliario, por exemplo, son construídos fisicamente por membros desta clase; tamén os servizos son prestados por asalariados). O proletariado pode dividirse, á súa vez, en proletariado ordinario e lumpemproletariado, os que viven en pobreza extrema e non poden achar traballo lícito con regularidade. Estes poden ser prostitutas, esmoleiros ou indixentes.
• A burguesía: quen «posúen os medios de produción» e empregan ao proletariado. A burguesía pode dividirse, á súa vez, na burguesía moi rica e a pequena burguesía: quen empregan a man de obra, pero que tamén traballan. Estes poden ser pequenos propietarios, campesiños terratenentes ou comerciantes.

Para Marx, o comunismo sería unha forma social na que a división en clases terminaría e a estrutura económica sería produto da «asociación dos produtores libres», e o produto social distribuiríase segundo o criterio «de cada cal segundo a súa capacidade; para cada cal segundo as súas necesidades».

Algúns pensadores socialistas opinaban que a clase traballadora debía apropiarse do Estado capitalista existente e convertelo nun Estado revolucionario obreiro que implantaría as estruturas democráticas necesarias para logo marchitarse. Pola outra banda, outros pensadores socialistas como Mikhail Bakunin e Piotr Kropotkin, compartindo a idea da loita de clases, afirmaron que o Estado ou calquera forma de autoridade e centralización de poder, per se, era o problema (político-económico), e que destruílo debía ser o obxectivo de toda actividade revolucionaria. Esta ditomía fronte ao Estado marcou a división definitiva entre marxistas e anarquistas.

Moitos gobernos, partidos políticos, movementos sociais e teóricos académicos afirmaron fundamentarse en principios marxistas. Exemplos particularmente importantes son os movementos socialdemócratas da Europa do século XX, o bolquevismo ruso, a Unión Soviética e outros países do bloque oriental, Mao, Fidel Castro, Ernesto "Che" Guevara, Santucho e outros revolucionarios en países agrarios en desenvolvemento. Estas loitas agregaron novas ideas a Marx e, polo demais, transmutaron tanto o marxismo que resulta difícil especificar o núcleo deste. Actualmente as transformacións socioeconómicas obrigaron a repensar ao marxismo nunha liña chamada posmarxismo na cal atópanse autores como Ernesto Laclau e Chantal Mouffe. Acostúmase a falar de teoría marxista cando se fai referencia á aplicación de formulacións marxistas a diversas cuestións non estritamente económicas ou políticas, como a relixión, a arte, a relación entre sexos ou razas etc., sen necesidade de asumir a totalidade das ideas marxistas.

Engels compartiu con Marx supostos básicos de que a historia humana era unha "historia de loitas de clases" e que o seu curso estaba determinado en gran parte polas condicións económicas.^[1] Engels di que esta fórmula está limitada á historia escrita.^[2] Non obstante, Marx non "inventou" o concepto de loita de clases. De feito, a loita de clases foi teorizada moito antes ca el, por historiadores da restauración, como François Guizot e Augustin Thierry. A contribución fundamental de Marx neste concepto é demostrar que a loita de clases non se extingue na Revolución Francesa, senón que se prolonga na burguesía/traballadores da oposición na era capitalista.

En "Anti-Dühring" e nos seus escritos posteriores, Engels elaborou aínda máis os conceptos de filosofía da historia. A visión de Engels da historia caracterízase por un optimismo fundamental. Como Hegel, non entende a historia humana como unha "intricada confusión de violencia sen sentido", senón como un proceso de desenvolvemento, cunha lei interna que pode percibirse a través de todas as coincidencias aparentes.^[3]

Por iso, Marx toma emprestada de economistas clásicos a idea implícita de clase como factor de produción, a historia das clases e o conflito como produtor da historia. A todas estas teorías, Marx achega o concepto do estado da clase social como a súa loita intrínseca: sen loita non hai clases. As clases sociais conséguense a través de loitas perpetuas determinadas historicamente. Cada etapa da sociedade que se produciu ao longo da historia pode caracterizarse a través dun modo de produción diferente.

Un modo de produción baséase no conxunto formado polas forzas produtivas e nas relacións sociais de produción que existen na sociedade. En cada etapa da evolución, o modo de produción demostra un estado da sociedade. Isto considérase algo social, xa que sen forzas produtivas non pode haber dúbida sobre a falta de produción. Estas forzas produtivas son: os instrumentos de produción, a forza de traballo dos homes, os obxectos de traballo, o coñecemento e as técnicas, a organización... Con motivo de todas estas actividades de produción e a través delas, os homes entran en relacións sociais. O modelo de produción non se pode reducir a un simple aspecto técnico, xa que é un dos conceptos máis importantes para Marx.

Marx considerou os conflitos de clases como a forza motriz da historia da humanidade, xa que estes conflitos recorrentes se manifestaron como diferentes etapas da transición do desenvolvemento en Europa Occidental. En consecuencia, Marx designou a historia humana como abranguendo catro etapas de desenvolvemento nos modos de produción:

1. Comunismo primitivo: como nas sociedades tribais cooperativas.
2. Sociedade escravista: un desenvolvemento de tribal a cidade-estado; nace a aristocracia.
3. Feudalismo: os aristócratas son a clase dominante; os comerciantes evolucionan cara a capitalistas.
4. Capitalismo: os capitalistas son a clase dominante, creando e empregando o proletariado.
5. Comunismo: sociedade sen cartos, estado, propiedade privada e clases sociais.

Marx fai parte dun pensamento dialéctico, en contraste co mecanismo presente no materialismo anterior; ve a convivencia entre clases como un papel determinante no desenvolvemento da historia. A través desa visión, o proletariado convértese nunha clase en si mesmo e por si mesmo, toma conciencia dos seus intereses de clase, que son: socializar os medios de produción (socialismo) para maximizar as forzas actividades produtivas, a extinción de diferentes clases sociais e a existencia dun estado político (comunismo). A historia continúa a ser a suma de continxencias suxeitas aos avatares das loitas de clases sociais. A historia non é unha evolución lineal entre modos de produción, senón unha transformación dialéctica para tomar conciencia de clases que experimentan flutuacións na loita de clases en determinados momentos da historia. Neste desenvolvemento, as forzas produtivas son cada vez máis contraditorias con respecto ás relacións sociais de produción, xa que non evolucionan ao mesmo ritmo. Alén dun certo nivel de produción, os sistemas sociais quedan bloqueados. Un tempo de revolución social que comeza a funcionar, permite eliminar as vellas relacións de produción para dar paso ao desenvolvemento de relacións máis coherentes ao nivel alcanzado polas forzas produtivas.

A democracia burguesa exércese como unha ditadura da burguesía sobre o proletariado, onde os intereses destes últimos se opoñen aos da propiedade privada. Pola contra, a ditadura do proletariado é a ditadura da clase máis numerosa que non busca manter a súa situación de dominación senón facer desaparecer os antagonismos de clase. Só na sociedade comunista, cando se rompeu cando os capitalistas desapareceron e non hai clases sociais, só entón "o Estado desaparecerá e será posible falar de liberdade".^[4][5] O comunismo constitúe así o estado da sociedade sen divisións de clases e, polo tanto, sen loita de clases. En As loitas de clases en Francia de 1848 a 1850, Marx afirmou que "a emancipación do proletariado é a abolición do crédito burgués, xa que significa a abolición da produción burguesa e a súa orde".^[6]

Algúns revolucionarios como Aleksandr Herzen, Dmitri Pisarev, Nikolai Chernyshevski e, sobre todo, Karl Marx e Friedrich Engels, criticaron duramente o comunismo igualitario.^[7]

Marx e Engels valoraron positivamente as contribucións dos utópicos socialistas de Henri de Saint-Simon, Charles Fourier e Robert Owen, mais tamén foron duramente criticadas por seren irreais:^[7]

Estas fantásticas descricións da sociedade de mañá xorden nun momento en que o proletariado aínda non acadou a madurez, cando, polo tanto, aínda está forxando unha serie de ideas fantásticas sobre o seu destino e posición, deixándose levar. Polos primeiros impulsos puramente intuitivos para transformar radicalmente a sociedade.

Manifesto comunista, Literatura socialista e comunista (1848), K. Marx e F. Engels

O modo de produción comunista de Marx divídese en dúas fases, cunha realización que estaría en mans do proletariado organizado baixo a dirección dun partido comunista revolucionario e que desaparecería como clase durante a súa realización. Para Marx e Engels, a clase obreira industrial é a única que, pola súa imposibilidade de adquisición privada, pode superar a través da síntese comunista a contradición sen saída da socialización estatal: é a negación comunista da sociedade porque non se pode transformar nunha nova clase explotadora, é a negación comunista do Estado porque só transformándose en poder público pode superar o seu carácter de asalariado que permanece na sociedade burguesa, e é a negación comunista da propiedade porque só distribuíndo segundo as necesidades e as capacidades, pode adquirir os froitos dos medios de produción. En Crítica do programa Gotha faise unha diferenza entre unha etapa comunista anterior en que o individuo compraría mercadorías con vales de traballo, dende unha etapa superior, en que cada persoa contribuirá segundo as súas habilidades e recibirán segundo as súas necesidades.^[8] Non foi ata a Revolución bolxevique cando o termo socialismo chegou a referirse á etapa anterior do comunismo.^[9]

O papel da ideoloxía, segundo esa concepción marxista da historia, é actuar de lubricante para manter fluídas as relacións sociais, proporcionando o mínimo consenso social necesario mediante a xustificación do predominio das clases dominantes e do poder político. Tal como o materialismo histórico define o concepto, a "ideoloxía" fai parte da superestrutura, determinada polas condicións materiais das relacións de produción ou estrutura económica e social e o reflexo que produce denomínase "falsa conciencia". Como o sofista Trasímaco, Marx dixo que "as ideas da clase dominante son as ideas dominantes en cada época".^[10]

Engels explica que "as verdadeiras forzas propulsoras que o moven, permanecen ignoradas para o ideólogo". As súas ideas parecen ao ideólogo "como creación, sen buscar outra fonte máis afastada e independente do pensamento; para el, isto é a evidencia mesma, posto que para el todos os actos, en canto lles sirva de mediador o pensamento, teñen tamén neste o seu fundamento último". Estes impulsores inclúen tanto intereses subxectivos escuros como a constelación económica obxectiva.^[11] Marx cría que as ideas dominantes son "falsas" porque reflicten os intereses económicos e as preferencias da clase dominante. Esta crítica contribuíu a unha desconfianza académica cara a nocións como "obxectividade", "neutralidade", "universalidade" e semellantes.^[12]

As ideas de Karl Marx sobre o Estado poden dividirse en tres áreas temáticas: estados precapitalistas, estados na era capitalista (é dicir, presente) e o estado (ou a ausencia do mesmo) na sociedade poscapitalista (comunista). Este feito superponse ao de que as súas propias ideas sobre o Estado cambiaron a medida que crecía, diferenciándose na súa primeira fase precomunista, a fase moza de Marx, que é anterior aos levantamentos fracasados de 1848 en Europa e no seu traballo maduro e máis matizado.

A visión marxista do Estado é un conxunto de "aparatos" ao servizo da clase dominante. O rexeitamento marxista do Estado como unha instancia superior ao ser humano ou persoa privada é argumentado en Crítica da filosofía do dereito de Hegel. O Estado burgués non pode ser defensor dos intereses xerais, xa que estes se opoñen aos da propiedade privada, sen a abolición da cal non haberá nunca unha xenuína "emancipación humana".^[13]

O Estado é sempre o Estado da clase dominante,^[14] e o goberno "é o órgano da sociedade para o mantemento da orde social; detrás del, veñen as distintas clases de propiedade privada".^[15] Despois, a abolición da propiedade privada leva á desaparición do Estado, e polo tanto das clases sociais. En Anti-Dühring, Friedrich Engels expresou:

O Estado nom se suprime, senón que se extingue.​^[16]

Vladimir Lenin enfatiza este aforismo, pois sinala o carácter gradual do proceso e a súa espontaneidade.^[17]

A partir dos pensamentos de Marx, xurdiron varias vertentes do socialismo científico, como o comunismo, a socialdemocracia, o stalinismo, o trotskismo, o maoísmo etc. Os ideais de Marx influenciaron tamén moitos movementos sociais dos séculos XIX e XX, e aínda continúan a influír. O marxismo tivo unha boa recepción en grupos revolucionarios e tamén grupos neoconservadores,^[18] LGTB^[19] feministas,^[20] sindicatos,^[21] MST e diversos grupos e movementos sociais que procuran especificamente a xustiza social, sexa ligado ao combate das desigualdades do capitalismo ou ao combate do preconcepto,^[22] cuestión esta que está cada vez máis sendo acollido polas organizacións de esquerda. No ámbito relixioso, o marxismo foi ben recibido polos seguidores da teoloxía da liberación. Os ideais de Marx e Engels tamén influíron en moitos partidos políticos de diversos países e organizacións partidarias internacionais.

O propio Karl Marx alertou contra as posíbeis distorsións dos que se dicían marxistas coa seguinte frase a Lafargue: "Se algo é certo, é que eu mesmo non son un marxista". Isto diríao como crítica á peculiaridade do "marxismo" francés da época, como pode verse o contexto inserido nunha carta de Engels a Eduard Bernstein.^[23] Esta frase é usada polos anticomunistas como se fose unha autocrítica de arrepentimento.^[24] Con todo, a frase illada e sen contexto perde sentido. Así como a súa obra debe ser lida no seu contexto para evitar distorsións, Marx alertou con esa frase ben humorada (el gustaba de escribir con ironía ou sarcasmo tamén os seus artigos de xornais) a que se tome coidado con lecturas mecánicas, parciais, descontextualizadas, non ben comprendidas da obra de Marx-Engels. Moi posterior á súa morte houbo unha tentativa de distinción dunha lectura diredta da obra de Marx cunha suposta interpretación coherente co autor denominada marxianismo, para distinguila do marxismo, que nese contexto serían obras derivadas ou doutros autores, e formas de interpretacións que serían estrañas a Marx. Diversos autores aplicaron a súa teoría por exemplo ao monetarismo, aos oligopolios e ao control da inflación.^[25][26]

• Karl Marx
• Friedrich Engels
• Karl Kautsky
• Vladimir Lenin
• Lev Trotski
• Rosa Luxemburg
• Mao Zedong
• Antonio Gramsci
• Karl Korsch
• Escola de Frankfurt
• Ernesto Rafael Guevara de la Serna
• Louis Althusser

• Bourne, Peter G. (1986). Fidel: A Biography of Fidel Castro. Nova York: Dodd, Mead & Company. 
• Callinicos, Alex (2010 [1983]). The Revolutionary Ideas of Karl Marx. Bloomsbury, Londres: Bookmarks. ISBN 978-1-905192-68-7. 
• Coltman, Leycester (2003). The Real Fidel Castro. New Haven e Londres: Yale University Press. ISBN 978-0-300-10760-9. 
• Green, Sally (1981). Prehistorian: A Biography of V. Gordon Childe. Bradford-on-Avon, Wiltshire: Moonraker Press. ISBN 0-239-00206-7. 

• Economía marxista
• Plusvalía
• Relixión secular

• Marxists Internet Archive (en inglés)