Nafarroako Foru Hobekuntza

1841eko Foruak Eraldatzeko Legeak Nafarroa legez ia parekatu egin zuen Espainiako probintziekin, salbu eta administrazio- eta zerga-arloko baldintza gutxi baina berezi batzuetan: kupoa, nagusiki. Hala ere, Nafarroako Probintziako Aldundia>k 'foru aldundi' izendapen eta izaera aldarrikatu zituen 1867tik aurrera, eta 1841eko statu quo horrek segida izan zuen frankismoaren garaian, denboraren poderioz hainbat aldaketa eta berrikuntza izan zituen arren.

1973an, Franco diktadorea bere azkenetan zela eta aldaketa haizeak ikusita, Madrilgo agintariek eta erregimeneko Nafarroa Garaiko eliteek, Aizpún eta Del Burgo semea tartean, ordu arteko Nafarroako kode zibila eguneratu eta finkatu zuten 1973ko martxoan Foru Zuzenbide Zibilaren Bildumaren bidez (Nafarroako Foru Berria). Horretarako, Carrero Blanco eta Francoren babesa izan zuten (Estatuko Buruzagitzaren 1/1973 Legea), "batasun nazionala zatikatzen duten joerei" aurre egiteko.^[1]

Urte horretatik aurrera, Hego Euskal Herriko lurraldeentzako estatus bateratu berri baterako giroa sumatzen zenean, Nafarroa Garaiko elite ekonomiko eta politikoetako hainbat pertsonaiak Nafarroako foruen jarraipenaren aldeko diskurtsoari eutsi zioten, aldaketa berrietatik aparte. Orduan, Madrilen konstituzioa onartu zen, legez Espainia berdintzen zuena. Luze gabe, Martin Villa Espainiako gobernazio ministroak 121/1979 Errege Dekretua agindu zuen Nafarroarako;^{[oh 1]} horrek bertan behera utzi zuen de facto 1841eko erregimenaren jarraipena, eta 1982ko Foru Hobekuntzarako oinarriak jarri.^[2]

Espainiako trantsizioan, Madrilera Foru Hobekuntza negoziatzera joan behar ziren bost nafar diputatuetatik bi baztertuak izan ziren, euskal abertzaleak zirelako, eta negoziaziotik kanpora geratu ziren Nafarroan frankismoaren kontra borrokatutako indar aktiboenak. Azkenean, Madrilera joandako zazpiko negoziazio batzordean, bost ordezkari eskuinekoak ziren; beste biak, berriz, Jesus Malon eta Gabriel Urralburu, PSOEkoak. Espainiako ordezkaritzan, Javier Ansuategi gobernadore zibila zegoen, bere burua faxistatzat zeukana. Negoziatutako egitura politikoa ez zen, gero, erreferendumean berretsi, estatuko gainerako autonomia estatutuak ez bezala.^[3]

Foru Hobekuntzaren edukia bestelako autonomia estatutu baten edukiaren antzekoa da: erkidegoko herri erakundeen antolaketa, eskumenak, etab. Kontzertu edo ekonomia hitzarmena 1978an hitzartu zutenez, ez zen oztopo hori egon Foru Hobekuntza aurrera ateratzeko. Hitzaurrean, 1512an Nafarroa Espainiari "lotu" (incorporada) zitzaiola adierazten da, inbasio militarrari erreferentziarik egin gabe,^[3] kutsu nazionalista handiko testuan:

"Navarra se incorporó al proceso histórico de formación de la unidad nacional manteniendo su condición de Reino, con la que vivió, junto con otros pueblos, la gran empresa de España".^[3]

Lehen artikuluan, "espainiar nazioan sartuta" dagoela baieztatzen du eta, are, laugarrenean, ez die aipamenik egiten historian Nafarroa izandako beste eskualde batzuei, hala nola Frantziako aldean Nafarroa ere existitzen dela.^[3] 70. artikuluan, azkenean, era lausoan adierazten du beste euskal herritarrekin harreman bereziak izan behar dituela, "Euskal Autonomia Erkidegoarekin eta gainerako autonomia erkidegoekin" lankidetza hitzarmenak eratzeko aukera aipatuz, eta mendetako euskal-nafar batasunari ezikusia eginez.^[3]

Euskarari dagokionez, Foru Hobekuntzako hizkerari kutsu baztertzailea dario. "El castellano es la lengua oficial de Navarra", halaxe hasten da 9. artikulua. Nafarroa hiru hizkuntza-eremuetan banatu zuen, eremu euskaldunean euskara hizkuntza ofizialtzat ezarriz 9. artikulu horretan. Ez da bertan euskararen balorazio baikorrik egiten, ezta nafar identitatearekin duen erlazioa, edo jasandako jazarpena. Horretan desberdina da beste autonomia erkidegoetako hizkeraren aldean, ez baitu adierazten Nafarroak berea duela hizkuntza hori, Gernikako Estatutuak ez bezala, adibidez.^{[3][oh 2]}

2020 aldera, Pedro Sánchez Espainiako presidenteak azaldu zuen Nafarroako Foru Berriko araudian gainditu egiten zirela Nafarroaren eskumenak eskubide zibilari buruz; haren irudiko, izan ere, estatuari zegozkion eskumen horiek esklusiban. Ondorioz, helegitea jarri zuen Espainiako Konstituzio Auzitegian Nafarroako funtsezko araudiaren kontra.^[4]

Konstituzio Auzitegiak, berriz, errefusatu egin zuen Sanchezen helegitearen gehiena 2021eko irailaren 24an. Aldiz, onartu egin zuen helegitea hiru legeren kontra, baita beste hiruri ñabardurak ezarri ere, hala nola zuzenbide pribatuari buruzko auzietan estatuari azken ebazpen ahalmena aitortuz.^[4]

1. ↑ Amadeo Marco Nafarroako aldundiko buruarekin batera ondua eta, horregatik, 'hitzartua' ere deitua; ikus Esparza, J.M. Aoiz, F. Zabaleta, P. (2016), 308. or.
2. ↑ Gernikako Estatutuak aitortzen du "euskara d[el]a euskal herriaren hizkuntza", eta haren identitatearekin lotzen, baita beste adierazpen baikor batzuk ere.

• Esparza Zabalegi, Jose Mari; Aoiz, Floren; Zabaleta, Patxi. (2016). Tres tristes trileros; Arbeloa, Del Burgo y Aizpún. Tafalla: Txalaparta SL ISBN 978-84-16350-64-3..

• Nabarrismo
• Jesús Aizpún
• Euskararen Foru Legea

• Nafarroako Gobernuaren web orria, Hobekuntzari buruzkoa.
• Nafarroako Foru Eraentza Berrezarri eta Hobetzeari buruzko Lege Organikoa