شاهراه خراسان
شاهراه خراسان مسیری در جهت شرق–غرب در ایران بود که از دوران باستان مورد استفاده قرار می‌گرفت. این جاده که انشعابات فراوانی داشته است بخشی از شبکه جاده ابریشم بود که بین‌النهرین را به خراسان و از آنجا به آسیای میانه، چین و جنوب آسیا متصل می‌کرده است.
منبع‌شناسی
[ویرایش]احمد بن رسته، قدامة بن جعفر و ابن خردادبه مسیر این شاهراه را در دوران عباسیان با ذکر نام ایستگاه‌ها و فواصل آن‌ها و انشعابات مسیر توصیف کرده‌اند. جزئیات این شاهراه در دوران عباسیان بیش از هر مسیر دیگری توصیف شده است.[۱]
- احمد بن رسته، کتاب الاعلاق النفیسه
- ابن خردادبه، کتاب المسالک و الممالک
- قدامة بن جعفر، کتاب الخراج
- اصطخری، کتاب مسالک الممالک
- شمس‌الدین مقدسی، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم
- شریف ادریسی، نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق
تاریخچه و مسیر
[ویرایش]شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد در حدود سال‌های ۱۷۰۰-۲۳۰۰ پیش از میلاد از این مسیر برای تجارت استفاده می‌شده است.[۲]
در دوران هخامنشی
[ویرایش]در دوران هخامنشیان این راه در واقع دنباله شرقی راه شاهی بود.[۲]
در این دوران مسیر این راه چنین بود:
- شهر هگمتانه، مرکز ساتراپی ماد
- شهر ری در ماد[۳]
- دربند کاسپی (تنگ سر دره امروزی در نزدیکی شهر ری)[۴]
- ساتراپی گرگان
- ساتراپی پارت
- شهر باختر (بلخ) مرکز ساتراپی باختر
از باختر جاده‌ای (جاده گرند ترانک) به سند منتهی می‌شده است.[۳]
در دوران عباسیان
[ویرایش]شاهراه خراسان به‌خصوص در دوران عباسیان توسط نویسندگان مسلمان با جزئیات توصیف شده است.
در دوران عباسیان نقش این جاده اتصال پایتخت خلافت یعنی بغداد با خراسان بوده است.
مسیر جاده اصلی چنین بوده است:
- دروازه خراسان در شرق شهر گرد بغداد
- پل اصلی بغداد
- دروازه خراسان (باب خراسان) در شرق بغداد[۵]
- نهروان یا جسر نهروان (به معنی «پل نهروان»، روستای صِفوة امروزی) در ناحیه موسوم به «طریق خراسان» (تا سده ۱۴ میلادی)
- بعقوبه مرکز طریق خراسان (تا سده ۱۴ میلادی)[۶]
- دَسْکَرة[۷] یا دسکرة الملک، مطابق با شهر ساسانی دستگرد[۸]
- جلولا
- خانقین
.jpg)
- قصر شیرین[۹]
- شهر حلوان (سرپل ذهاب امروزی) در ناحیه جبال[۱۰] این آخرین شهر عراق بوده است.[۱۱]
- ماذَروستان، که ویرانه‌های یک قصر متعلق به بهرام گور بوده است.[۱۲]
- مرج القلعة (به معنی «چراگاه قلعه»؛ قلعه سرخه‌دیزه؟)[۱۳] شهری دارای استحکامات که مکان آن امروزه ناشناخته است، اما در نزدیکی شهر کرند و روستای خوشان بوده است)
- طزر (= قصر یزید؟)
- الزبیدیة، (اسلام‌آباد غرب امروزی)[۱۴]
- قصر عَمر[۱۵]
- قرمیسین یا شهر کرمانشاه[۱۶]
- قنطرة مریم (به روایت قدامه)
- مسحمة (به روایت قدامه)
- الدکان (به روایت ابن خردادبه)
- قصر اللصوص (کنگاور)
- ایستگاه پستی خُنداد در نزدیکی روستای اسداباد
- قرية العسل (به معنی «روستای عسل»)
- پایگاه نظامی جند در نزدیکی همدان
- شهر همدان (در روایت ابن خردادبه نیست)[۱۷]
- دریرا
- بوزَنجرد
- اززة یا درة یا زرة؟
- طزرة
- الاساورة
- الروذه؟ (الروزة یا بوسة ورودة یا دروة وبوسة)
- داوراباد
- سوسربین؟ (در روایت قدامه نیست)
- شهر ساوه
- مسكویة
- قسطانة[۱۸]
- شهر ری[۱۹]
- مُفَضَّلاباد
- افریدین یا فرخدین[۲۰]
- کاست (در روایت ابن خردادبه کاست قبل از فرخدین است)
- کهده یا کهنده[۲۱]
- شهر خوار (گرمسار امروزی) در استان قومس
- قصر الملح (به معنی «قصر نمک») یا قریة الملح (به معنی «روستای نمک»)
- رأس الکلب (روستای لاسجرد امروزی)
- ایستگاه میانی سیرَج (به روایت قدامه)
- شهر سمنان
- حزين یا احزين یا اجومن؟
- شهر دامغان یا شهر قومس. در روایت قدامه، جرمجوی یا جرم جوی (عربی‌شده گرم‌جوی) و ایستگاه میانی قرية دابة قبل از شهر قومس آمده است. طبق اصطخری نیز دو ایستگاه بین سمنان و شهر قومس بوده است: علی‌آباد و جرمجوی.
- روستای الحدادة (به معنی «محل آهنگری») یا مهماندوست
- بسطام
- بذش = حدين = كرمن = جرین. ممکن است بذش نام روستا و جرین نام ایستگاه پستی مربوط به آن بوده باشد.[۲۲][۲۳]
در استان خراسان جاده به دو انشعاب تقسیم می‌شده است:
- جاده جنوبی که جاده پستی نام داشت:
جاده شمالی به دلیل وجود روستاهای متعدد و فراوانی علوفه در ولایت جوین بیشتر مورد استقبال کاروان‌ها بوده است.[۲۶]
بعد از دزباد (به عربی قصر الریح) جاده دوباره به دو انشعاب تقسیم می‌شده است:
جاده جنوب غربی به سمت هرات و از آنجا به ولایت غور و زرنج ختم می‌شده است.[۲۷] جاده شمال شرقی به آسیای میانه می‌رقته است و مسیر آن چنین بوده است:
- ؟
- روستای الحمراء
- شهر طوس (در روایت ابن خردادبه و قدامه) یا مشهد (در روایت المقدسی)
- نوقان (در روایت ابن خردادبه و قدامه) یا طابران (در روایت المقدسی) که هر دو شهرهای اصلی ولایت طوس بوده‌اند.
- مزداوند
- ؟
- سرخس
- قصر التجار
- ؟
- ؟
- دندانقان
- ؟
.jpg)
- شهر مرو (و مرو الروذ)
- کشماهن که روستایی بزرگ بوده است
- الدیوان یا الایوان
- الطهملح
- Mansaf
- الاحصا
- نهر عثمان یا بیر عثمان
- العقیریل (فقط در روایت قدامه)
- شهر آمل (ترکمن‌آباد امروزی)
- (رود آمودریا)
- حصن جعفر یا حصن اُم جعفر، از مسیر بیابان
- بیکند
- باب حائط بخارا (در روایت قدامه) یا رباط بخارا (در روایت ابن خردادبه)
- روستای یاسرة (در روایت قدامه) یا ما سلس (در روایت ابن خردادبه)
- شهر بخارا
- سُرغ
- طواویس
- کول
- كرمینیة
- دَبوسیة
- اَربِنْجَن (رَبِنجَن)
- رُزمان
- قصر علقمة
- شهر سمرقند[۲۸][۲۹]
- بارکِث
- جَسریفی
- فَورَهة
در اینجا دوباره جاده به دو قسمت منشعب می‌شده است: جاده شمالی که با شاش (تاشکند امروزی) می‌رفته است و جاده شرقی که به دره فرغانه و چین ختم می‌شده است.[۳۱]
از مرو الروذ (مرورود) جاده‌هایی به هرات، بلخ و ترمذ می‌رفته است. ار ترمذ نیز جاده‌هایی به چغانیان، ختل، بخارا و سمرقند می‌رفته‌اند.[۳۲] از آمل (ترکمن‌آباد) جاده‌ای به خوارزم و دریاچه آرال می‌رفته است.[۳۳]
پانویس
[ویرایش]- ↑ Guy Le Strange 1873, pages 9,12.
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ Henri-Paul Francfort: Iran and Central Asia: The Grand'Route of Khorasan (Great Khorasan Road) during the third millennium BC and the "dark stone" artefacts. In: Jan-Waalke Meyer, Emmanuelle Vila, Marjan Mashkour, Michèle Casanova, Régis Vallet (Hrsg.): The Iranian Plateau during the Bronze Age: Development of urbanisation, production and trade. MOM Éditions, Lyon 2019, ISBN 9782356680631, ISBN 9782356681775, pages 247–266 (online).
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ پیر بریان: From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire. Eisenbrauns, 2002, ISBN 978-1-57506-120-7, page 358 (online).
- ↑ الگو:EIr
- ↑ Guy Le Strange 1873, page 31.
- ↑ Guy Le Strange 1873, page 59, 61.
- ↑ Aloys Sprenger 1864, page 11.
- ↑ Guy Le Strange 1873, page 62.
- ↑ Guy Le Strange 1873, page 63.
- ↑ Guy Le Strange 1873, page 191.
- ↑ Aloys Sprenger 1864, page 11.
- ↑ Guy Le Strange 1873, page 192.
- ↑ Aloys Sprenger 1864, page 11.
- ↑ Guy Le Strange 1873, page 192.
- ↑ Aloys Sprenger 1864, page 11.
- ↑ Guy Le Strange 1873, page 192.
- ↑ Aloys Sprenger 1864, page 11.
- ↑ Aloys Sprenger 1864, page 12.
- ↑ Guy Le Strange 1873, page 228.
- ↑ Aloys Sprenger 1864, page 12.
- ↑ Aloys Sprenger 1864, page 13.
- ↑ Guy Le Strange 1873, page 364, 367–368.
- ↑ Aloys Sprenger 1864, page 13.
- ↑ Guy Le Strange 1873, page 430.
- ↑ Aloys Sprenger 1864, page 13–14.
- ↑ دلبری، شهربانو؛ حسن آبادی، ابوالفضل؛ محمدی مطلق، حجت (بهار و تابستان ۱۳۹۸). «شاهراه خراسان و تأثیرات اقتصادی- اجتماعی آن بر ولایت جُوَین (سده 3-7 ق)». پژوهشنامه تاریخ های محلی ایران. ۲ (۱۴): ۱۰۱-۱۱۲. doi:10.30473/lhst.2019.39867.2078.
- ↑ Guy Le Strange 1873, page 430–431.
- ↑ Guy Le Strange 1873, page 430–431, 472.
- ↑ Aloys Sprenger 1864, page 15–16.
- ↑ Aloys Sprenger 1864, page 16–17.
- ↑ Guy Le Strange 1873, page 475, 488.
- ↑ Guy Le Strange 1873, page 430–431, 472.
- ↑ Guy Le Strange 1873, page 472.
منابع
[ویرایش]- Sprenger, Aloys (1864). Die Post- und Reiserouten des Orients (به آلمانی). In Commission bei F.A. Brockhaus.
- Le Strange, Guy (1905). The Lands of the Eastern Caliphate: Mesopotamia, Persia, and Central Asia, from the Moslem Conquest to the Time of Timur. New York: Barnes & Noble, Inc. OCLC 1044046.
| شهرهای مهم خراسان |     | |
|---|---|---|
| رَبع‌های خراسان | ||
| پیشینه | ||
| در تقسیمات سیاسی معاصر | ||
| زبان | ||
| هنر | ||
| مردمان خراسان برپایهٔ زبان | ||