Aksu Hiria

Aksu Hiria
Konderri mailako hiria
Irudi gehiago
Administrazioa
Estatu burujabe	Txinako Herri Errepublika
Eskualde autonomo	Xinjiang
Prefektura	Aksu prefektura
Izen ofiziala	阿克苏市 ئاقسۇ‎
Posta kodea	843000
Herriburua	Yengibazar Subdistrict (en)
Geografia
Koordenatuak	41°09′59″N 80°15′00″E / 41.16639°N 80.25°E / 41.16639; 80.25
Azalera	14.415,16 km²
Demografia
Biztanleria	535.657 (2010) 715.319 (2020) Adierazpen errorea: Ustekabeko < eragileaAdierazpen errorea: Hitz ezezaguna "br" (2010)
Dentsitatea	37 bizt/km²
Informazio gehigarria
Telefono aurrizkia	997
Ordu eremua	UTC+08:00
Matrikula	新N
aks.gov.cn

Aksu Hiria (uigurreraz: ئاقسۇ‎, Aqsu; txinera sinplifikatuz: 阿克苏市; pinyinez: Ākèsù shì) Txinako Xinjiangeko Uigur Eskualde Autonomoko hiri bat da, Aksu prefekturan kokaturik dagoena. Antzinako Gumo hiria zegoen tokian eraiki zen.

Tian Shan mendilerroaren periferian kokaturik dago, Tarim arroaren ipar-mendebaldean.

Klima oso gogorra da, basamortu kontinentaleko muturreko klima hain zuzen ere.

Datu klimatikoak (Aksu (1971−2000))
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	7.3	13.7	25.0	34.5	35.0	37.0	39.6	38.4	34.2	28.0	20.2	9.5	'
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	−0.9	4.6	12.9	21.9	26.6	29.6	31.2	30.2	25.9	18.9	9.1	0.8	17.6
Batez besteko tenperatura (ºC)	-7.8	-2.2	6.3	14.7	19.2	22.1	23.8	22.5	17.8	10.3	1.8	-5.5	10.3
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	−13.3	−7.8	0.1	7.6	12.1	14.8	16.6	15.6	10.8	3.7	−3.1	−10.0	3.9
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	−25.2	−24.4	−10.9	−3.1	2.7	6.0	8.7	8.3	1.4	−4.5	−12.9	−23.4	'
Pilatutako prezipitazioa (mm)	1.6	2.4	3.5	2.5	8.9	14.0	16.0	14.1	6.2	2.3	0.5	2.4	74.4
Prezipitazio egunak (≥ 0.1 mm)	2.3	2.2	1.6	1.5	3.1	5.3	6.6	6.3	3.3	1.1	0.7	1.9	35.9
Iturria: Weather China

Txinatarren Han dinastiatik hasi (K.a. II. mendea) eta Tang dinastiararte (X. mendea) Gumo edo Kumo (姑墨) izenarekin ezagutu izan zen^[1] Nan erresumako hiriburua. Han liburuan Gumo erresuma bat zela esaten da eta 3.500 etxalde zituela. 24.500 biztanle zituen, hauetatik 4.500 pertsona ziren armak hartzeko gai. Kobrea, burdina eta orpimenta ekoizten zituen^[2].

Xuanzang erromes txinatarrak hiria bisitatu zuen 629 urtean. Baluka izena eman zion eta Sarvastivada eskolako hamarnaka monasterio budista zeudela aipatzen du, hauetan mila monje baino gehiago biltzen ziren. 300 kilometro ekialdera zegoen Kucha erresuman ikusiak zituen ohitura, lege, idazkera, klima eta produktu berak aurkitu zituen. Hizkuntza ordea pixka bat desberdina zen. Kotoi eta kalamuzko erropak egin eta esportatzen zituztela ere esaten du^[3].

VII eta IX. mendeen artean eremu guztia kontrolatzeko hiru inperioren arteko borrokak izan ziren, alde batetik Tang dinastiako txinatarrak, bestetik tibetarrak eta azkenik uigurrak. Hori dela eta, hiria sarritan aldatu zen eskuz. Tibetarren 670 urtean Gumo setiatu eta hartu zuten eta 692an txinatarrek berreskuratu zuten. 717 urteko abuztuaren 15ean arabiar-tibetar-turkiar armadak Gumo eta Turfan batera erasotu zituen baina Tang Jiahui jeneralaren tropa txinatarrek irabazi zuten borroka^[4]. IX. mendean Txina barnean gertaturiko An Lushan matxinadak nabarmen ahuldu zuen inperioa eta mendebaldeko lurren kontrola bertan behera utzi behar izan zuen. Orduan tibetarren eta uigurren arteko lehia sortu zen Tarim arroan. Uigurren eskuratu zuten Gumo eta izen berria eman zioten, Aqsu ("ur zuria"). Tang dinastiaren garaian Zetaren Bidea Gumotik igarotzen zen eta oparotasun eta aberastasun handiak ekarri zizkion.

1207 eta 1208 artean Genghis Khan enperadore mongolaren menpe gelditu zen eta 1220 urtean Mangalai erresumaren hiriburua bihurtu zen. Ondoren Txagatai Khanerriak eskuratu zuen eta XIV. mendean khanerriaren gainbehera iritsi zenean turkiar eta mongoliar gerra jauntxoen eskuetan egon zen Aksu. 1500 urtean Yarkant inperio uigurrak kontrolatzen zuen eskualdea.

XIX. mendearen hasieran txinatar musulmanak ziren nagusi Aksu hirian. 1864-1877 urteen artean Yaqub Beg jeneral turkiarraren armadak eskuratu zuen, Dungan matxinada ezagutzen den gertaerak Tarim arroa menperatzea zuen helburu. Txinatarrek ordea matxinada garaitu zuten^[5].

Francis Younghusband esploratzaile britainiarrak 1887 urtean Pekinetik Indiarako bidean Aksun geldialdia egin zuen. "Pekindik atera zenetik aurkitutako hiri handiena zela esan zuen, 20.000 biztanle zituela eta hauetaz gain 2.000 soldadu ere bai. Bazar handiak eta ostatuak ugari zeuden eta bidaiariak eta merkatariak asetzeko haina"^[6].

XX. mendean uigurren matxinadak izan ziren; 1933 urtean Isma'il Beg izan zen matxinatu zena^[7] eta 1945 urtean Ili matxinada gertatu zen. Gatazkak oraindik jarraitzen du, 2010 urtean bonba atentatu bat izan zen Aksu hirian.

Historikoki uigurren eremua izan bada ere, 1950. hamarkadatik aurrera Gobernu Zentralak bingtuan nekazal etxetan lan egiteko Han txinatarren inmigrazioa sustatu zuen eta 1998 urtean gehiago ziren txinatarrak uigurrak baino^[8].