Linguaxe

Varios autores redactaron listas de características definitorias do que é unha lingua natural, algunhas das cales están presentes na comunicación animal e nas linguaxes formais. Con todo, só as linguas naturais teñen os quince trazos de Hockett e, polo tanto, esta lista caracteriza o que é unha lingua natural.

Entre os trazos máis definitorios están a arbitrariedade (da relación entre o signo e o significado), a produtividade (que permite producir novas mensaxes nunca antes realizados) e a estrutura xerárquica (segundo a cal, as linguas humanas posúen regras ou principios sintácticos e gramaticais, polo que as producións non son aleatorias).

As linguas que concretan a facultade humana da linguaxe comparten unha serie de características:^[3]

• Arbitrariedade: Non existe relación directa ou dependencia entre os elementos dunha lingua e a realidade á que se refiren: o vínculo entre forma e significado é arbitrario. Aínda que existen casos de conexión non arbitraria, como as onomatopeas, son esporádicos; a inmensa maioría das palabras difiren entre as linguas e mesmo, historicamente, nunha mesma lingua.
• Desprazamento: As mensaxes verbais poden referirse a feitos afastados do tempo e do espazo en que se produce a situación comunicativa: pódese facer referencia a outros lugares, ao pasado e ao futuro.
• Mentira: Consiste na posibilidade de emitir mensaxes non verdadeiras. Pódese observar un claro exemplo na literatura, caracterizada pola creación de mundos de ficción.
• Reflexividade: É a capacidade que posúe o sistema de referirse a el mesmo. A linguaxe pódese utilizar para falar da propia linguaxe.
• Diferenciación de unidades: As linguas empregan un reducido número de elementos (sons) que contrastan claramente entre si: son unidades discretas. Estes sons, que non portan en si mesmos significados, son percibidos polos receptores como unidades diferenciadoras: sal oponse a Sol, porque os elementos que diferencian ambos os termos constitúen unidades discretas.
• Dobre articulación: A linguaxe é un sistema dual, pois se organiza en dous niveis: as unidades discretas combínanse entre si para formar outros elementos que si son portadores de significado. A primeira articulación está formada por monemas, e a segunda articulación está formada por fonemas.^[5]
• Produtividade: A dobre articulación permite crear infinitas mensaxes cun reducido número de elementos, o que fai que a linguaxe humana sexa privilexiadamente produtiva. Fronte a el, os sistemas de comunicación animal posibilitan só un número finito e reducido de mensaxes.

A conduta lingüística nos humanos non é de tipo instintivo, senón que debe ser adquirida por contacto ou transmisión con outros seres humanos, especialmente durante os primeiros anos de vida, doutro xeito prodúcense casos de nenos e nenas ferais.^{[nota 3]} A estrutura das linguas naturais, que son o resultado concreto da capacidade humana de desenvolver linguaxe, permite comunicar ideas e emocións por medio dun sistema de sons articulados, mediante o cal se fai posible a relación e o entendemento entre individuos. A linguaxe humana posibilita a expresión do pensamento e a exteriorización dos desexos e afectividade mediante signos inicialmente sonoros/acústicos e, moi posteriormente na xénese da linguaxe, signos baseados no par significante/significado. A inicios do século XX, Ferdinand de Saussure consideraba analogos ou perfectamente correspondentes ao par significante/significado, e logo Jacques Lacan considerou que baixo o significante «hai nada» xa que o significado de cada signo humano discorre («baixo» a censura do inconsciente) tras o desexo nunha cadea metonímica na cal os significantes constantemente cambian de significado; Lacan considerou que a relación analoga ou exactamente correspondente de significante/significado só dáse na linguaxe dos animais non humanos.^[6][7]

A reflexión que Ludwig Wittgenstein emprende sobre a linguaxe condúceo a recoñecer, primeiro, que todo linguaxe implica unha forma de vida; existe polo tanto unha estreita relación entre a linguaxe e as condicións da existencia humana. En segundo lugar Wittgenstein achega a linguaxe á acción ao sinalar que o significado de toda palabra estalle conferido polo seu uso, pola particular maneira de como é utilizada por quen fai uso dela. Iso confírelle un argumento adicional á defensa da linguaxe ordinaria. Pero o máis importante é o terceiro trazo: Wittgenstein utiliza o camiño da linguaxe para penetrar os problemas da ética, do sentido de vida dos seres humanos. ^[8]

A linguaxe humana foi cualificada como unha linguaxe principalmente verbal en contraposición á comunicación non verbal. A linguaxe verbal denomínase así porque está constituído por palabras (en latín: verba) é dicir, formado a partir de unidades discretas (por exemplo os fonemas) ordenadas desde o intelecto como se observa nun diálogo ou nunha conversación; segundo o esquema de R. Jakobson requírese un emisor (ou locutor) polo menos un mensaxe, un contexto, unha canle ou medio (aire por onde se propaga a voz, papel onde se escribe, ondas electromagnéticas, etc.), un código e obviamente un receptor ou alocutor. A este esquema de Jakobson, que parece ter as súas orixes nos esquemas triangulares de Peirce, adóitaselle engadir o ruído que pode modificar o esquema.^{[Cómpre clarificar]} Paralelo á linguaxe verbal, e existente xa en animais non humanos, débese sempre ter en conta ao linguaxe paraverbal caracterizado pola mímica, os xestos, os acenos e mesmo as expresións corporais, especialmente faciais, de orixe instintivo: por exemplo a case vexetativa e instintiva expresión facial de noxo pode mímicamente transformarse en expresión xa intencionada de desgusto ou cólera.

A capacidade humana para a linguaxe, tal como reflíctese nas linguas naturais, é estudada pola lingüística. ^[9] Hai unha progresión histórica das linguas naturais desde o fala, daquela a escritura e, finalmente, a comprensión e explicación da gramática.^[6] Desde o punto de vista social e histórico, a linguaxe humana deu lugar a idiomas que viven, morren, múdanse dun lugar a outro, e cambian co paso do tempo. Calquera idioma que deixa de cambiar ou de desenvolverse é categorizado como lingua morta. Pola contra, calquera idioma polo feito de non ser unha lingua morta, e formar parte das linguas vivas ou modernas, está a sufrir continuamente reaxustes que acumulativamente son os responsables do chamado cambio lingüístico. A linguaxe humana adóitase subdividir, a partir das teses de F. de Saussure, en fala e lingua, en todo caso en ambas as dimensións da linguaxe sempre han de considerarse a sincronía (que pode definirse como o uso contemporáneo [do locutor ao alocutor] da linguaxe humana) e da diacronía (que pode definirse como a case continua modificación da linguaxe humana evolucionando ao longo do tempo).

Facer unha distinción en principio entre un idioma e outro é polo xeral imposible.^[10] Por exemplo, hai algúns dialectos do alemán que son similares a certos dialectos do neerlandés. A transición entre as linguas dentro da mesma familia lingüística ás veces é progresiva.

Hai quen fai un paralelismo coa bioloxía, onde non é posible facer unha distinción ben definida entre unha especie e a seguinte. En calquera caso, o desafío real pode ser o resultado da interacción entre as linguas e as poboacións (ver dialecto ou August Schleicher). Os conceptos de Ausbausprache, Abstandsprache e Dachsprache^{[n. 1]} utilízanse para facer distincións máis refinadas sobre os graos de diferenza entre as linguas ou dialectos.
Ao parecer na linguaxe humana é fundamental a posibilidade da metáfora (substituír unha imaxe -especialmente unha imaxe acústica- por outra mercé a unha semellanza aínda que non haxa relación de contigüidade) tal cal o demostra Roman Jakobson ao estudar as afasias usando os criterios de sintagma e metonimia establecidos por Ferdinand de Saussure: unhas afasias serían metonímicas ou sintagmáticas e outras serían metafóricas ou paradigmáticas; Jakobson observa a coalescencia entre isto e a tese proposta por Sigmund Freud de esvaramento e condensación na actividade onírica, respectivamente e Lacan nos seus estudos parece comprobalo ao considerar que o inconsciente está estruturado como unha linguaxe, onde unha metáfora paterna é fundamental para establecer ao suxeito desalienado da máscara ou persoa que é o imaxinario ego, a partir disto segundo estas opinións é que o Homo sapiens está capacitado para ter un principio de realidade e unha linguaxe articulada coherente e altamente heurística nunha «cadea metonímica». En cambio, segundo Lacan, os animais non humanos existentes atópanse restrinxidos a o imaxinario aínda que o imaxinario -e polo tanto a linguaxe- dos animais non humanos, segundo Lacan, correspóndense con o real en lugar do apego á en parte ficcional ou eidética realidade en que se desempeña o animal humano; isto é: os animais intelixentes non humanos parece que teñen linguaxes aparentemente non articulados que se corresponden co fáctico do ambiente en que viven mentres que os humanos ao oscilar entre os rexistros do imaxinario e o real a través do rexistro do simbólico (ou linguaxe simbólica humana) pode caer en fantasías con todo as fantasías permítenlle enxeño e unha alta capacidade de adaptación evolutiva mediante a inventiva que ten por principal medio precisamente á linguaxe simbólica.^[11]

Unha linguaxe é un sistema de signos utilizado polos organismos dunha mesma especie para a comunicación. En particular, sistema de signos vocais, linguaxe verbal que é empregada para a comunicación interhumana.

Unha linguaxe é un código que serve para representar, expresar e comunicar ideas, pensamentos, sentimentos, desexos ou para indicar unha conduta. Non obstante, as palabras acompáñase en moitos casos de xestos, mímica e actitudes que imprimen un determinado contido á mensaxe, como por exemplo: intención amigable, agresiva, dúbida etc., e en moitos casos bastan para expresar intencións, humor, dúbidas etc. (ver o artigo sobre paralingüística).

A linguaxe é unha clase especial dos sistemas de signos, a adquisición e utilización dos cales é unha característica definitoria do xénero humano. O individuo aprende a usar a linguaxe a través da súa experiencia. O xeito de combinar os sons para formar palabras, e estas para formar frases coas que expresa o coñecemento, está determinado por un sistema de regras. O número de elementos e regras é limitado e finito; así a todo, o número de posibles combinacións de elementos (número de frases da lingua) é limitado e infinito; é o que Noam Chomsky denomina "creatividade lingüística".

O lingüista Ferdinand de Saussure distinguiu entre ‘'langue'’ ("lingua", sistema lingüístico abstracto, como lingua específica e concreta), '‘parole'’, ("fala", como proceso actual que se move no marco dunha ‘'langue'’, é dicir, fai referencia á fala, ó acto de falar; é a conduta verbal manifesta); e ‘'langage'’, ("linguaxe", capacidade lingüística xeral, como posibilidade de producir ou empregar a ‘'langue'’ e a '‘parole'’; é a facultade xeral do home para falar). Esta distinción correspóndese coa que fan Mc Neill e Chomsky entre competencia e actuación lingüística. A competencia representa o coñecemento que un falante posúe da súa lingua nativa para poder comprender algunha das infinitas sentenzas gramaticais da lingua; a execución é a expresión da competencia ó falar ou escoitar a fala. A diferenza radica, entón, na distinción entre coñecemento lingüístico e conduta lingüística, é dicir, entre o que o falante sabe e o que fai.

Dende o punto de vista lingüístico, o interese céntrase no plano da competencia, na construción de modelos e descricións estruturais da linguaxe.

Dende o punto de vista psicolóxico, o interese céntrase na conduta ou execución, no xeito en que a competencia se pon en marcha en situacións concretas, nos mecanismos psicolóxicos e fisiolóxicos subxacentes á execución lingüística. A linguaxe é obxecto de diferentes ciencias: lingüística, filosofía, socioloxía, bioloxía, psicoloxía etc. A psicoloxía da linguaxe aborda o uso lingüístico que realiza o individuo (performance) e interprétao en tódalas súas variantes como conduta.

A performance lingüística configúrase, ademais, por diversos procesos paralingüísticos organizados xerarquicamente: pausas, acentuación, prosodia etc.

A teoría da gramática xenerativo transformacional de Chomsky fortaleceu a relación entre a lingüística e a psicoloxía. A psicoloxía da linguaxe ten como obxecto, a partir dos presupostos da lingüística, a análise teórica e empírica de como o usuario da linguaxe elabora e manexa (psicolingüística) esa organización xerárquica estratificada (fonema, articulema, grafema, morfema, palabra, frase, oración etc.) en conduta lingüística receptiva e produtiva do sistema lingüístico, así como as expresións lingüísticas que del nacen.

A realización da linguaxe depende do coñecemento dos seus elementos e do conxunto de regras que especifican a súa utilización e aplicación a condutas concretas da fala. A produción depende da aplicación dun conxunto de regras que especifican como utilizar ese material verbal para comunicar algo. Estas regras actúan sobre os elementos fundamentais da cadea comunicativa: emisor, código e receptor.

A linguaxe, pola súa vez, está baixo o control de determinadas zonas do córtex cerebral. Considérase, en xeral, que a función lingüística se estrutura no hemisferio dominante (esquerdo para as persoas destras). No plano periférico, é necesario o funcionamento do aparato auditivo, que posibilita a percepción das mensaxes externas e o control da propia emisión e dos órganos fono-articulatorios que permiten producir emisións sonoras. Por outra banda, debido á íntima relación entre linguaxe e pensamento, desenvolvemento social e afectivo, aprendizaxe e cultura, os trastornos nun ámbito teñen repercusións nos outros.

A función biolóxica e cerebral da linguaxe é aquilo que máis profundamente distingue o home dos outros animais. Podemos considerar que o desenvolvemento desta función cerebral ocorre en estreita ligazón coa bipedia e a libertación da man, que permitiron o aumento do volume do cerebro, a par do desenvolvemento de órganos fonadores e da mímica facial.

Debido a estas capacidades, para alén da linguaxe falada e escrita, o home - aprendendo pola observación de animais - desenvolveu as linguaxes de sinais, non só para mellorar a comunicación entre xordos e mudos, mais tamén para utilizar en situacións especiais, como no teatro e entre navíos ou persoas que se atopan fóra do alcance do oído, mais que se poden observar entre si.

Os seres humanos son os seres sociais que posúen a maior competencia comunicativa coñecida, competencia que está baseada nunha peculiar linguaxe, pois a linguaxe é a capacidade que teñen para se comunicaren. Resulta evidente a interrelación que une os conceptos linguaxe e sociedade: A linguaxe precisa da concreción dunha comunidade para a súa materialización, e a sociedade da lingua para a súa realización comunitaria.

A linguaxe é a capacidade humana que permite comunicar pensamentos e vivencias. Inda que innata, é unha capacidade que debe ser desenvolvida en comunidade. A comunidade é un grupo social con intereses comúns que emprega a linguaxe, a capacidade comunicativa, para establecer ligazóns que permitan arraigarse.

A confluencia da capacidade que temos para nos expresar (linguaxe) e as comunidades ás que pertencemos ten como produto a lingua, o idioma concreto.

A confluencia de linguaxe e comunidade maniféstase na lingua e en concreto:

1. Na captación que grazas ós diferentes signos lingüísticos se fai do contínuum conceptual que é a realidade: Non é de estrañar que os esquimós teñan múltiplas palabras para diferenciar varias cores que nós consideramos baixo o termo "branco", nin resulta estraño, considerando a vida rural galega, que en galego exista a cor roxa ou rubia cando en castelán non está presente.
2. Nos niveis (variedades diastráticas) e nos rexistros da lingua (variedades diafásicas), pois son unha mostra da interrelación entre lingua e sociedade.
3. Nas dúas caras do signo lingüístico (significante e significado), pois teñen unha relación arbitraria e, polo tanto, son unha convención que manifesta que a linguaxe é un produto comunitario.
4. Na función identificativa da linguaxe: A linguaxe que posuímos e que se concreta na variedade que empregamos serve tanto para nos recoñecermos ou sermos recoñecidos (ou marxinados), como para recoñecer (ou xebrar) os demais.
5. Na función descritiva da linguaxe: A linguaxe, que se concreta nun idioma, é a ferramenta que nos permite comprendermos a sociedade que nos rodea.
6. Na interacción entre acto de fala e contexto, pois precisamos compartir o contexto para que o acto de fala sexa completo.
7. A intencionalidade do acto de fala (dimensións da linguaxe) implica que a linguaxe é unha capacidade comunitaria que facilita a socialización.
8. A relación entre emisor e receptor provoca variacións nos actos de fala que frecuentemente se basean nos actos paralingüísticos, cinésicos ou proxémicos que se realizan.

As linguas do mundo foron agrupadas en familias de linguas que teñen semellanzas. Os maiores grupos hoxe en día son as linguas indoeuropeas as afroasiáticas e as sino-tibetanas.

Unha das moitas linguas planeadas que existen, o esperanto, foi creada por L. L. Zamenhof. O Esperanto é unha compilación de varios elementos de diferentes linguas humanas cuxa intención é de ser unha lingua universal de doada aprendizaxe, de xeito que proporcione a toda a poboación humana unha forma máis fácil e democrática de se comunicar.

Outras linguas artificiais, cada vez máis exploradas e coñecidas hoxe en día, son as criadas por J. R. R. Tolkien, autor dos libros da serie O Señor dos Aneis. Segundo o propio autor, el creou todo un mundo de aventuras para ter un contexto e un lugar propio onde inserir as linguas que creara.

O número de linguas artificiais, xeralmente chamadas conlangs (palabra que vén do inglés constructed language, "lingua construída") ten vindo a aumentar cada día. Hai varios sites en Internet que afondan no tema, contendo listas e breves introducións a centenas ou mesmo millares de linguas artificiais. A maioría das persoas que se dedica ao fenómeno, os chamados conlangers, fan parte dunha lista de distribución de correos electrónicos: a CONLIST.

Denomínase linguaxe animal aos sinais que algunhas especies de animais intercambian, os lingüistas non os consideran linguas, senón comunicación animal, pois tal comunicación difire substancialmente en canto aos seus principios básicos do que é propiamente un idioma, a cal se atopa soamente nos humanos.

Nalgunhas publicacións indicouse de casos de animais aos que lles aprenden certas características das linguas humana. Así, ensínanlle signos baseados na linguaxe de signos a chimpancés, gorilas e orangutáns; porén, en ningún casos deron aprendido gramática.

Dependen do sentido do olfacto e nalgunhas ocasións do gusto. Estes sinais poden percorrer grandes distancias cando son transportados polas correntes do ar, aínda que son maiormente percibidas a favor do vento. As substancias químicas específicas que producen efectos concretos chámanse feromonas. Nas colonias de abellas, por exemplo, a raíña produce unha feromona "real" que impide o desenvolvemento dos ovarios das obreiras. As feromonas teñen unha grande importancia no relativo á atracción sexual.

As ondas sonoras poden variar axiña de altura e intensidade. Serven para transmitir unha ampla gama de información. Estes sinais viaxan en todas as direccións e o receptor localízaas doadamente.

Por exemplo, os monos que ulan e algunhas aves, ras e sapos posúen grandes sacos vocais que aumentan considerablemente os sons que emiten. Nos caso dos sapos, emiten un son para atraer á femia e outro para "avisar" a outros que el tamén é macho. As cigarras que cantan son machos, e fano para atraer ás femias. Os pitos emiten sons de distinta intensidade onde avisan á galiña distintas situacións (se están a seren asustados ou se teñen fame ou frío). Os crocodilos, cando están por nacer, emiten sons co que avisan á súa nai e ela destapa o niño subterráneo para que os pequenos poidan subir á superficie.

Moitos animais diferentes usan estes sinais, que se poden acender e apagar nun instante, aínda que polo xeral son útiles en determinadas horas do día. Adoitan ser rechamantes ou consistir en movementos bruscos. Unha das poutas do cangrexo violinista macho é maior que a outra, ten cores fortes e sacódea para atraer ás femias. As cores e deseños das ás das bolboretas e dos machos de moitas aves atraen ás súas compañeiras en distancias curtas. Cando voan pola noite, os lampíridos machos producen escintileos luminosos con sinais característicos, mentres que as femias responden cos seus escintileos desde o chan.

1. ↑ O marco de traballo Ausbausprache - Abstandsprache - Dachsprache é unha ferramenta desenvolvida polos lingüistas para analizar e categorizar linguas e dialectos e para poder distinguir os conceptos de lingua e dialecto.

Referecias

• Rosario Álvarez e outros: Lingua e literatura, Obradoiro Santillana. ISBN 978-84-8224-549-2. 2008
• Ferdinand de Saussure (2005 (publicación do orixinal en 1916)). Curso de Lingüística Xeral. Edicións Laiovento - Ensaio , tradución, estudo introdutorio e notas de Xosé Manuel Sánchez Rei. ISBN 84-8487-077-4. 

• Lista de 4000 linguas e dialectos (agrupados segundo a súa relación)
• Lista de case todas as linguas, localizacións, poboacións, e filiación xenética
• Universala Esperanto Asocio Asociación Mundial de Esperanto, con sede na Bélxica.
• LangMaker Lista das varias linguas construídas publicadas en Internet (en inglés)
• Fasile.org Páxina web da Organización Non Gobernamental Amigos de Fasile, unha das linguas artificiais máis recentes.