A Rioxa

Ata a chegada dos romanos no século II aC estivo ocupada por tres tribos: os beróns, que se atopaban no Val do Ebro, os pelendóns nas zonas de serra e os vascóns nalgunhas zonas da Rioxa Baixa. A rexión foi invadida por musulmáns a principios do século VIII.

Foi reconquistada polo Reino de Pamplona, a partir do cal xurdiu o pequeno Reino de Viguera (A Rioxa) ao ceder Ramiro II de León este territorio ao seu fillo Ramiro, despois volveu pertencer outra vez ao Reino de Navarra.

Sancho Garcés cambio a capital do Reino de Pamplona a Nájera, na actual Rioxa, creando o chamado reino de Nájera-Pamplona que foi, debido á súa grande extensión, o primeiro imperio hispánico.

O territorio da Rioxa estivo en disputa entre os reinos de Navarra e Castela desde o século X. Os reis Afonso VIII de Castela e Sancho VI de Navarra, tras asinar unha tregua en agosto de 1176, admitiron ao rei de Inglaterra como árbitro, emitindo este o Laudo arbitral do Rei Henrique II de Inglaterra en marzo de 1177, no que Navarra perdía case todo o que actualmente é A Rioxa, cedéndollo a Castela.

A pesar desta separación, a veciñanza con Navarra propiciou o manter unha continua conexión sociocultural.

No século XI aparecen por primeira vez textos escritos nos cales se dá constancia dun territorio chamado Rioxa. Nun principio designábase baixo este termo ao entorno da zona máis occidental da actual comunidade pero posteriormente o concepto de Rioxa foise ampliando para cubrir un espazo xeográfico moito maior. Isto foi consecuencia de varios acontecementos históricos. Algúns deles foron, por exemplo, a institucionalización do espazo como Merindade da Rioxa, a cal foi ampliándose territorialmente, e posteriormente, xa a finais da Idade Media, a súa institucionalización como correxemento da Rioxa, que abarcaba xa un amplo territorio.^[5]

Durante o proxecto de división provincial española que tivo lugar a comezos do século XIX, buscouse dotar a esta Rioxa dun marco administrativo provincial dos que se estaban creando entón. Isto foi demandado pola Real Sociedade Económica da Rioxa, fundada no ano 1790 en Fuenmayor; diversas reunións de representantes de pobos rioxanos celebradas en Santa Coloma ou Torremontalbo e por personalidades rioxanas, como Juan Antonio Llorente, Antonio Fernández de Navarrete ou o seu irmán Martín Fernández de Navarrete, que elaboraron varias solicitudes con devandito obxectivo, como a célebre misiva titulada Carta dun rioxano a un señor deputado en cortes, elaborada por este último no ano 1821. Finalmente, logrouse o mencionado propósito de erixir a Rioxa en provincia no ano 1822.^[6] Porén, fíxose baixo a denominación de provincia de Logroño, debido ao acordo polo cal a maioría de circunscricións debían adoptar os nomes das súas capitais co fin de obter unha uniformidade nominal, o que levou á supresión do seu nome tradicional da Rioxa.^[7][8]

Coa chegada da Transición, recuperou o seu nome histórico de Rioxa en 1980, que tantas veces se puidera ler na documentación desde a Idade Media.^[9] Para a oficialización do nome solicitouse un estudo histórico e ditame da Real Academia da Historia, o cal foi afirmativo ao cambio. ^[6][10]Conformouse en comunidade autónoma uniprovincial durante a transición á democracia, tras un rexeitamento dos seus habitantes a ser integrada noutra rexión, fose Castela e León, o País Vasco ou nun País Vasco-Navarro, como algúns partidos políticos defendían.^[11][6]. O Estatuto de Autonomía asinouse o 9 de xuño de 1982,^[12] pasando a celebrarse a partir dese ano nesa data o Día da Rioxa.

Cando o río Ebro atravesa o angosto paso entre as rocas das Cunchas de Haro, preséntase na Rioxa, por onde corre durante 120 km, antes de proseguir o seu camiño cara ao Mediterráneo. Nas Cunchas de Haro a altitude do río é de 445 m e cando sae da comunidade, na Reserva Natural dos Sotos do Ebro en Alfaro, é de 260 m. O río corre, polo tanto, moi rápido pola Rioxa.

O Ebro transcorre polo norte da comunidade. Toda a beira dereita (a que ten ao sur) pertence á Rioxa. Na beira esquerda só hai tres municipios, Briñas, San Vicente de la Sonsierra e Ábalos (coñecidos como a Sonsierra rioxana), aínda que Logroño, Agoncillo, Alcanadre, Recuncho de Soto e Alfaro teñen tamén parte do territorio do seu municipio en devandita beira. Por proximidade, a zona de Áraba comprendida entre o Ebro e a Serra de Cantabria denomínase Rioxa Arabesa.

Ao sur do río, entre 60 e 40 km de distancia, esténdese paralela a cordilleira Ibérica, con altitudes que oscilan entre os 1 000 e 2 000 msnm. Da cordilleira despréndese cara ao norte, entrando profundamente na Rioxa, a serra da Demanda, tendo no Monte San Lorenzo cos seus 2 271 m a máxima altitude rioxana.

Da cordilleira baixan rápidos sete ríos cara ao Ebro, é por iso que á Rioxa é chamada "A dos sete vales". Chámanse, de leste para oeste, Alhama, Cidacos, Leza, Iregua, Najerilla, Oja e Tirón, aínda que as cabeceiras do Alhama e Cidacos son sorianas e as do Najerilla-Neila e Tirón son burgalesas. En ocasións engádese o Linares (afluente do Alhama), agrupando o Tirón co seu afluente o Oja.

A Comunidade da Rioxa carece dunha comarcalización que teña relevancia administrativa. Tradicionalmente usouse a consistente nos nove partidos xudiciais que existían na antigüidade, correspondentes a Haro, Santo Domingo de la Calzada, Nájera, Logroño, Torrecilla en Cameros, Calahorra, Arnedo, Alfaro e Cervera del Río Alhama.

De forma máis xeral, A Rioxa pódese dividir en tres rexións, sendo estas a Alta, Media e Baixa, segundo o leito do río Ebro, contando cada unha delas con zona de val na súa zona norte, de clima mediterráneo e zona de serra na zona sur, de clima continental.

Debido a que os antigos partidos xudiciais de Santo Domingo de la Calzada e Nájera cubrían localidades situadas en val e serra, deuse en tratar ás súas respectivas zonas de serra, Ezcaray e Anguiano, como comarcas. Ademais, tradicionalmente, a comarca de Torrecilla en Cameros (coñecida habitualmente como simplemente Cameros) divídese en Camero Novo e Vello.

Entón poden terse en conta as seguintes subdivisións:

• Rioxa Alta
  • Val: Haro, Nájera e Santo Domingo de la Calzada
  • Serra: Anguiano e Ezcaray
• Rioxa Media
  • Val: Logroño
  • Serra: Tierra de Cameros (Dividido en Camero Nuevo e Camero Viejo)
• Rioxa Baixa
  • Val: Alfaro, Arnedo e Calahorra
  • Serra: Cervera

A Rioxa conta, segundo datos do INE de 2010, cunha poboación de 322 415 habitantes, 161 884 homes e 160 531 mulleres, o que supón 713 máis que no ano 2009, cunha densidade de poboación de 63,76 habitantes por km².^[13] É a Comunidade autónoma con menor poboación de España. A súa capital, Logroño, con 152 650 habitantes, é a cidade máis poboada.

Segundo os mesmos datos, dos 174 municipios da comunidade, en 150 hai censados máis homes que mulleres, en 2 os mesmos e en 22 máis mulleres que homes. Destes últimos as diferenzas son pequenas, salvo na capital onde se atopan 4 868 mulleres máis que homes.

O PIB a prezos de mercado, experimentou un incremento, desde a incorporación de España na Unión Europea (UE), tanto para o conxunto nacional como para A Rioxa en particular. A Comunidade presentaba un PIB a prezos de mercado de 1997 que ascendía a 360 713 millóns de pesetas, fronte aos 245 964 que presentaba no ano 1986. A explicación do incremento radica no forte crecemento do PIB no período 1986-1991, no que se produciu unha variación do 5,6%, variación maior que a alcanzada no mesmo período para España, cuxa oscilación chegou a 4,6 puntos porcentuais. A Rioxa, polo tanto, confirma neste período un esforzo produtivo superior ao do conxunto nacional, comportamento que se seguiu mantendo ata a actualidade.

A Rioxa atópase comunicada por vía aérea grazas ao Aeroporto de Logroño-Agoncillo.

Mediante ferrocarril, poden levar a cabo traxectos cara a Madrid, Zaragoza, Barcelona, Valladolid, Vitoria, dado que a liña Castejón-Miranda atravesa a rexión de leste para oeste. A principal estación da comunidade é a estación de Logroño.

En cuestión de estradas, A Rioxa ten comunicacións coas rexións veciñas, fundamentalmente mediante a autoestrada AP-68. Recentemente estanse construíndo autovías, como a autovía do Camiño, que conecta Pamplona con Logroño desde 2006, e nun futuro chegará a Burgos.

Inaugurada no curso 1992-1993, a Universidade da Rioxa é o único centro de educación superior da comunidade autónoma. A súa sede encóntrase en Logroño. Foi inaugurada no ano 1992 a partir dos diversos colexios universitarios e escolas que na súa maior parte atopábanse adscritos á Universidade de Zaragoza. Actualmente imparte 26 titulacións oficiais, así como un variado programa de másters, cursos de verán e cursos de lingua e cultura española para estranxeiros. As súas aulas albergan aproximadamente a uns 7 500 estudantes, 1 500 deles, virtuais.

Véxase O Camiño Francés na Rioxa

O Camiño de Santiago tivo grande importancia ao longo dos anos nestes territorios, existindo dúas rutas que transcorren por eles. O "Camiño francés" , o máis popular, que partindo de Roncesvalles pasa por Pamplona, Estella, Los Arcos e xa dentro da Rioxa, por Logroño e Nájera para chegar a Santo Domingo de la Calzada onde confluirá co outro camiño denominado "do Interior" ou "Vasco-Francés", que vén de Francia pasando por Irún, Andoain, Beasain, Zalduendo de Álava, Vitoria, La Puebla de Arganzón, entrando na Rioxa polas Conchas de Haro cara Briñas, Haro, Zarratón, Cidamón, San Torcuato, Bañares e finalmente Santo Domingo de la Calzada (probablemente o lugar máis coñecido do Camiño na rexión), desde onde continuará até Belorado e a Santiago de Compostela, finalizando o seu traxecto rioxano en Grañón.

Moitos dos municipios polos que transcorre o Camiño contan con albergues, para que os peregrinos poidan facer noite.

O 4 de decembro de 1997 os mosteiros de San Millán de Yuso e Suso foron declarados Patrimonio da Humanidade pola UNESCO. Ambos localízanse na localidade de San Millán de la Cogolla, e son famosos porque alí se encontraron as Glosas Emilianenses.

O Mosteiro de Suso (de "arriba"), o máis antigo, iniciou a súa construción a finais do século VI, para albergar a tumba de San Millán, discípulo de San Felices de Bilibio, mentres que o Mosteiro de Yuso (de "abaixo") ten as súas orixes no século X, contando con reconstrucións posteriores nos séculos XVI, XVII e XVIII. Conta cunha importante biblioteca de cantorais do século XVII, así como outras coleccións.

Neste mosteiro educouse Gonzalo de Berceo, poeta en lingua castelá.

Os pratos típicos máis coñecidos son as patacas á rioxana ou patacas con chourizo, que consta de patacas cocidas con chourizo e as chuletillas de cordeiro ao sarmiento, prato que habitualmente se elabora en adegas e ao aire libre, asando sobre unha grella as chuletas sobre as brasas dos sarmientos das vides. Pero ademais conta con infinidade de pratos autóctonos que poden degustarse en calquera dos restaurantes que se poden atopar na rexión. A cociña tradicional rioxana está formada polo xeral por pratos consistentes, destacando os cocidos e os guisos, e teñen como base os produtos da horta da Ribeira do Ebro, combinados con produtos da matanza. Son dignos de mención os caparrones de Anguiano, as pochas con paspallás, o bacallau á rioxana, os embuchados, e a troita á rioxana. Tamén cabe mencionar o chourizo típico da rexión e o Queixo Camerano.

Da horta hai que destacar a borraxe, alcachofa, cardo, os feixóns, os espárragos e o champiñón, base todos eles de infinidade de receitas tradicionais como a minestra, que se poden gozar sobre todo na Rioxa Baixa, e máis concretamente en Calahorra, onde anualmente se celebran as cada vez máis populares Xornadas da Verdura^[15] no mes de abril, onde se organiza un gran mercado da verdura, e os bares e restaurantes da cidade ofrecen petiscos e pratos típicos elaborados con devanditos produtos.

Son famosas as excursións gastronómicas pola capital, Logroño, en especial pola rúa Laurel ou Senda de los elefantes, rúa San Juan, nas que se poden degustar petiscos e tapas variados, nunha contorna distendida e coloquial, regado con viño da Rioxa.

Doces típicos da Rioxa son, entre outros, os Ahorcaditos de Santo Domingo de la Calzada, os Fardelejos de Arnedo, os Mazapanes de Soto de Soto en Cameros, ou os rusos de Alfaro.

En 2009 dous equipos da Rioxa participan nas súas máximas categorías nacionais. O equipo masculino do Club Balonmano Ciudad de Logroño e o equipo feminino do Club Voleibol Haro.

Anualmente, o último sábado de abril realízase unha marcha nocturna a pé duns 63 km entre Logroño e o Mosteiro de Valvanera, coñecida como a Valvanerada, contando cunha gran participación.

• Páxina web oficial Arquivado 21 de febreiro de 2002 en Wayback Machine. (en castelán)
• Universidade da Rioxa (en castelán)
• Turismo na Rioxa (en castelán)