Μετάβαση στο περιεχόμενο

Πυρηνικός πόλεμος

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Ο διηπειρωτικός βαλλιστικός πύραυλος Titan II (ICBM) έφερε μια κεφαλή 9 Mt W53, ένα από τα πιο ισχυρά πυρηνικά όπλα που χρησιμοποιήθηκαν από τις Ηνωμένες Πολιτείες κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου.

Ο πυρηνικός πόλεμος γνωστός και ως ατομικός πόλεμος και θερμοπυρηνικός πόλεμος, είναι στρατιωτική σύγκρουση ή πολιτική στρατηγική που χρησιμοποιεί πυρηνικά όπλα. Τα πυρηνικά όπλα είναι όπλα μαζικής καταστροφής. Σε αντίθεση με τον συμβατικό πόλεμο, ο πυρηνικός πόλεμος μπορεί να προκαλέσει καταστροφή σε πολύ μικρότερο χρόνο και μπορεί να έχει μακροχρόνιο ραδιενεργό αποτέλεσμα. Μια μεγάλη ανταλλαγή πυρηνικών όπλων θα είχε μακροπρόθεσμα αποτελέσματα, κυρίως από τα ραδιενεργά κατάλοιπα που απελευθερώθηκαν, και θα μπορούσε επίσης να οδηγήσει σε έναν «πυρηνικό χειμώνα» που θα μπορούσε να διαρκέσει για δεκαετίες, αιώνες ή ακόμη και χιλιετίες  μετά την αρχική επίθεση.[1] Μερικοί αναλυτές απορρίπτουν την υπόθεση του πυρηνικού χειμώνα και υπολογίζουν ότι ακόμη και με τα αποθέματα πυρηνικών όπλων στα ύψη του Ψυχρού Πολέμου, αν και θα υπήρχαν δισεκατομμύρια θύματα, δισεκατομμύρια περισσότεροι άνθρωποι που ζουν σε αγροτικές περιοχές θα επιβίωναν.[2][3][4][5] Ωστόσο, άλλοι έχουν υποστηρίξει ότι οι δευτερεύουσες επιπτώσεις ενός πυρηνικού ολοκαυτώματος, όπως ο πυρηνικός λιμός και η κοινωνική κατάρρευση, θα προκαλούσαν σχεδόν κάθε άνθρωπο στη Γη να πεθάνει από την πείνα.[6][7][8]

Μέχρι σήμερα, η μόνη χρήση πυρηνικών όπλων σε ένοπλες συγκρούσεις έγινε το 1945 με τους αμερικανικούς ατομικούς βομβαρδισμούς στη Χιροσίμα και στο Ναγκασάκι. Στις 6 Αυγούστου 1945, μια συσκευή τύπου όπλου ουρανίου (κωδική ονομασία «Little Boy») πυροδοτήθηκε πάνω από την ιαπωνική πόλη της Χιροσίμα. Τρεις ημέρες αργότερα, στις 9 Αυγούστου, μια συσκευή πλουτωνίου (κωδική ονομασία «Fat Man») πυροδοτήθηκε πάνω από την ιαπωνική πόλη Ναγκασάκι. Μαζί, αυτοί οι δύο βομβαρδισμοί είχαν ως αποτέλεσμα τον θάνατο περίπου 200.000 ανθρώπων και συνέβαλαν στην παράδοση της Ιαπωνίας.

Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, πυρηνικά όπλα αναπτύχθηκαν επίσης από τη Σοβιετική Ένωση (1949), το Ηνωμένο Βασίλειο (1952), τη Γαλλία (1960) και τη Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας (1964), τα οποία συνέβαλαν στην κατάσταση σύγκρουσης και ακραίας έντασης που έγινε γνωστός ως Ψυχρός Πόλεμος. Το 1974, η Ινδία και το 1998 το Πακιστάν, δύο χώρες που ήταν ανοιχτά εχθρικές μεταξύ τους, ανέπτυξαν πυρηνικά όπλα. Το Ισραήλ (δεκαετία 1960) και η Βόρεια Κορέα (2006) επίσης έχουν αναπτύξει αποθέματα πυρηνικών όπλων, αν και δεν είναι γνωστό πόσα ακριβώς. Η ισραηλινή κυβέρνηση ποτέ δεν παραδέχτηκε ούτε αρνήθηκε ότι έχει πυρηνικά όπλα, αν και είναι γνωστό ότι κατασκεύασε τον αντιδραστήρα και το εργοστάσιο επανεπεξεργασίας που είναι απαραίτητα για την κατασκευή πυρηνικών όπλων.[9] Η Νότια Αφρική κατασκεύασε επίσης πολλά πλήρη πυρηνικά όπλα τη δεκαετία του 1980, αλλά στη συνέχεια έγινε η πρώτη χώρα που κατέστρεψε οικειοθελώς τα εγχώρια αποθέματα όπλων της και εγκατέλειψε την περαιτέρω παραγωγή (δεκαετία του 1990).[10] Πυρηνικά όπλα έχουν πυροδοτηθεί σε περισσότερες από 2.000 περιπτώσεις για σκοπούς δοκιμών και επιδείξεων.[11][12]

Μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και το επακόλουθο τέλος του πρώτου Ψυχρού Πολέμου, η απειλή ενός μεγάλου πυρηνικού πολέμου μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων, Ρωσίας και ΗΠΑ, θεωρήθηκε γενικά ότι είχε μειωθεί.[13] Από τη δεκαετία του 1990, η ανησυχία για τα πυρηνικά όπλα έχει μετατοπιστεί κυρίως στην πρόληψη πυρηνικών συγκρούσεων που προκύπτουν από την τοπική διάδοση των πυρηνικών όπλων, καθώς και την απειλή της πυρηνικής τρομοκρατίας.

Τύποι πυρηνικού πολέμου

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η δυνατότητα χρήσης πυρηνικών όπλων στον πόλεμο συνήθως χωρίζεται σε δύο υποομάδες, η καθεμία με διαφορετικά αποτελέσματα και δυνητικά μάχεται με διαφορετικούς τύπους πυρηνικών όπλων.

Ο πρώτος, ένας περιορισμένος πυρηνικός πόλεμος[14] (μερικές φορές επίθεση ή ανταλλαγή), αναφέρεται στην ελεγχόμενη χρήση πυρηνικών όπλων, όπου υπάρχει η σιωπηρή απειλή ότι τα έθνη μπορούν ακόμα να κλιμακώσουν τη χρήση πυρηνικών όπλων. Για παράδειγμα, η χρήση μικρού αριθμού πυρηνικών όπλων εναντίον στρατιωτικών στόχων θα μπορούσε να κλιμακωθεί μέσω της αύξησης του αριθμού των χρησιμοποιούμενων όπλων ή μέσω της επιλογής διαφορετικών στόχων. Οι περιορισμένες επιθέσεις πιστεύεται ότι είναι μια πιο αξιόπιστη απάντηση σε επιθέσεις που δεν δικαιολογούν ολοκληρωτικά αντίποινα, όπως η περιορισμένη χρήση πυρηνικών όπλων από έναν εχθρό.[15]

Ο δεύτερος, ένας πλήρους κλίμακας πυρηνικός πόλεμος, θα μπορούσε να αποτελείται από μεγάλους αριθμούς πυρηνικών όπλων που χρησιμοποιούνται σε μια επίθεση που στοχεύει σε μια ολόκληρη χώρα, συμπεριλαμβανομένων στρατιωτικών, οικονομικών και πολιτικών στόχων. Μια τέτοια επίθεση είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα καταστρέψει ολόκληρη την οικονομική, κοινωνική και στρατιωτική υποδομή του έθνους στόχου και πιθανότατα θα είχε καταστροφικές επιπτώσεις στη βιόσφαιρα της Γης.[6][16]

Ορισμένοι στρατηγικοί του Ψυχρού Πολέμου όπως ο Χένρι Κίσινγκερ[17] υποστήριξαν ότι ένας περιορισμένος πυρηνικός πόλεμος θα μπορούσε να είναι δυνατός μεταξύ δύο βαριά οπλισμένων υπερδυνάμεων (όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Σοβιετική Ένωση). Κάποιοι προβλέπουν, ωστόσο, ότι ένας περιορισμένος πόλεμος θα μπορούσε ενδεχομένως να «κλιμακωθεί» σε πυρηνικό πόλεμο πλήρους κλίμακας. Άλλοι έχουν αποκαλέσει τον περιορισμένο πυρηνικό πόλεμο «παγκόσμιο πυρηνικό ολοκαύτωμα σε αργή κίνηση», υποστηρίζοντας ότι —από τη στιγμή που θα γίνει ένας τέτοιος πόλεμος—θα ακολουθούσαν και άλλοι για μια περίοδο δεκαετιών, καθιστώντας ουσιαστικά τον πλανήτη ακατοίκητο με τον ίδιο τρόπο που ένας «πλήρης -κλιμακωτός πυρηνικός πόλεμος» μεταξύ των υπερδυνάμεων, θα ακολουθούσε μόνο μια πολύ μεγαλύτερη (και αναμφισβήτητα πιο αγωνιώδη) πορεία προς το ίδιο αποτέλεσμα.

Οι προβλέψεις των επιπτώσεων μιας μεγάλης πυρηνικής ανταλλαγής περιλαμβάνουν εκατομμύρια θανάτους κατοίκων πόλεων μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα. Κάποιες προβλέψεις της δεκαετίας του 1980 είχαν προχωρήσει παραπέρα και υποστήριζαν ότι ένας πλήρους κλίμακας πυρηνικός πόλεμος θα μπορούσε τελικά να προκαλέσει την εξαφάνιση της ανθρώπινης φυλής.[6] Τέτοιες προβλέψεις, μερικές φορές αλλά όχι πάντα βασισμένες στον ολοκληρωτικό πόλεμο με πυρηνικά οπλοστάσια στα ύψη του Ψυχρού Πολέμου, δέχθηκαν σύγχρονη κριτική.[3] Από την άλλη πλευρά, κάποιες κυβερνητικές προβλέψεις της δεκαετίας του 1980, όπως το CRP-2B της FEMA και το Carte Blanche του ΝΑΤΟ, έχουν δεχθεί κριτική από ομάδες όπως η Ομοσπονδία Αμερικανών Επιστημόνων για υπερβολική αισιοδοξία. Το CRP-2B, για παράδειγμα, προέβλεψε περιβόητα ότι το 80% των Αμερικανών θα επιβίωναν από μια πυρηνική ανταλλαγή με τη Σοβιετική Ένωση, ένα ποσοστό που αγνόησε τις επιπτώσεις του πυρηνικού πολέμου στις υποδομές υγειονομικής περίθαλψης, στον εφοδιασμό τροφίμων και στο οικοσύστημα και υπέθεσε ότι όλες οι μεγάλες πόλεις θα μπορούσαν να εκκενώθηκε επιτυχώς εντός 3-5 ημερών. Ορισμένες δημοσιεύσεις του Ψυχρού Πολέμου υποστήριζαν προετοιμασίες που υποτίθεται ότι θα μπορούσαν να επιτρέψουν σε μεγάλο ποσοστό αμάχων να επιβιώσουν ακόμη και σε έναν ολοκληρωτικό πυρηνικό πόλεμο. Ανάμεσα στα πιο διάσημα από αυτά είναι το Nuclear War Survival Skills.[18]

Μια μελέτη που παρουσιάστηκε στην ετήσια συνάντηση της Αμερικανικής Γεωφυσικής Ένωσης τον Δεκέμβριο του 2006 υποστήριξε ότι ακόμη και ένας μικρής κλίμακας περιφερειακός πυρηνικός πόλεμος θα μπορούσε να προκαλέσει τόσες άμεσες απώλειες όπως όλος ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος και να διαταράξει το παγκόσμιο κλίμα για μια δεκαετία ή περισσότερο. Σε ένα σενάριο περιφερειακής πυρηνικής σύγκρουσης στο οποίο δύο αντίπαλα έθνη στις υποτροπικές περιοχές χρησιμοποίησαν το καθένα 50 πυρηνικά όπλα μεγέθους Χιροσίμα (περίπου 15 κιλοτόνων το καθένα) σε μεγάλα πληθυσμιακά κέντρα, οι ερευνητές προέβλεψαν θύματα που κυμαίνονταν από 2,6 εκατ. σε 16,7 εκατομμύρια ανά χώρα. Οι συντάκτες της μελέτης υπολόγισαν ότι θα μπορούσαν να απελευθερωθούν έως και πέντε εκατομμύρια τόνοι αιθάλης, προκαλώντας ψύξη αρκετών βαθμών σε μεγάλες περιοχές της Βόρειας Αμερικής και της Ευρασίας (συμπεριλαμβανομένων των περισσότερων περιοχών που καλλιεργούνται σιτηρά). Η ψύξη θα διαρκούσε για χρόνια και θα μπορούσε να είναι «καταστροφική», σύμφωνα με τους ερευνητές.[19]

Πυρηνική τρομοκρατία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η πυρηνική τρομοκρατία από μη κρατικούς οργανισμούς ή παράγοντες (ακόμα και άτομα) είναι ένας σε μεγάλο βαθμό άγνωστος και υπομελετημένος παράγοντας στη σκέψη της πυρηνικής αποτροπής, καθώς τα κράτη που διαθέτουν πυρηνικά όπλα είναι επιρρεπή σε αντίποινα σε είδος, ενώ οι υπο- ή διακρατικοί παράγοντες μπορεί να είναι λιγότερο. Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης δημιούργησε την πιθανότητα τα πρώην σοβιετικά πυρηνικά όπλα να γίνουν διαθέσιμα στη μαύρη αγορά.

Ορισμένες άλλες ανησυχίες έχουν εκφραστεί σχετικά με την ασφάλεια των πυρηνικών όπλων σε νεότερες πυρηνικές δυνάμεις με σχετικά λιγότερο σταθερές κυβερνήσεις, όπως το Πακιστάν, αλλά σε κάθε περίπτωση, οι φόβοι έχουν αντιμετωπιστεί σε κάποιο βαθμό από δηλώσεις και στοιχεία που παρείχαν αυτά τα έθνη καθώς και προγράμματα συνεργασίας μεταξύ εθνών. Παραμένει, ωστόσο, η ανησυχία σε πολλούς κύκλους ότι τα τελευταία χρόνια έχει εμφανιστεί σχετική μείωση της ασφάλειας των πυρηνικών όπλων και ότι τρομοκράτες ή άλλ��ι μπορεί να επιχειρήσουν να ασκήσουν έλεγχο (ή να χρησιμοποιήσουν) πυρηνικά όπλα, στρατιωτικά εφαρμόσιμη τεχνολογία ή πυρηνικά υλικά και καύσιμα.

Μια άλλη πιθανή απειλή πυρηνικής τρομοκρατίας είναι συσκευές σχεδιασμένες να διασκορπίζουν ραδιενεργά υλικά σε μεγάλη περιοχή χρησιμοποιώντας συμβατικά εκρηκτικά, που ονομάζονται βρώμικες βόμβες. Η έκρηξη μιας «βρώμικης βόμβας» δεν θα προκαλούσε πυρηνική έκρηξη, ούτε θα απελευθέρωνε αρκετή ακτινοβολία για να σκοτώσει ή να τραυματίσει μεγάλο αριθμό ανθρώπων. Ωστόσο, θα μπορούσε να προκαλέσει σοβαρή αναστάτωση και να απαιτήσει δυνητικά πολύ δαπανηρές διαδικασίες απολύμανσης και αυξημένες δαπάνες για μέτρα ασφαλείας.[20]

Επιβίωση

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Για να αποφευχθεί ο τραυματισμός και ο θάνατος από τη θερμική λάμψη και τα φαινόμενα έκρηξης ενός πυρηνικού όπλου, τα δύο πιο μακροπρόθεσμα αποτελέσματα των πυρηνικών όπλων, οι μαθητές διδάχθηκαν να σκύβουν και να καλύπτονται από την ομώνυμη ταινία του πρώτου Ψυχρού Πολέμου. Τέτοιες συμβουλές δίνονται για άλλη μια φορά σε περίπτωση πυρηνικών τρομοκρατικών επιθέσεων.[21]

Το πρωσσικό μπλε αποθηκεύεται στις ΗΠΑ, μαζί με ιωδιούχο κάλιο και DPTA ως φαρμακευτικά προϊόντα χρήσιμα για τη θεραπεία της εσωτερικής έκθεσης σε επιβλαβή ραδιοϊσότοπα κατά την πτώση.[22]

Οι δημοσιεύσεις για την προσαρμογή σε μια μεταβαλλόμενη διατροφή και την παροχή θρεπτικών πηγών τροφίμων μετά από έναν πυρηνικό πόλεμο, με ιδιαίτερη έμφαση στη γεωργική ραδιοοικολογία, περιλαμβάνουν τη Διατροφή στο περιβάλλον μετά την επίθεση από την εταιρεία RAND.[23]

Η βρετανική κυβέρνηση ανέπτυξε ένα σύστημα δημόσιας ειδοποίησης για χρήση κατά τη διάρκεια πυρηνικής επίθεσης με την προσδοκία μιας προειδοποίησης τεσσάρων λεπτών πριν από την έκρηξη. Οι Ηνωμένες Πολιτείες ανέμεναν χρόνο προειδοποίησης από μισή ώρα (για πυραύλους ξηράς) έως λιγότερο από τρία λεπτά (για όπλα σε υποβρύχια). Πολλές χώρες διατηρούν σχέδια για συνέχεια της διακυβέρνησης μετά από πυρηνική επίθεση ή παρόμοιες καταστροφές. Αυτά κυμαίνονται από έναν καθορισμένο επιζώντα, που προορίζεται να εξασφαλίσει την επιβίωση κάποιας μορφής κυβερνητικής ηγεσίας, μέχρι το σύστημα σοβιετικών νεκρών χεριών, το οποίο επιτρέπει αντίποινα ακόμη και αν καταστρεφόταν όλη η σοβιετική ηγεσία. Δίνονται στα πυρηνικά υποβρύχια επιστολές έσχατης ανάγκης: εντολές σχετικά με τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν σε περίπτωση που ένα εχθρικό πυρηνικό χτύπημα καταστρέψει την κυβέρνηση.

Ορισμένες άλλες χώρες σε όλο τον κόσμο έχουν καταβάλει σημαντικές προσπάθειες για να μεγιστοποιήσουν τις προοπτικές επιβίωσής τους σε περίπτωση μεγάλων καταστροφών, τόσο φυσικών όσο και ανθρωπογενών. Για παράδειγμα, οι σταθμοί του μετρό στην Πιονγιάνγκ της Βόρειας Κορέας κατασκευάστηκαν 110 μέτρα κάτω από το έδαφος και σχεδιάστηκαν για να χρησιμεύουν ως πυρηνικά καταφύγια σε περίπτωση πολέμου, με κάθε είσοδο σταθμού να είναι κατασκευασμένη με χοντρές ατσάλινες πόρτες.[24][25] Ένα παράδειγμα ιδιωτικά χρηματοδοτούμενων καταφυγίων είναι το Ark Two Shelter στο Οντάριο του Καναδά, και αυτόνομα καταφύγια έχουν κατασκευαστεί με έμφαση στη μεταπολεμική δικτύωση και ανακατασκευή.[26] Στην Ελβετία, η πλειονότητα των σπιτιών έχει υπόγειο καταφύγιο από έκρηξη και πυρηνικά κατάλοιπα. Η χώρα έχει πλεονάζουσα χωρητικότητα τέτοιων καταφυγίων και μπορεί να φιλοξενήσει λίγο περισσότερο από το μέγεθος του πληθυσμού της χώρας.[27][28]

Παραπομπές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. ↑ 7 Possible Toxic Environments Following a Nuclear War – The Medical Implications of Nuclear War 1985 – The National Academies Press. 1986. ISBN 978-0-309-07866-5. 
  2. ↑ Martin, Brian (December 1982). «The global health effects of nuclear war». Current Affairs Bulletin 59 (7). http://www.bmartin.cc/pubs/82cab/index.html. 
  3. ↑ 3,0 3,1 «Critique of Nuclear Extinction – Brian Martin 1982». 
  4. ↑ «The Effects of a Global Thermonuclear War». 
  5. ↑ «Long-term worldwide effects of multiple nuclear-weapons detonations. Assembly of Mathematical and Physical Sciences, National Research Council,1975». 
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Ehrlich, P. R.; Harte, J.; Harwell, M. A.; Raven, P. H.; Sagan, C.; Woodwell, G. M.; Berry, J.; Ayensu, E. S. και άλλοι. (1983). «Long-term biological consequences of nuclear war». Science 222 (4630): 1293–1300. doi:10.1126/science.6658451. PMID 6658451. Bibcode: 1983Sci...222.1293E. 
  7. ↑ «Overview of the Doomsday Clock». Bulletin of the Atomic Scientists. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 3 Απριλίου 2020. Ανακτήθηκε στις 22 Απριλίου 2022. 
  8. ↑ The Nuclear Winter: The World After Nuclear War, Sagan, Carl et al., Sidgwick & Jackson, 1985
  9. ↑ Hersh, Seymour (1991). The Samson Option. Random House. σελ. 130. ISBN 0-394-57006-5. 
  10. ↑ Pike, John. «Nuclear Weapons Program». 
  11. ↑ «"1945–1998" by Isao Hashimoto». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 6 Ιουλίου 2018. Ανακτήθηκε στις 22 Απριλίου 2022. 
  12. ↑ «The Nuclear Testing Tally – Arms Control Association». 
  13. ↑ Denemark, Robert A. (14 August 2018). «Nuclear War in the Rivalry Phase of the World-System». Journal of World-Systems Research 24 (2): 349. doi:10.5195/jwsr.2018.749. http://jwsr.pitt.edu/ojs/index.php/jwsr/article/view/749. 
  14. ↑ N.N. Sokov (2015). Why Russia calls a limited nuclear strike "de-escalation". Bulletin of the Atomic Scientists. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 9 Ιουνίου 2020. Ανακτήθηκε στις 28 Δεκεμβρίου 2015. 
  15. ↑ Ash Carter, επιμ. (1987). Managing Nuclear Operations. Washington DC: Brookings Institution. σελ. 123-125. ISBN 0-8157-1314-2. 
  16. ↑ Grover, Herbert D.; Harwell, Mark A. (1985-10-01). «Biological Effects of Nuclear War II: Impact on the Biosphere» (στα αγγλικά). BioScience 35 (9): 576–583. doi:10.2307/1309966. ISSN 0006-3568. https://archive.org/details/sim_bioscience_1985-10_35_9/page/576. 
  17. ↑ «Henry Kissinger: The Mike Wallace Interview». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 3 Απριλίου 2020. Ανακτήθηκε στις 24 Νοεμβρίου 2010. 
  18. ↑ Kearny, Cresson H (1986). Nuclear War Survival Skills. Oak Ridge, TN: Oak Ridge National Laboratory. σελίδες 6–11. ISBN 0-942487-01-X. 
  19. ↑ «ScienceDaily – Regional Nuclear War Could Devastate Global Climate». 
  20. ↑ US Nuclear Regulatory Commission (Μαΐου 2007). «Backgrounder on Dirty Bombs». Ανακτήθηκε στις 26 Απριλίου 2010. 
  21. ↑ Glenn Harlan Reynolds (4 Ιανουαρίου 2011). «The Unexpected Return of 'Duck and Cover'». The Atlantic. 
  22. ↑ «Strategic National Stockpile (SNS)». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 18 Οκτωβρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 22 Απριλίου 2022. 
  23. ↑ Pogrund, Robert Seymour (Ιανουαρίου 1966). «Nutrition in the postattack environment». The RAND Corporation. 
  24. ↑ Robinson, Martin· Bartlett, Ray (2007). Korea. Lonely Planet. σελ. 364. ISBN 978-1-74104-558-1. 
  25. ↑ Springer, Chris (2003). Pyongyang: the hidden history of the North Korean capital. Entente Bt. σελ. 125. ISBN 978-963-00-8104-7. 
  26. ↑ «Doomsday Preppers: It's Gonna Get Worse Tonight at 9P et/pt». Nat Geo TV Blogs. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 29 Οκτωβρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2013. 
  27. ↑ Ball, Deborah (2011-06-25). «Swiss Renew Push for Bomb Shelters». The Wall Street Journal. https://www.wsj.com/articles/SB10001424052702304231204576405700994655570?mod=WSJEUROPE_hpp_sections_world. 
  28. ↑ Foulkes, Imogen (2007-02-10). «Swiss still braced for nuclear war». BBC News. http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/from_our_own_correspondent/6347519.stm. 
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Πυρηνικός_πόλεμος&oldid=10402315"