Los Arcos

O escudo de armas da vila de Los Arcos ten o seguinte brasón:

Partido: 1.° de azur e dous arcos de ouro tendidos un sobre o outro, coas puntas das frechas cara arriba. 2.° de goles e un castelo de ouro mazonado de azur. En bordura de goles as cadeas de Navarra de ouro.^[2]

Así figura no Salón do Trono do Palacio de Navarra e no Concello dos Arcos. Estas armas foron concedidas á vila por Sancho o de Peñalén trala batalla de Valdegón. Hai constancia de varios selos usados pola vila. Un de 1273 no cal se representa un cogomelo coa punta da frecha cara a arriba que está gardado no Concello de Pamplona. Outro de 1291, co motivo do arco en campo floreado, rodeado de catro escudetes coas armas de Navarra e Champaña. e outro de 1396 cuxo brasón é Partido: 1.° de Navarra. 2.° de Champaña con dúas flores de lis, sumado do arco..^[3]

Los Arcos sitúase na parte occidental da Comunidade Foral de Navarra, na Navarra Media Occidental e en Terra Estella. O seu termo municipal ten unha superficie de 57,67 km² e limita polo norte con Sorlada, Mues e Etayo; polo leste con Villamayor de Monjardin, Barbarín e Sesma; polo sur con Lazagurría e Mendavia; e polo oeste con Desojo, Sansol e El Busto.

O termo municipal é fundamentalmente chan suavemente ondulado. O núcleo urbano está situado a 438 msnm na marxe esquerda do río Odrón, o cal rega o territorio, ata desaugar no Ebro. As maiores altitudes do municipio son: Valdelaguardia (585 msnm), Lomba (562 msnm), El Carcal (500 msnm) e Peñas Blancas (540 msnm).

As condicións do terreo, chan, margoso e regado polo río, son plenamente favorables á agricultura.

O clima da zona é de tipo mediterráneo e caracterízase por ter un índice de precipitacións moderadas rexistrándose ao ano de 500 a 600 mm e producíndose unha media de 60 a 80 días pluviosos e por ter os veráns secos. a temperatura media anual oscila entre 10 °C e 13 °C, segundo a cota de altitude, e a evapotranspiración potencial, de 650 a 725 mm.

Partindo de estudos realizados por J. Armendáriz, o yacimiento arqueológico de El Castillo situado ao norte da actual poboación, foi unha cidade vascoa de finais da idade de Bronce á idade de Ferro, que segundo escritos de historiadores romanos, habería que identificar como Curnonium^[4]

Esta debeu acabar os seus días no contexto das guerras sertorianas, no ano 72 a.C., xa que presenta un estrato de cinza similar a que se aprecia en La Custodia (Viana), e outros depósitos próximos. Aos seus pés debeu xurdir a nova cidade romana, que agrupou ás poboacións destruídas por Sertorio.

Os restos arqueolóxicos que han ir aparecendo durante o último século cada vez que se facían obras no subsolo da poboación, indican que baixo a actual Vila houbo unha anterior de orixe romana.

Como moitos pobos da zona, Os Arcos, xorde dun pequeno barrio, "Santa Olalla", e do castelo. Pero é no século XI cando se forma o que hoxe coñecemos como vila. Acaeceu cando Sancho Garcés IV de Navarra, o de Peñalén, repoboouna trala batalla de Valdegón. Nesta batalla, Guerra dos Tres Sanchos: de Castela, de Navarra e de Aragón. Navarros e aragoneses dun lado, e casteláns doutro (ano 1067), sendo derrotados estes últimos. O rei, agradecido, puxo un arco tenso ("Arcos") e mandou repoboar a vila.

No 1274 a poboación sofre de novo os efectos da guerra, quedando afectado o seu castelo tralo ataque das tropas castelás, capitaneadas polo primoxénito Don Fernando de la Cerda.

Pasados os anos, a zona volve sufrir os avatares da guerra, e esta vez para cambiar de pavillón. Navarra divídese entre agramonteses, partidarios de Xoán II de Navarra, e beamonteses, partidarios de Carlos, Príncipe de Viana que conta co apoio de Castela. Os Arcos alíase ao lado dos agramonteses. O 7 de xullo de 1463 os delegados do rei Henrique IV de Castela requiren aos da vila dos Arcos homenaxe e xuramento de fidelidade como vasalos, tras perder a causa agramontesa pola que loitaran.

Los Arcos, foi incorporado a Castela en 1463 pola sentenza arbitral que o rei Lois XI de Francia dá ás diferenzas entre Xoán II de Navarra e Henrique IV de Castela; a vila someteuse coa condición de seguir gozando de todos os fueros e privilexios, pertencendo ao reino castelán ata 1753, ano en que de novo incorpórase a Navarra. Tamén foron incorporados a Castela as vilas de Armañanzas, El Busto, Sansol e Torres del Río.^[5]

En 1521, no contexto do intento de reconquista de Navarra, a poboación da vila resistiu temporalmente ao avance das tropas franco-navarras, que finalmente resultou saqueada e derrotada, atrasando o asedio a Logroño tras recuperar novamente Navarra para o rei navarro Henrique II. Tralo erro loxístico que cometeu André de Foix, asediando a cidade castelá alén do Ebro, unicamente conseguiu que se reforzasen as tropas imperiais en Logroño. Trala retirada do exército navarro, recibiu como agradecemento do emperador castelán un mercado franco os mércores de cada semana, a perpetuidade.

En 1592, fixo noite Filipe II de España que ratificou os foros que en 1571 concedera á vila. Ao seu paso quedou a seguinte descrición da vila: "A vila dos Arcos, como se dixo, toca ao reino de Castilla e é de catrocentos veciños, pouco máis ou menos, con outros catro pobos do seu comarca e xurisdición, que cunha entrada están metidos en Navarra cos seus límites. Está en terra chaira que se descobre de moi lonxe e ten un castelo e cercado vello de vinte torres, que embelecen a vila, todas de tempo antigo, e ten este castelo un alcaide. Tamén ten fermoso campanario con igrexa e portal, e é a comarca de moito pan, viño, froita, caza e pesca por non estar moi lonxe de Ebro, e á a entrada pasamos por moitas e boas hortas."^[6]

De aquí ao século XIX a vila dos Arcos dedícase, con grandes froitos, ao cultivo do viño, en boas relacións con Castela e Navarra.

A finais do século XVIII, concretamente en 1753, Os Arcos volverá incorporarse a Navarra. Mantivéronselle algúns dos seus privilexios, como o da feira anual e mercado franco semanal, o privilexio de exportar libremente cereal a Castela. Devolvéuselle o seu asento e voto nas Cortes de Navarra, pero co noveno lugar na orde das Universidades.

O 19 de decembro de 1809 o coronel das tropas napoleónicas Belloc, que había pasado a noite na vila con 800 homes de infantaría e cabalaría, vese obrigado a tomar os cerros a media legua dos Arcos ao ser acosados polas guerrillas. Serán os veciños de Los Arcos quen suban e fornezan aos guerrilleiros españois pan, veu e augardente. Non tardaron voluntarios do pobo en unirse á guerrilla na loita contra os franceses. Estas e outras refregas levaron ao vicerrei de Navarra a manifestar que Os Arcos era un dos pobos máis desobedientes e adversarios do emperador Napoleón Bonaparte; facéndollo saber ao xeneral en xefe de Aragón. O balance foi, de todos os xeitos, desolador; de 104 voluntarios, 32 morreron na Guerra da Independencia.

O 11 de outubro de 1833 tivo lugar nos arredores da localidade, preto da ermida de Santa Bárbara, o primeiro choque armado da Primeira Guerra Carlista entre o carlista Ladrón de Cegama e o isabelino Lorenzo.

• Vestixios romanos e ruínas do castelo medieval, aínda conservados.
• O portal de Castela, unha obra do século XVII que luce as armas de Filipe V de España e dá acceso á praza.
• A rúa Maior, galonada de casas brasonadas.

A igrexa de Santa María

Remonta a súa orixe ao século XII, momento en que se erixiu un templo de estilo románico, ao que foron engadíndose, no transcurso dos séculos posteriores, diversos elementos góticos, renacentistas, barrocos e neoclásicos. O conxunto resulta extraordinariamente variado.

En canto á estrutura interior, a igrexa é dunha soa nave, con capelas laterais que ocupan o espazo entre contrafortes. Na fachada norte álzase a portada plateresca, obra de 1591, labrada coma se dun retablo tratásese. O campanario, que reúne trazos góticos e renacentistas, é tamén do século XVI.

Encastado á fachada sur do templo atópase o claustro do século XV, representativo do estilo gótico flamíxero; as curvas de trácelas rías dos arcos son de enorme delicadeza.

• Camiño francés