Lizarrako merindadea

Lizarrako merindadea Nafarroa Garaiko mendebaldeko eskualdea da. Estellerria^[1] edo Lizarrerria (gaztelaniaz Tierra Estella) izenez ere ezaguna.

Merindadeko herriburua Lizarra da, baita udalerririk populatuena ere. Biztanleen kopuruari dagokionez, hauek dira hurrengo handienak orden honetan: San Adrian, Azagra, Mendabia, Andosilla, Aiegi eta Lerin.

Lizarrerriak guztira 2068,6 km² ditu, 73 udalerri eta 39 partzuergo (horien artean handienak Urbasa, Andimendi eta Lokiz mendiguneak daude. Estellerriko biztanleak 66.082 ziren 2010ean (Espainiako Estatistika Erakundearen datua).

Honako haran edo ibarretan daude banatuta 73 udalerriak: Deierri, Goñibar eta Gesalatz, Mañeruibar, Iguzkitza ibarra, Ega ibarra, Lanaibar, Allin, Berrotza ibarra eta Ameskoa.

Mugakideak hauek ditu: iparralde eta ipar-ekialdean Iruñeko merindadea, hegoaldean Errioxa probintzia, mendebaldean Arabako Mendialdea, eta hego-ekialdean Erriberriko merindadea.

Estellerriak dituen 72 udalerriak hauek dira, alfabetikoki ordenatuta eta 2011ko biztanleen kopurua agertzen delarik:

Urbasa eta Andimendi mendilerroetatik Ebro eta Ega ibaien sakanetaraino zabaltzen da Lizarrako merindadea. Ega ibaiak mendebalde-ekialde noranzkoan zeharkatzen du merindadea Lizarraraino, eta iparralde-hegoalde noranzkoa hartzen du gero, San Adrianen ura Ebro ibaian isuri aurretik.

Lizarrako merindadean bi multzo geomorfologiko handi bereiz daitezke: Kantauri aldekoen modukoak diren haranak eta mendiak ipar eta ipar-mendebaldean (Urbasa-Andia natura parkea, Lokiz eta Kodes) eta Ebroko sakana, hegoaldean. Klimari eta landaretzari dagokienez ere bereizketa bera egin behar da. Merindadearen iparraldean klima ozeanikoa da, eta hegoaldean klima mediterraneo-kontinentala. Prezipitazioek 400-1.800 mm ur uzten dute urtean batez beste, eta 6-14 °C da tenperatura batez beste. Iparraldean hosto txikiko hariztiak eta pagadiak dira zuhaizti hedatuenak, eta hegoaldean arteak eta abaritzak.

Merindadeak kultura ondare aberatsa dauka:

• Erlijiosoa:
• Done Mikel eliza, San Pedro Ruakoa, Santa Mariakoa, Hilobi Santuarena (Lizarra).
• Irantzuko monasterioa (Abartzuza).
• Iratxeko monasterioa (Aiegi).
• Aramendiako gurutzea eta Kristo Santuaren baseliza (Allin).
• Andre Mariaren eliza (Deierri).
• San Andres eliza (Etaiu)
• Andre Mariaren eliza (Los Arcos).
• Hilobi Santuaren eliza (Torres del Río).
• Andre Mariaren eliza (Viana).

• Zibila:
• San Pedro Ruakoaren auzoa, Alde Zaharra, Nafarroako errege-erreginen jauregia eta Zalatanbor gaztelua (Lizarra).
• Etxarrengo jauregia (Girgillao).
• Sartagudako dorrea (Lodosa).
• Torralba del Ríoko harresia.
• Deioko gaztelua (Villamayor de Monjardín).
• Ziraukiko erromatar zubia eta galtzada.
• Zuñigako harresiak.
• Alde Zaharra (Viana).

1986ko Euskararen Foru Legearen arabera, ondoko 4 udalerri hauek eremu mistoan sartu zituzten: Abartzuza, Deierri, Lezaun eta Lizarra herriburua bera. Ondoren, ia 31 urte geroago, 2017ko ekainean beste 12 hauek igaro ziren hizkuntza alde berera: Abaigar, Amezkoabarren, Antzin, Artazu, Bargota, Cabredo, Eulate, Larragoa, Murieta, Villatuerta, Zirauki eta Zuñiga.

Administrazio aldetik ere bereizgarri nabarmenak dituzte iparraldeko eta hegoaldeko udalerriek. Iparraldekoak, gehienetan, hainbat kontzejuk osaturiko udalerriak dira; hegoaldeko herriek, berriz, herrigune bakarreko udalerriak osatzen dituzte.

Lizarrako merindadeko biztanleen ekonomia jarduera nagusiak laborantza eta abere hazkuntza dira. Industria (kontserbak, ardogintza, zurgintza, eraikuntza) hiri nagusietan besterik ez dago.

• Garcia Orcoyen Ospitalea

• Nafarroako merindadeak
• Erribera Garaia
• Lizarraldea
• Vianaldea

• (Gaztelaniaz) Lizarrako merindadearen mapa