Meiji Berrezartzea

Japoniako historia

Jōmon Aroa (K. a. X. mendea-K. a. 300) Yayoi Aroa (K. a. 300-K. o. 250) Kofun Aroa (250-538) Asuka Aroa (538-710) Nara Aroa (710-794) Heian Aroa (794-1185) Kamakura Aroa (1185-1333) Kenmu Berrezartzea Muromachi Aroa (1336-1573) Nanboku-chō Sengoku (1478-1605) Azuchi–Momoyama Aroa (1568–1603) Nanban Edo Aroa (1603-1868) Bakumatsu Meiji Aroa (1868-1912) Meiji Berrezartzea Taishō Aroa (1912-1926) Shōwa Aroa (1926-1989) Heisei Aroa (1989-2019) Reiwa Aroa (2019-egun)

Meiji Berrezartzea (japonieraz: 明治維新, Meiji ishin^?) —Meiji Iraultza izenaz ere ezaguna— Japoniak 1866 eta 1869 bitartean egindako egitura politiko eta sozialen aldaketa da. Meiji Berrezartzea, hortaz, Edo Aroaren eta Taishō Aroaren arteko epea da.

Meiji Berrezartzeak Japonian indarrean zegoen Shogun erregimen despotikoa erorarazi zuen. Erregimen horretan, Shogunak botere osoa zuen, Europako feudalismoaren antzeko egoeran. 1853ra arte, Japoniak ez zuen inolako kanpo harremanik izan, Txinarekin eta Herbehereekin izan ezik. Urte hartan, AEBetako armadaren itsasontziak Japoniako kostaldera iritsi ziren merkataritza itun bat eskatzeko helburuarekin. Japoniarrek gertakari hori «Kuro-fune raikō» (itsasontzi beltzen etorrera) izenaz ezagutzen dute; gerra armada modernorik ez zutenez, japoniar gobernuak ituna izenpetu behar izan zuen.

Gertaera horrek munduan sekula izan ez zen prozesua jarri zuen abian: Meiji iraultza. Klase menperatzailearen (aristokrazia) zati handi batek aldaketaren beharra ikusi, eta pribilegioei uko egin zien. Iraultzaile haiei, «Ishin shishi» deitu zitzaien. Shogun erregimenaren aldekoek «Shinsengumi» izeneko indar paramilitarra osatu zuten iraultzaileen aurka, besteak beste. 1867an, iraultzaileek Shogun erregimenaren aldekoei aurre hartu zieten. Bost hilabeteren ostean (Boshin Gerrak esaten zaie), Shogun erregimenak amore eman zuen. Hala ere, beste hainbat fakziok borrokan jarraituko zuen 1869ko ekainera arte, Ezon (egun Hokkaido) errenditu ziren arte.

1868an, Meiji Berrezartzeari ekin zitzaion bete-betean: samuraien pribilegioak deuseztatu ziren; jende arruntak deitura izateko aukera eskuratu zuen (ordu arte, aristokraziaren pribilegioa zen), etab. Aldaketa horiek ezegonkortasun handiko epea eraman zuten Japoniara, altxamendu ugari gertatu baitziren. Lau hamarkada itxaron behar izan zen egonkortasunera itzuli arte, Japonia potentzia militar eta ekonomikoa bihurtuta.

Meiji Bakumatsu no Dōran Berrezarpena (shogunaren erregimenaren amaiera) Tokugawa shogunerria bere amaierara eraman zuen ondorengotza politikoa izan zen, Japoniako gobernu-boterea «tennō»-ari berriztatzeko, shogun figurari utzitakoa Kamakura shogunerria garaian. Erregimen hori Europako feudalismoaren oso antzekoa zen: enperadoreak (jainkoengandik zetorrela uste zena) ez zuen errege-boterea, baizik eta daimyō (jaun feudal edo familia garrantzitsuen ondasunen jabe zena) garrantzitsuenaren mende zegoen. Horrek shōgun zuen izena, daimyō batek lor zezakeen mailarik handiena zena. Horregatik, erregimen politikoari, Shogunerria zeritzon. Japonia, 1853ra arte, gainerako mundutik isolatuta egon zen ekonomikoki eta politikoki (Txina eta Herbehereentzat izan ezik). Data horietan, Estatu Batuetako Armadaren eskuadra bat (Perry komodoroaren agindupean) iritsi zen, merkataritza itun bat eskatu asmoz. Gertaera hori «itsasontzi beltzen iritsiera (黒船来航|kurofune raikō)» izenez ere ezagutzen da (baita Perryren espedizioa izenez ere). Japoniak aurre egiteko armadarik ez zuenez, ituna onartu behar izan zuen, herrialdea zein ahula zen agerian utziz^{[erreferentzia behar]}.

Iraultza horrek aparteko berezitasuna izan zuen historian: klase menperatzaileak berak ikusi zuen aldatzeko eta bere eskubide bereziei uko egiteko beharra. Horregatik, bi aldetan zeuden banaturik: Ishin shishiak eta shogunerriaren aldekoak. Shogunerriaren aurka zeuden Daimyōek Ishin shishiarrak gidatu zituzten. Horien artean, hiru buruzagi nabarmentzen dira: Ishin sanketsu izenekoa (Ishin triunbiratua), Toshimichi Okubo, Saigō Takamori eta Kogoro Katsura kideez osatua.

Shogunerriaren aldekoek indar ezberdinak zituzten iraultzaile horiei aurre egiteko: haien artean, Shinsengumi-a (Kyoton kokatutako indar paramilitar-poliziala). 1867rako, mugimendu iraultzaileak aurrerapen erabakigarria lortu zuen, eta Meiji enperadoreak (benetako botererik ez zuenak) «bakufua» (shogunerria) desegiteko agindua eman zuen. Baina Tokugawa Yoshinobu shogunak ez zuen boterea Ishin shishiaren eskuetan utzi nahi, eta, 1868an, beste bost Gudu garatu ziren, Boshin Gerrak deituak; ordena kronologikoan, hauek dira: Toba-Fushimi, Monte Ueno, Nagaoka, Aizu eta Hakodate.

Geroago, samuraiak, enperadoreak egindako aldaketa erradikalen ondoren, haren aurka matxinatu ziren, armada bat eratuz, eta enperadorearen aurka egingo dute samurai klasearen pribilegioak abolitzean; aurkaria, berriz, polizia talde sortu berria (zati handi batean enperadorearen zerbitzura jarri ziren samuraiez osatua) eta Boshu Gerretan garaile izan ziren klanen samuraiez osatua: Satsuma eta Chōshū.

Bost gerren emaitzak erabakigarriak izan ziren, eta, azkenean, shogunak Saigō Takamori shishiari deitu zion kontseilura; bertan, armadako ordezkari hautatutako Katsu Kaishu egon zen bi fakzioen arteko negoziatzaile gisa. Kontseilu horren emaitza shogunerriaren errendizioa izan zen^{[erreferentzia behar]}.

Tokugawa gobernua XVII. mendean sortu zen, eta, hasiera batean, gizarte, politika eta nazioarteko gaietan ordena berrezartzera bideratu zen mende bateko gerraren ostean. Egitura politikoak (Tokugawa Ieyasuk ezarria eta bere bi lehen ondorengoek, bere seme Tokugawa Hidetada (1616tik 1623ra gobernatu zuena) eta Tokugawa Iemitsu (1623-1651) bilobak finkatua) daimyō guztiak shogunerrira lotu, eta edozein daimyōk lur edo botere gehiegi eskuratzea mugatu zuen^[1]. Tokugawa shogunerria 1867ko azaroaren 9an amaitu zen ofizialki, Tokugawa Yoshinobuk (15. Tokugawa shogunak) bere eskumenak enperadorearen esku jarri zituenean eta 10 egun geroago dimisioa eman zuenean^[2]. Hori zen, hain zuzen ere, inperioaren domeinuaren «berrezarpena» (Taisei Hōkan), nahiz eta Yoshinobuk oraindik eragin esanguratsua izan, eta berrezarpena ez bazen ere hurrengo urteko urtarrilaren 3ra arte, enperadore gaztearen ediktuarekin, erabat gauzatu^[3]. 1868ko urtarrilaren 3an, enperadoreak botere guztia kendu zion Yoshinoburi, eta bere boterearen berrezarpenaren adierazpen formala egin zuen:

«	Japoniako enperadoreak atzerriko herrialde guztietako subiranoei eta bere menpekoei iragartzen die Tokugawa Yoshinobu Shogunari baimena eman zaiola (bere eskaera propioarekin bate eginez) gobernu-boterea itzultzeko. Hemendik aurrera, herrialdeko barne eta kanpo auzi guztietan, aginte gorena izango dugu. Ondorioz, enperadore titulua Taikun tituluz ordeztuko da, bertan egin baitira itunak. Funtzionarioak izendatzen ari gara kanpo arazoetako zuzendaritzarako. Komeni da tratatuaren botere sinatzaileen ordezkariek iragarpen hori onartzea.	»
—Mutsushito, 1868ko urtarrilaren 3an[4].

Handik gutxira, 1868ko urtarrilean, Toba-Fushimiko guduarekin, Boshineko gerra hasi zen, non Chōshu eta Satsumaren indarrek shogun ohiaren armada garaitu zuten. Tokugawarren lur guztiak konfiskatu, eta «kontrol inperialaren» mende jarri zituzten, Gobernu Meiji berriaren eskumenen mende jarriz. Fuhanken sanchisei-rekin, eremuak hiru motatan banatu ziren: hiri-prefekturak (府, fu), landa-prefekturak (県, ken) eta dagoeneko zeuden domeinuak.

Martxoaren 23an, Dirk de Graeff van Polsbroek Herbehereetako ministroa eta Leon Roches Frantziako ministro egoiliarra Edon (Tokio) izan ziren^[5][6], eta Meijirekin audientzia pertsonala jaso zuten lehen berriemaile europarrak. Audientzia horrek Herbehereetako diplomazia modernoaren oinarriak ezarri zituen Japonian^[7]. Geroago, De Graeff van Polbroekek Europako potentzia handien ordezkariekin negoziatzen lagundu zien enperadoreari eta gobernuari^[8][7].

1869an, Tosa, Hizen, Satsuma eta Chōshu domeinuetako daimyōak, shogunerriaren aurka bortizkien presionatzen ari zirenak, beren domeinuak enperadoreari itzultzeko konbentzituak izan ziren. Geroago, beste daimyō batzuk ere konbentzituak zituzten hori egiteko; horrela, Japonian gobernu zentral bat sortu zen, zeinak erresuma osoan botere zuzena ezarriko zuen^[9].

Shogunerriko indar batzuek Hokkaidōra ihes egin zuten, non Ezoko Errepublika separatista ezartzen saiatu ziren; Hala ere, enperadorearen aldeko indarrek 1869ko maiatzean amaitu zuten saiakerarekin, Hakodateko guduarekin, Hokkaidōn.Enomoto Takeakik eta Hijikata Toshizōk zuzenduriko antzinako shogunaren armaden porrotak markatu zuen Tokugawa shogunerriaren amaiera, enperadorearen boterea erabat berrezarrita^{[erreferentzia behar]}.

Azkenik, 1872rako, daimyōak, iraganekoak zein oraingoak, deituak izan ziren enperadorearen aurrera, non domeinu guztiak enperadoreari itzuli behar zitzaizkiola deklaratu zen. Domeinu guztiak, 280 inguru, 72 prefektura bihurtu ziren, bakoitza estatuak izendatutako gobernadore baten kontrolpean. Daimyōek modu baketsuan betetzen bazuten, ahots gailen bat lortzen zuten Meijiren gobernu berrian^[10]. Geroago, haien zorrak eta samuraien sarien ordainketak gogor zergapetu, edo bonu bihurtu zituzten: horiek, antzinako samuraien artean, aberastasun-galera handia eragin zuten^[11].

Lehen erreforma zin-gutuna aldarrikatzea izan zen, 1868an, Meiji oligarkiak gobernu berriaren konfiantza eta finantza-laguntza irabazteko behar zuen bultzada lortzeko asmoz egindako deklarazio orokorra. Bost estatutuak honako hauek ziren:

1. Batzar deliberatzaileak ezartzea.
2. Klase guztien integrazioa estatua aurrera ateratzeko zereginean.
3. «Ohitura kaltegarrien» ordez «lege naturalak» ezartzea.
4. Ezagutzaren aldeko nazioarteko bilaketa.
5. Gobernu inperialaren oinarriak sendotzea.

Zina onartzearekin, ziurtzat jotzen zen, modu inplizituan, bakufuaren esklusibotasun politikoarekin amaitu behar zela eta gobernuan parte hartze demokratikoago baterantz mugitu behar zela. Zin-egitearen estatutuak ezartzeko, hamaika artikulu konstituzional egin ziren^[12]. Estatu Kontseilu berri bat, gorputz legegile bat eta noble eta ofizialentzako maila sistema bat izendatzeaz gain, karguen iraupena lau urtera mugatu zen; bozketa publikoa baimendu zen; zerga sistema berri bat ezarri zen, eta tokiko lege administratibo berriak ezarri ziren.

Meiji gobernuak atzerriko indarrei ziurtatu zien bakufarekin negoziatutako tratu zaharrak jarraitu beharko zituztela, eta nazioarteko legeen arabera jokatu beharko zutela iragarri. Mutsuhitok, 1912ra arte errege izan zenak, Meiji edo Gobernu Kultua titulu berri bat aukeratu zuen, Japoniako historian aro berri baten hasieraren seinale gisa.

Ordena berria irudikatzeko, hiriburua Kyototik (794tik) Tokiora (ekialdeko hiriburua) eraman zuten, Edo hiriaren izen berria. Daimyō gehienek borondatez eman zizkioten enperadoreari bere lurrak eta zentsu-artxiboak han sistemaren abolizioan, eta, horrela, lurra eta jendea enperadorearen jurisdikziopean zeudela sinbolizatzen zen. Herentziazko posizioak berretsita, daimyōak gobernadore bihurtu ziren, eta gobernu zentralak bere gain hartu zituen haien gastu administratiboak eta samuraien sarien ordainketa. Hana Japoniako buruzagitzek ordezkatu zuten, 1871n, eta agintaritza gobernu zentralerantz jariatzen joan zen. Aurreko hanen funtzionario faboritoek, hala nola Satsuma, Chōshu, Tosa eta Hizen, ministerio berrietan zenbait kargu hartu zituzten. Formalki, gorteak faboratzen ez zituen nobleek eta maila baxuagokoek eta samurai erradikalagoek bakufu, daimyo eta gorteko noble zaharrek esleitutako pertsonak ordezkatu zituzten, eta klase gobernari berri bat agertzen joan zen.

Japonia bateratua eratzeko baldintza bat izan zen herrialdeko egitura federalista zaharra ezabatzea. Haien unitateak printzerri autonomoak ziren, Daimyō batek kontrolatzen zituenak. Gerra Zibilean, 1868-1869, Japoniako gobernuak Shogunen ondasunak konfiskatu eta buruzagitzatan banatu zituen. Hala ere, printzerriak beren kontrol zuzenetik kanpo egon dira^[13].

Lurraren truke, daimyōak gobernu zentralaren eskualdeko bulegoen buru bihurtu ziren, estatuaren soldatapean. Han-en lurra, formalki, estatuari transferitua izan bazen ere, han-ak, berez, ez ziren ezabatuak izan. Bere daimyōek zergak biltzeko eta bere lurretan armadak eratzeko eskubideari eutsi zioten, eta, horrela, erdi autonomo iraun zuten. Gobernu zentralaren politika epel horien ondorioz, eskualdeekiko atsekabea gero eta handiagoa zen.

1869ko urtarrilaren 20an, gobernuaren aldeko lau han-etako daimyoak: Satsuma, Choshu, Tosa eta Hizen, shogunerriaren aurkaririk ausartenak izan zirenak, «enperadoreari bere domeinuak itzultzea» onartu zuten. Beste daimyō batzuek ere gauza bera onartu dute, eta horrek, zalantzarik gabe (eta, agian, espezifikoki lehen aldiz) boterea lurralde osoan erabiltzen duen gobernu zentrala izatera darama, (天下, Tenko).​ Antzinako daimyoak Tokioko eskualdeetatik lekualdatu ziren, eta buruzagitzen gobernadore gisa itzuli zituzten. 1888. urtea baino lehen, buruzagitza kopurua 306tik 47ra murriztu zen, Hokkaidon barruti berezi bat ezarri zen, eta hiru hiri nagusietako buruzagitzetan (Tokio, Kyoto eta Osaka) gauza bera egin zen^[13].

Administrazioaren erreformarekin batera, aldaketak gertatu ziren gobernuaren egituran. Exekutibo berriaren oinarria, zuzenean, VIII. mendeko Japoniako gobernu egituratik hartu zuten. 1869ko abuztuaren 15ean, gobernua hiru adarretan banatzen da: Daijō-kan, Ezkerreko ministerioa (Sadaijin) eta Eskuineko ministerioa (Udaijin). Adar Nagusia Kabinetea izan zen. Kantziler batek, ezkerreko eta eskuineko ministroak eta aholkulariek osatzen zuten. Ezkerreko adarra legegilea zen, eta, aldi berean, adar nagusiaren aholkularia. Eskuineko adarraren egitura zortzi ministeriok osatzen zuten, eta ministroek eta ministrordeek zuzentzen zuten. Gobernuko kargu gehienak antzinako printzerrietatik etorritako jendeak hartu zituen: Satsumatik (Saigō Takamori, Okubo Toshimichi, Kuroda Kiyotaka); Choshutik (Kido Takayoshi, Ito Hirobumi, Inoue Kaoru, Yamagata Aritomo); Tosatik (Itagaki Taisuke Gotō Shōjirō, Sasaki Takayuki) eta Hizenetik (Okuma Shigenobu, Ōki Takatō, Soejima Taneomi, Etō Shimpei) eta, barrutik, han fakzioa deiturikoa osatu zuten. Kokapen nagusiak hiriburuko aristokratek hartu zituzten, hala nola Sanjo Sanetomik eta Iwakura Tomomik.

Saigō Takamori Toshimichi Ōkubo Kuroda Kiyotaka Kido Takayoshi Ito Hirobumi Inoue Kaoru Yamagata Aritomo Itagaki Taisuke Gotō Shōjirō Sasaki Takayuki Okuma Shigenobu Ōki Takatō Soejima Taneomi Sanjō Sanetomi Iwakura Tomomi

Meiji enperadoreak, 1868ko Gutunaren zinpean, honako hau iragarri zuen: «Ezagutza mundu osoan bilatuko da, eta, horrela, inperioaren jabetzaren oinarriak indartuko dira»^[14].

Mori Arinoriren gidaritzapean, Japoniako nabarmendutako intelektual talde batek Meiji Six Elkartea sortu zuen 1873an, «zibilizazioa eta argiztapena sustatzen» jarraitzeko etika eta ideia modernoen bidez. Hala ere, berrezartzean, botere politikoa, sinpleki, Tokugawa shogunerritik oligarkia batera aldatu zen, nagusiki buru hauen mendean zegoena: Satsumako probintziatik (Ōkubo Toshimichi eta Saigō Takamori), eta Chōshayuko probintziatik (Itō Hirobumi, Yamagata Aritomo eta Kido Takostakosu). Horrek, inperioaren domeinuaren praktika tradizionalenean zuen sinesmena islatzen zuen, zeinaren bidez Japoniako enperadoreak nazioaren agintari espiritual gisa zerbitzatzen duen bakarrik eta bere ministroek nazioa gobernatzen duten bere izenean^{[erreferentzia behar]}.

Meiji oligarkiak, enperadorearen agintepean gobernua osatu zuenak, neurriak ezarri zituen Edo Aroko gobernuaren arrastoen, shogunerriaren, daimyoen eta samurai klasearen aurka bere boterea sendotzeko^[15].

Une horretan, Japonia osoan, 1,9 milioi samurai zeuden. Alderatuz gero, 1789ko Frantziako Iraultzaren aurretik Frantziako goi-klaseak zuen tamaina baino 10 aldiz handiagoa zen. Gainera, samuraiak Japonian ez ziren jaunak bakarrik, baizik eta beren langile nagusiak ere, benetan lan egiten zutenak. Samurai bakoitzak sari finkoak jasotzen zituenez, bere mantenuak izugarrizko zama finantzarioa suposatzen zuen, eta, agian, horrek bultzatu zituen oligarkak ekintzara.

Haien benetako asmoak alde batera utzita, oligarkek beste prozesu motel eta deliberatu bati ekin zioten samurai klasea abolitzeko. Lehenik eta behin, 1873an, samuraien ordain-sariak etengabe zergapetuko zirela iragarri zen. Geroago, 1874an, samuraiei aukera eman zitzaien beren ordain-sariak gobernuaren bonu bihurtzeko. Azkenean, 1876an, kommutazio hori derrigorrezkoa bihurtu zen^{[erreferentzia behar]}.

Armada berritzeko, gobernuak beharrezko errekrutamendu nazionala ezarri zuen 1873an, aginduz, gizon guztiak 21 urte betetzean indar armatuetan lau urtez zerbitzatuko zuela eta, ondoren, beste hiru urtez erreserban. Samurai eta nekazari klaseen arteko desberdintasun nagusietako bat zen armak eramateko eskubidea; pribilegio zahar hori, bat-batean, nazioko gizon guztiengana hedatu zen. Gainera, dagoeneko, samuraiei ez zitzaien uzten hirian barrena ezpata edo arma batez ibiltzen, beren estatusa erakusteko.

Horrek atsekabetutako samuraien artean, hainbat istilu eragin zituen. Istilu garrantzitsuenetako bat Saigō Takamorik zuzendutako Satsumako matxinada izan zen, azkenean gerra zibilean bukatu zena. Hala ere, matxinada azkar geldiarazi zuen Japoniako Armada Inperial eratu berriak, mendebaldeko taktika eta armetan trebatua, nahiz armada berriaren muina Tokioko indar poliziala izan, hein handi batean samurai zaharrez osatua. Horrekin mezu gogorra bidali zitzaien disidente samuraiei, denbora amaitua zela adieraziz. Gero eta samurai gutxiago altxatu ziren, eta bereizkuntza ia izenean baino ez zen gelditu samuraiak gizarte berriarekin bat egin ahala. Samuraien espiritu militarraren idealak modu erromantikoan biziraun zuen, eta, sarritan, propaganda gisa erabiltzen zen Japoniako Inperioaren XX. mende hasierako gerretan^[16].

Hala ere, egia da ere samurai gehienak konforme zeudela, nahiz eta beren estatusa abolitu. Askok lana aurkitu zuten gobernuaren burokrazian, elite klase baten antza baitzuen beren-beregiz. Samuraiak, herritar gehienak baino heziketa hobeagoa izanik, maisu, armagin, gobernuko funtzionario edota ofizial militar bihurtu ziren. Samurai titulu formala abolitua izan bazen ere, samurai klasea ezaugarritzen zuen izpiritu elitistak bizirik iraun zuen.

Oligarkek hainbat lur erreformari ere ekin zioten. Bereziki, Tokugawa garaian indarrean egon zen alokairu sistema legitimatu zuten. Nahiz «bakufuak» indarrean zegoen gizarteko lau klaseak izozteko ahalegin onenak egin, bere gobernuaren mendean, nekazariak beste baserritar batzuei lurrak alokatzen hasi ziren, prozesuan aberastuz. Horrek, bakufuak aurreikusitako eta argi eta garbi zehazturiko klase-sistema aldatu zuen neurri handi batean, eta horrek, neurri batean, bere erorketara eraman zuen^{[erreferentzia behar]}.

nazio mailako betebeharreko soldadutzak indartuta eta Txina-Japonia Gerran zein Errusia-Japonia Gerran izandako arrakasta militarrak adoretuta, Japoniako armada gero eta mundu-potentzia handiagotzat ikusten hasi zen bere burua.

Aldaketa horiek ez ziren denen gustukoak izan, eta shogun erregimenaren aldekoek ondorengo arrazoi hauek zerabiltzaten aldaketari aurre egiteko, japoniar batek idatzi zuenez:

«	Ez da denbora asko atzerritarrak hemen bizi direla, eta oraindik ez dute astirik izan kalte material edo moral handirik eragiteko; horregatik, gure herrikide gehienek ez daukate haien ardura handirik. Baina gure herriak aurrera egitea benetan nahi dutenek atzerritarrak munduko beste lekuetan egin edo egiten dutenaren arabera epaitu behar dituzte. Norena zen lehen oraingo Amerika? Indiarrena; antzinatean, herriaren jabe ziren, eta, gero, zuriek kendu zieten jabetza hori. [...] Europarrak doazen lekura doazela, lurrak ez du uztarik ematen; landareek hazteari uzten diote, eta, txarrena, gizakia desagertu egiten da batzuetan. Gure herritarrek egoera hori argi eta garbi ulertzen badute eta Japonia Ekialdeko herri bat dela jabetzen badira, beldur handia izango dute etorkizunerako.	»
Fukuzama Yurizi[17]

• Maurice Herbert, Dobb. (1977). Du Feodalisme au capitalisme : Problèmes de la transition. F. Maspero ISBN 2707109304. OCLC .30378233.
• Paul, Akamatsu,. (1977). Meiji-1868 : revolución y contrarrevolución en Japón. (1{487} ed. argitaraldia) Siglo Veintiuno de España ISBN 8432302643. OCLC .625304902.
• Francisco Barberan & Rafael Domingo Osle, Código civil japonés. Estudio preliminar, traducción y notas. 2.ªTxantiloi:Esded., Thomsons Aranzadi, 2006
• Beasley, William G.. (1995). The Rise of Modern Japan: Political, Economic and Social Change Since 1850. Nova York: St. Martin's Press.
• W. G. Beasley, The Meiji Restoration (Stanford, California: Stanford University Press, 1972), especially chapter VI: "Dissenting Samurai", pp. 140-171.
• Breen, John, "The Imperial Oath of April 1868: ritual, power and politics in Restoration Japan", Monumenta Nipponica, 51,4 (1996)
• Craig, Albert M.. (1961). Chōshū in the Meiji Restoration. Cambridge: Harvard University Press.
• Earl, David M. Emperor and Nation in Japan (Seattle: University of Washington Press, 1972), on Yoshida: "Attitude toward the Emperor/Nation", pp. 161–192. Also pp. 82–105.
• Harry D. Harootunian, Toward Restoration (Berkeley: University of California Press, 1970), "Introduction", pp. 1–46; on Yoshida: chapter IV "The Culture of Action – Yoshida Shōin", pp. 184–219.
• Jansen, Marius B.. (1986). Japan in Transition: From Tokugawa to Meiji. Princeton: Princeton University Press.
• Jansen, Marius B. (1961). Sakamoto Ryōma and the Meiji Restoration. Princeton: Princeton University Press. OCLC 413111. Especially chapter VIII: "Restoration".
• Jansen, Marius B.: "The Meiji Restoration", in: Jansen, Marius B. (ed.): The Cambridge history of Japan, Volume 5: The nineteenth century (New York: Cambridge UP, 1989), pp. 308–366.
• Jansen, Marius B.. (2000). The Making of Modern Japan. Cambridge: Harvard University Press.
• (Katalanez) Junqueras y Vies, Oriol; Madrid y Morales, Dani; Martínez Taberner, Guillermo; Pitarch Fernández, Pau. (2011). Història del Japó. UOC ISBN 8497884817..
• Toward the Meiji Revolution: The Search for "Civilization" in Nineteenth-Century Japan. Tokyo: Japan Publishing Industry Foundation for Culture.
• McAleavy, Henry. "The Meiji Restoration" History Today (Sept. 1958) 8#9 pp. 634–645
• McAleavy, Henry. "The Making of Modern Japan" History Today (May 1959) 9#5 pp 297–30
• Murphey, Rhoads. (1997). East Asia: A New History. Nova York: Addison Wesley Longman.
• Satow, Ernest Mason. (2002). A Diplomat in Japan. ICG Muse ISBN 4-925080-28-8..
• Najita Tetsuo, The Intellectual Foundations of Modern Japanese Politics (Chicago & London: University of Chicago Press), chapter 3: "Restorationism in Late Tokugawa", pp. 43–68
• Wall, Rachel F.. (1971). Japan's Century: An Interpretation of Japanese History since the Eighteen-fifties. Londres: The Historical Association.
• Strayer, Robert W. (2013). Ways of the World with Sources Vol. 2 (2nd ed.), pp 950(?).
• Harry D. Harootunian, Toward Restoration (Berkeley: University of California Press, 1970), "Introduction", pp.Txantiloi:Esd1-46; on Yoshida: chapter IV "The Culture of Action – Yoshida Shōin", pp.Txantiloi:Esd184-219.
• H. Van Straelen, Yoshida Shōin, Forerunner of the Meiji Restoration: A Biographical Study. Leiden: E. J. Brill, 1952.
• David M. Earl, Emperor and Nation in Japan (Seattle: University of Washington Press, 1972), on Yoshida: "Attitude toward the Emperor/Nation", pp. 161-192. Also pp. 82-105.
• Conrad Totman, "From Reformism to Transformism, bakufu Policy 1853–1868", in: T. Najita & V. J. Koshmann, Conflict in Modern Japanese History (New Jersay: Princeton University Press, 1988), pp. 62-80.

• Shogunerri
• Sonnō jōi