Νάουσα

Προτείνεται το λήμμα με τίτλο «Νάουσα» να μετακινηθεί υπό τον τίτλο «Νάουσα Ημαθίας». Παρακαλούμε δείτε τη σχετική συζήτηση στη σελίδα συζήτησης του λήμματος. → (μετονομασία)

Συντεταγμένες: 40°37′50″N 22°3′51″E / 40.63056°N 22.06417°E / 40.63056; 22.06417

Νάουσα Ημαθίας
Νάουσα Ημαθίας 40°37′50″N 22°3′51″E
Χώρα	Ελλάδα
Περιφέρεια	Κεντρικής Μακεδονίας
Δήμος	Ηρωικής Πόλης Νάουσας
Διοικητική υπαγωγή	Δήμος Ηρωικής Πόλεως Νάουσας
Γεωγραφική υπαγωγή	Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας
Έκταση	425 km²
Υψόμετρο	360
Πληθυσμός	17.830 (2021)
Ταχ. κωδ.	59200
Τηλ. κωδ.	2332
Ιστότοπος	https://www.naoussa.gr/visit
Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα (π • σ • ε )

Η Νάουσα, ή επίσημα η Ηρωική πόλη της Νάουσας, ανήκει στην περιφέρεια της Κεντρικής Μακεδονίας, και είναι ορεινή πόλη κτισμένη στους πρόποδες του όρους Βέρμιο. Το 2021 ο πληθυσμός της Δημοτικής Κοινότητας Νάουσας ήταν 17.830 κάτοικοι ενώ ο πληθυσμός του ευρύτερου Δήμου διαμορφώθηκε στους 30.054 κατοίκους σύμφωνα με τα τελικά αποτελέσματα της Απογραφής του 2021 όπως αναρτήθηκαν τον 04/2024. [1] Από το 1955 με Βασιλικό Διάταγμα χαρακτηρίζεται ως "Ηρωική Πόλη" για τους αγώνες και τις θυσίες των κατοίκων κατά την περίοδο των απελευθερωτικών αγώνων του 1822. [2]

Η Αράπιτσα της Νάουσας είναι ένα από τα λίγα ποτάμια στην Ελλάδα που έχουν ονομασία θηλυκού γένους^[1]. Ένα ποτάμι που έχει μείνει στην ιστορία για τη μεγάλη θυσία των γυναικών της πόλης, τον Απρίλιο του 1822, οι οποίες προτίμησαν να πέσουν αυτές και τα παιδιά τους στα νερά του παρά στα χέρια των Τούρκων. Στο σημείο της θυσίας των γυναικών, στην περιοχή Στουμπάνοι δίπλα στο ποτάμι της Αράπιτσας, υπάρχει το χαρακτηριστικό μνημείο, με το άγαλμα της Ναουσαίας με τα παιδιά στην αγκαλιά της.

Η Νάουσα ήταν παλιότερα γνωστή και ως Νιάουστα. Πιθανότερο ενδεχόμενο θεωρείται η ίδρυσή της ως "Νέα Αυγούστα" από τους Ρωμαίους, με το "Νιαούστα" και τελικώς το "Νάουσα" να αποτελούν παραφθορά του^[2]. Άλλη λαϊκή ετυμολογία θεωρεί το όνομα "Νάουσα" ως ουσιαστικοποίηση του ρήματος "ναώ", δηλαδή ρέω ή επιπλέω (εξού και ναυτικός). Στον Μεσαίωνα όταν η Πόλη ήταν υπό την κυριαρχία των σέρβων ηγεμόνων είχε το όνομα Νιέγκους (σερβ. Његуш, Njeguš).

Το κλίμα της Νάουσας είναι ηπειρωτικό μεσογειακό. Επηρεάζεται από τη γειτνίασή του κάμπου της Ημαθίας με τον Θερμαϊκό Κόλπο, αλλά και από τις μεταβολές της θερμοκρασίας και της βροχόπτωσης από τον ορεινό όγκο του Βερμίου, ο οποίος διαφοροποιεί σημαντικά τα μετεωρολογικά και κλιματικά χαρακτηριστικά της περιοχής, δημιουργώντας μία ορεινή και μία ημιορεινή ζώνη αυξημένης υγρασίας και μία πεδινή ζώνη με χαμηλό επίπεδο βροχοπτώσεων, ιδιαίτερα τους θερινούς μήνες. Στην περιοχή κυριαρχούν οι βόρειοι και βορειοδυτικοί άνεμοι χαμηλής και μέτριας έντασης, ενώ την άνοιξη κυριαρχούν οι νότιοι άνεμοι. Άλλοι παράγοντες μεταβολής των κλιματολογικών χαρακτηριστικών της περιοχής, οφείλονται στην ανθρώπινη παρέμβαση. Συγκεκριμένα λόγω της λειτουργίας των θερμοηλεκτρικών σταθμών στο οροπέδιο της Εορδαίας, καθώς και λόγω της δημιουργίας τριών τεχνητών λιμνών κατά μήκος του Αλιάκμονα, έχουμε υψηλοτερες ελάχιστες θερμοκρασιες κατά την διάρκεια του χειμώνα.^[3]

Η Νάουσα βρίσκεται χτισμένη στο δυτικό τμήμα της περιφερειακής ενότητας Ημαθίας, 22 χιλιόμετρα βορειότερα από την πρωτεύουσα του νομού Βέροια. Βρίσκεται 90 χιλιόμετρα δυτικά της Θεσσαλονίκης και 32 χιλιόμετρα νότια της Έδεσσας. Είναι χτισμένη αμφιθεατρικά στους ανατολικούς πρόποδες του όρους Βέρμιο. Οι ορεινοί όγκοι γύρω από τον οικισμό καλύπτονται από πλούσια βλάστηση, ενώ η περιοχή του Αγίου Νικολάου ανακηρύχθηκε ως Τοπίο Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλλους .^[4]

Ο ποταμός Αράπιτσα είναι ο σημαντικότερος υδροφορέας της περιοχής και διασχίζει την πόλη.^[5] Σε κοντινή απόσταση υπάρχουν τα ερείπια της περίφημης Σχολής του Αριστοτέλη,^[6] στην οποία διδάχτηκε σε νεαρή ηλικία από το μεγάλο φιλόσοφο Αριστοτέλη ο Μέγας Αλέξανδρος. Το μέρος έχει αξιοποιηθεί και τουριστικά, αλλά με σεβασμό προς το περιβάλλον, πράγμα που εγγυάται και η υπαγωγή του στο Πρόγραμμα LIFE της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Η ευρύτερη περιοχή της Νάουσας φημίζεται για την οινοπαραγωγή της. Το ομώνυμο κόκκινο κρασί Νάουσα έχει λάβει πολλές διακρίσεις στη χώρα και στο εξωτερικό. Ήταν από τα πρώτα κρασιά στην Ελλάδα που κυκλοφόρησαν και ως εμφιαλωμένα. Το όνομα της ιδιαίτερης ποικιλίας του κρασιού αυτού είναι το ξινόμαυρο που αποτελεί Ονομασία Προελεύσης Ανωτάτης Ποιότητος (Ο.Π.Α.Π.), και με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και γεύση που διαμορφώνονται τη μέθοδο "blanc de noir". Στην ευρύτερη πεδινή περιοχή της Νάουσας παράγονται υψηλής ποιότητας ροδάκινα, μήλα και κεράσια που διατίθενται σε εγχώριες και διεθνείς αγορές. Η Νάουσα φημίζεται επίσης για το παραδοσιακό καρναβάλι της και το δρώμενο Γενίτσαροι και Μπούλες, που προσελκύει κάθε χρόνο μεγάλο αριθμό επισκεπτών.

Σήμα κατατεθέν της πόλης είναι ο Πύργος του Ρολογιού, κοινώς «Ρολόι», που βρίσκεται μπροστά από το Δημαρχείο. Είναι δωρεά του βιομηχάνου Γεώργιου Αναστασίου Κύρτση, κτίστηκε το 1895 με πορόλιθο και είναι ύψους 25 μέτρων. Διασώζεται ο πρωτότυπος μηχανισμός του. Υπάρχουν σκέψεις να καταστεί προσβάσιμος για επισκέπτες, επιτρέποντας τη θέαση της πόλης.

Καινούριο σήμα κατατεθέν τείνει να γίνει ο Οβελίσκος που είναι τοποθετημένος στην κεντρική πλατεία της πόλης,. Η κατασκευή του ξεκίνησε το 2000 και ολοκληρώθηκε το 2002. Έχει ύψος 11 μέτρων. Η πόλη δεν διαθέτει παλιές εκκλησίες καθώς όλες κάηκαν στο Ολοκαύτωμα της πόλης από τους Τούρκους το 1822. Εξαίρεση αποτελεί ο μικρός Ναός του Προδρόμου, που διασώθηκε σαν από θαύμα. Οι παλαιότεροι ναοί του Αγίου Γεωργίου και της Παναγίας χρονολογούνται από τον 19ο αιώνα και είναι τρίκλιτες βασιλικές. Ακόμα παλαιότεροι ναοί που καταστράφηκαν το 1822 αντικαταστάθηκαν από μεταγενέστερες εκκλησίες.

Τα παραδοσιακά κτίρια μακεδονικού ρυθμού που υπάρχουν στη Νάουσα καταλαμβάνουν συνήθως αρκετά μεγάλο όγκο και είναι διώροφα με εσωτερική αυλή. Είναι κατασκευασμένα από πορόλιθους, πλιθιά και ξύλα. Δυστυχώς σήμερα διασώζονται ελάχιστα από αυτά. Συγκεντρώνονται σε διάφορες συνοικίες/γειτονιές της πόλης: Ενώ στα «Πουλιάνα» και στα «Μπατάνια» υπάρχουν τα μεγαλύτερα, αστικά κτίρια, στα «Αλώνια» κυριαρχούν οι μικρότερες λαϊκές κατοικίες. Από τα μεμονωμένα κτίρια άξια μνείας είναι τα σχολεία «Γαλάκεια» και «Σεφέρτζειο» και το «Λάππειο» Γυμνάσιο που ονομάστηκαν έτσι από τα ονόματα των δωρητών.

Στην πόλη υπάρχουν διάσπαρτα βιομηχανικά κτήρια που χρησιμοποιήθηκαν κατά τον 19ο και 20ο αιώνα κυρίως ως κλωστοϋφαντουργεία. Από τη δεκαετία του 1990 και μετά τα εργοστάσια σταδιακά έπαψαν να λειτουργούν ως συνέπεια της παγκόσμιας κρίσης στην κλωστοϋφαντουργίας. Έτσι απέμειναν στην πόλη άδεια κουφάρια να θυμίζουν το πλουσιότατο Βιομηχανικό της παρελθόν. Ήδη αρκετά από αυτά τα κτήρια έχουν περιέλθει στον Δήμο ο οποίος αρχίζει να τους αλλάζει χρήση, όπως ένα που στέγαζε το τμήμα Διοίκησης Τεχνολογίας του Πανεπιστημίου Μακεδονίας και μετέπειτα διάφορες υπηρεσίες του Δήμου, ενώ άλλα μετατρέπονται σε Μουσεία και πολυχώρους πολιτισμού.

• Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο: Έχει εκθέματα της πολιτιστικής κληρονομιάς της Νάουσας και των περιχώρων. Στα εκθέματα συγκαταλέγονται μεταξύ άλλων τοπικές στολές της πόλης και της περιοχής, υφαντά, αργαλειοί, όπλα και κοσμήματα. Βρίσκεται στην οδό Αγ. Δημητρίου 10.
• Μουσείο Οίνου και Αμπέλου: Βρίσκεται στην οδό Χατζημαλούση 17, στο σπίτι του Ιωάννη Μπουτάρη, ιδρυτή της ομώνυμης εταιρίας. Πρόκειται για παραδοσιακό νεοκλασικό κτίριο του 1908, που αποτέλεσε και το πρώτο οινοποιείο της πόλης. Στο μουσείο μπορεί ο επισκέπτης να πληροφορηθεί για την ιστορία και για τη διαδικασία παραγωγής κρασιού στην περιοχή και για όλα τα απαραίτητα αντικείμενα γύρω από το κρασί.
• Λαογραφικό Μουσείο Βλάχων: Έχει εκθέματα από τη ζωή των Ναουσαίων Βλάχων. Μεταξύ άλλων θα δει κανείς αργαλειούς, φλοκάτες και στολές. Βρίσκεται στην οδό Σοφρωνίου 23.
• Εύξεινος Λέσχη Ποντίων Νάουσας: Εδώ θα βρει ο επισκέπτης μια μεγάλη βιβλιοθήκη που περιέχει και σχεδόν 1.000 βιβλία από τη Βιβλιοθήκη της Αργυρούπολης του Πόντου τα οποία έφεραν από τον Πόντο το 1923 οι πρόσφυγες. Αρχικά ήταν γύρω στα 5.000, αλλά πολλά καταστράφηκαν από την κατέρρευση του κτιρίου όπου στεγάζονταν αρχικά, άλλα πάλι μοιράστηκαν και άλλα έγιναν αντικείμενο κλοπής. Τώρα γίνεται προσπάθεια σωτηρίας των εναπομείναντων βιβλίων με αντιγραφή σε σύγχρονα ηλεκτρονικά μέσα, μελέτη και συντήρηση.
• Συλλογή Σιμανίκα: Πρόκειται για ιδιωτική συλλογή κλασσικής μουσικής που δωρήθηκε στον Δήμο. Η συλλογή περιλαμβάνει πληθώρα δίσκων, CD, κασετών και βιντεοταινιών.

Η Νάουσα περιβάλλεται από πολύ πράσινο και διαθέτει αρκετά πάρκα. Το δημοτικό πάρκο που δημιουργήθηκε τη δεκαετία του 1950, είναι έκτασης 30 περίπου στρεμμάτων, αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά ενδοαστικά πάρκα της Ελλάδας, με επιβλητική θέα στον κάμπο της Ημαθίας, τον διαμορφωμένο ανθόκηπο αλλά και μία λίμνη έκτασης 1,5 περίπου στρεμμάτων που φιλοξενεί ψάρια, πάπιες και κύκνους. To 2021 το δημοτικό πάρκο εντάχθηκε επίσημα ως πλήρες μέλος στην Ευρωπαϊκή Διαδρομή Ιστορικών Κήπων του Συμβουλίου της Ευρώπης (ERHG)^[7]. Το γνωστότερο άλσος είναι αυτό του Αγίου Νικολάου.^{[εκκρεμεί παραπομπή]}

Σε απόσταση μόνο τριών χιλιομέτρων απ' το κέντρο της πόλης, βρίσκονται οι πηγές του ποταμού της Αράπιτσας μεσα σε πυκνή βλάστηση από πλατάνια. Η Αράπιτσα υδροδοτεί την πόλη και αρδεύει τα εύφορα κτήματα όλης της περιοχής. Στην τοπική βλάστηση υπάρχουν επίσης άγριο αυτοφυές πυξάρι, φλαμουριές και βελανιδιές. Στην τοποθεσία παρέχονται οργανωμένοι χώροι άθλησης όπως γήπεδα βόλλεϋ, μπάσκετ, τέννις, ποδοσφαίρου καθώς και ένα υπερσύγχρονο κλειστό κολυμβητήριο ολυμπιακών διαστάσεων. Επίσης υπάρχουν εγκαταστάσεις εξυπηρέτησης των επισκεπτών με ξενοδοχεία και εστιατόρια.^{[εκκρεμεί παραπομπή]}

Σε απόσταση 17 χιλιομέτρων από την πόλη, βρίσκονται το χιονοδρομικά κέντρα Σελίου και το χιονοδρομικό κέντρο 3-5 Πηγαδίων που είναι δύο από τα γνωστότερα χιονοδρομικά κέντρα της Κεντρικής Μακεδονίας. Μάλιστα, τ�� χιονοδρομικό κέντρο Σελίου είναι το πρώτο οργανωμένο χιονοδρομικό κέντρο της χώρας και βρίσκεται στον οικισμό Κάτω Βέρμιο, ένα από τα ψηλότερα χωριά στην Ελλάδα.^[8] Το χιονοδρομικό κέντρο 3-5 Πηγάδια είναι μεταγενέστερο του Σελίου και ανήκει διοικητικά στον Δήμο της Ηρωικής Πόλης της Νάουσας.^[9] Αποτελεί ένα σύγχρονο χιονοδρομικό κέντρο σε υψόμετρο 1.430 - 2.005 μέτρων με χιονοδρομικές πίστες κάθε βαθμού δυσκολίας και δρόμων αντοχής. Είναι το πρώτο χιονοδρομικό κέντρο που απέκτησε σύστημα τεχνητής χιόνωσης στην Ελλάδα.^{[εκκρεμεί παραπομπή]}

Αρχαιολογικοί χώροι στην ευρύτερη περιοχή.

Στη σημερινή θέση που είναι κτισμένη η Νάουσα δεν έχει εντοπιστεί αρχαίος οικισμός. Από την αρχαία ιστορία της περιοχής, αναφέρεται ότι κάτοικοί της ήταν οι Βρίγες, θρακική φυλή γνωστότερη στην ιστορία με το όνομα Φρύγες, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν σε όλη την Ημαθία γύρω στον 12ο αιώνα π.Χ.. Οι Βρίγες θα εκδιωχθούν αργότερα από την περιοχή από μακεδονικές φυλές και θα εγκατασταθούν στη Χαλκιδική. Οικιστικές εγκαταστάσεις που ανάγονται στην Εποχή του Χαλκού έχουν ερευνηθεί τις τελευταίες δεκαετίες στην ευρύτερη πεδινή περιοχή. Μεταγενέστερα ευρήματα από την αρχαϊκή εποχή μέχρι της ελληνιστική περίοδο έχουν ανασκαφεί στις θέσεις Κοπανός, Χαρίεσσα, και Λευκάδια, που οδηγούν στο συμπέρασμα ύπαρξης σημαντικής πόλης, και ίσως της πόλης Μίεζα ή Μέζα που αναφέρεται σε αφιέρωμα των Δελφών.^{[εκκρεμεί παραπομπή]}

Οι σημαντικότερες αρχαιολογικές θέσεις της

• Η Σχολή του Αριστοτέλους^{[νεκρός σύνδεσμος]} στο Νυμφαίο της Μίεζας (Βρίσκεται στη θέση "Ισβόρια" της Νάουσας. Είναι ένα τοπίο πλούσιο σε νερά και βλάστηση όπου βρίσκεται το Νυμφαίο, Ιερό των Νυμφών δηλαδή. Πρώτες ενδείξεις χρήσης του χώρου ανάγονται στην Εποχή του Σιδήρου, όμως μετά τα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ. ο χώρος θα διαμορφωθεί σε σχολή και εδώ ο φιλόσοφος Αριστοτέλης δίδαξε στον νεαρό Αλέξανδρο φιλοσοφία, ηθική, τέχνες και μαθηματικά. Ανάμεσα σε δύο φυσικά σπήλαια λαξεύτηκε κάθετα ο βράχος, προστέθηκε μία ιωνική κιονοστοιχία και δημιουργήθηκε μία στεγασμένη στοά σε σχήμα Γ. Στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Βέροιας υπάρχουν κεραμίδες και πήλινες σίμες από τη στέγη της στοάς.

• Το αρχαίο θέατρο της Μίεζας (θέατρο ελληνιστικών χρόνων (2ος αι. π.Χ.). Ανακαλύφτηκε τυχαία το 1992. Είχε χωρητικότητα γύρω στους 1.500-2.000 θεατές. Οι ανασκαφές συνεχίζονται και κοντά στο θέατρο όπου βρίσκεται η αγορά της Μίεζας).
• Ο μεγάλος Μακεδονικός τάφος «Κρίσεως» (Αρχές του 3ου αιώνα π.Χ. Μνημειακός διθάλαμος μακεδονικός τάφος με διώροφη πρόσοψη και τέσσερεις ζωγραφικές παραστάσεις με σκηνές Κρίσεως του νεκρού στον Άδη. Πιθανότατα τάφος του Πευκέστα, στρατηγού του Μεγάλου Αλεξάνδρου από τη Μίεζα).
• Ο Μακεδονικός τάφος των Λύσωνος και Καλλικλέους (Γύρω στο 200 π.Χ. Μικρός διθάλαμος μακεδονικός τάφος με απλή πρόσοψη και πολύχρωμες ζωγραφικές παραστάσεις. Περιέχει τα οστά και την τέφρα τεσσάρων γενιών μιας οικογένειας υψηλής στρατιωτικής ιεραρχίας και πήρε το όνομα από δυο εκ των νεκρών).

• Ο Μακεδονικός τάφος των Ανθεμίων (3ου αιώνα π.Χ. Διθάλαμος καμαροσκεπής μακεδονικός τάφος).

• Ο Μακεδονικός Τάφος του Kinch (Γύρω στα 310-290 π.Χ. Μικρός διθάλαμος μακεδονικός τάφος με απλή πρόσοψη. Η ζωγραφική διακόσμηση του εσωτερικού δε διασώζεται πλέον. Πήρε το όνομα από τον Δανό αρχαιολόγο Kinch που τον ανέσκαψε στα τέλη του 19ου αιώνα).

Το 168 π.Χ. μετά τη μάχη της Πύδνας η περιοχή περνά στα χέρια τών Ρωμαίων. Έκτοτε η περιοχή της Νάουσας περνά σε αφάνεια.

Την πρώτη οικιστική παρουσία έχουμε κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής κυριαρχίας με παράλληλη ανάπτυξη της χειροτεχνίας.

Το 1822 η Νάουσα εξεγέρθηκε κατά των Οθωμανών, αλλά η εξέγερση κατεστάλη τον Απρίλιο του ίδιου έτους με βαρύ φόρο αίματος. Προεστοί και αρκετοί χωρικοί της Βέροιας εκτελέστηκαν. Σύμφωνα με αναφορά του Γάλλου πρόξενου, στη Θεσσαλονίκη εστάλησαν μερικοί σάκκοι με κεφάλια και αυτιά των φερόμενων ως επαναστατών. Αρκετές γυναίκες αυτοκτόνησαν για να μη συλληφθούν από τους Τούρκους, πέφτ��ντας στον γκρεμό του ποταμού της Αράπιτσας. Άλλες απήχθησαν από τους Τούρκους.^[10] Σύμφωνα με ενθυμίσεις κατοίκου της Νάουσας, τον 19ο αιώνα αρκετοί Ναουσαίοι είχαν συγγενείς Τούρκους, καταγόμενους από τις γυναίκες που είχαν αρπαχτεί από τους Τούρκους το 1822.^[11] Λόγω του Ολοκαυτώματος της Νάουσας, όπως έγινε γνωστή η αιματηρή κατάπνιξη της επανάστασης τον Απρίλιο του 1822, το Ελληνικό κράτος απέδωσε στην πόλη τον τίτλο της "ηρωικής πόλης".

Παρά την καταστροφή της, η Νάουσα κατορθώνει να οικοδομηθεί και πάλι, σημειώνοντας αξιόλογη ανάπτυξη στα τέλη του 19ου αιώνα, με την ανάπτυξη ιδιαιτέρως της ανθηρής βιομηχανίας της κλωστοϋφαντουργίας. Τα βιοτεχνικά προϊόντα αυτή την περίοδο εξάγονται και σε άλλες χώρες της Ευρώπης. Ο τομέας αυτός θα αποτελέσει και τη βάση για μεγάλη οικονομική ακμή που συνεχίστηκε και μετά την απελευθέρωση από την Οθωμανική κυριαρχία για να παρακμάσει στις αρχές της δεκαετίας του '90. Η παρακμή του κλάδου οδήγησε σε κλείσιμο μεγάλων βιομηχανικών μονάδων και σε δραματική αύξηση της ανεργίας.

Στη Νάουσα παρατηρήθηκε ένα σημαντικό χρονικό κενό όσον αφορά στην κατοίκηση της περιοχής με οργανωμένη μορφή πολιτείας. Στην όψιμη Ρωμαιοκρατία και στα χρόνια που ακολούθησαν, οι αρχαίοι οικισμοί άρχισαν να παρακμάζουν. Ο ανασυνοικισμός, σύμφωνα με την τοπική παράδοση αλλά και έμμεσες ιστορικές μαρτυρίες, τοποθετείται τον 14ο αιώνα (1385-86), λίγο μετά την κατάληψη της Βέροιας από τους Τούρκους (γύρω στα 1383-87). Την εποχή εκείνη επικρατούσε αναρχία στην περιοχή καθώς άτακτες μονάδες γαζήδων έκαναν συχνές επιδρομές και καταλάμβαναν, συχνά για μικρό διάστημα, πόλεις και περιοχές της Μακεδονίας. Τρομαγμένοι κάτοικοι της περιοχής κατέφυγαν μεταξύ άλλων και στα όρια της σημερινής πόλης της Νάουσας, στα δάση και ορεινά άσυλά της και συνέβαλαν στην επανακατοίκηση της περιοχής. Ο ντόπιος τοπάρχης Σιαχ Λιάνης παραχώρησε σημαντικά προνόμια στους χριστιανούς κατοίκους της. ^[12]Η τοποθεσία όπου είναι χτισμένη η πόλη σήμερα ήταν ιδανική, καθώς όλος ο κάμπος απλωνόταν στα πόδια των κατοίκων που μπορούσαν εύκολα να δουν επερχόμενους κινδύνους.

Μετά την ολοκληρωτική κατάκτηση της Μακεδονίας από τους Οθωμανούς η περιοχή περιήλθε στα χέρια του Γαζή Αχμέτ Εβρενός, ένος από τους πιο δραστήριους στρατηγούς του σουλτάνου Μουράτ Α' στον οποίο η τουρκική παράδοση αποδίδει την κατάληψη σχεδόν κάθε σημαντικής πόλης της Μακεδονίας. Εδώ θα ιδρύσει βακούφι που οι απόγονοί του διατήρησαν στα Γιαννιτσά. Ο ελληνικός πληθυσμός στην περιοχή απολάμβανε εξ αρχής σημαντικά προνόμια, χάρη στην παρέμβαση της Βαλιντέ Χανούμ Σουλτάνας (Μάρα Μπράνκοβιτς, κόρης του Σέρβου ηγεμόνα Γεωργίου Μπράνκοβιτς και σύζυγος του Μουράτ Β'). Η Νάουσα ήταν χριστιανική πόλη εξ’ αρχής (εκτός από τον καδή (δικαστή) και το βοεβόδα (διοικητή) δεν ήταν άλλοι Οθωμανοί στην πόλη), με δικαιώματα αυτοδιοίκησης, δικής της φρουράς και με σημαντικά φορολογικά προνόμια, που επέτρεψαν τη γρήγορη συγκέντρωση πληθυσμού και την ανάπτυξη της χειροτεχνίας (οπλουργία, χρυσοχοΐα, υφαντουργία κλπ). Ήδη απ' τον 17ου αιώνα υπάρχει ένα αστικό κέντρο με χίλια περίπου σπίτια και οικονομική επιρροή στην περιοχή της κεντρικής Μακεδονίας και πιο πέρα (λόγω της θέσης στο δρόμο τών καραβανιών που συνέδεε τις νοτιοβαλκανικές αγορές). Ο Εβλιγιά Τσελεμπή αναφέρει ότι κατοικείται κυρίως από Έλληνες κατά την επίσκεψή του το 17ο αιώνα.^[13]

Μέχρι τις αρχές του 18ου αιώνα λίγα είναι γνωστά για την πόλη. Η πρώτη σημαντική πληροφορία αναφέρεται στη στάση του 1705 όταν Τούρκος αξιωματούχος πήγε στην περιοχή με την εντολή να στρατολογήσει νέους για τα τάγματα των γενίτσαρων. Οι κάτοικοι, αρνήθηκαν να παραδώσουν τα παιδιά τους και σκότωσαν τον αξιωματούχο και δύο συνοδούς του. Με επικεφαλής τον αρματολό Ζήση Καραδήμο και τους δύο γιούς του, κάπου 100 άτομα ύψωσαν τη σημαία της ανταρσίας και προκαλούσαν πλήγματα στους κατακτητές. Απόσπασμα όμως από 800 Τούρκους κατόρθωσε να κυκλώσει τους αντάρτες και τελικά να σκοτώσει στη μάχη τον Καραδήμο. Οι δύο γιοί του θα συλληφτούν και θα καταδικαστούν σε θάνατο. Η στάση των Ναουσαίων του 1705, ήταν από τις σημαντικότερες του υπόδουλου Ελληνισμού, ήταν η αιτία να σταματήσει το παιδομάζωμα στον Ελληνικό χώρο.

To 1772 η Νάουσα ήταν ένα από τα κέντρα μιας συνωμοτικής κίνησης με σκοπό την εξέγερση, που υποκινήθηκε από τον Σωτήριο Λευκάδιο, πράκτορα της Ρωσίας. Στη Νάουσα και στην Κοζάνη συναντήθηκαν οι επίσκοποι Εδέσσης, Βεροίας, Καμπανίας, Πλαταμώνος, Σερβίων και Κοζάνης, Πέτρας Ολύμπου κ.ά. όπου αποφασίστηκε να συγκροτηθούν στρατιωτικά σώματα με τη βοήθεια αρματωλών. Δεν είναι γνωστή η τύχη της συνωμοσίας, αλλά εκείνη την εποχή (μετά την εποχή του 1770) οι Τούρκοι φοβούμενοι επίθεση του ρωσικού στόλου έκαναν πολλές βιαιπραγίες κατά των Ελλήνων. Η κατάσταση αυτή τερματίστηκε με τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774) με την οποία οι Τούρκοι αναγκάστηκαν να παραχωρήσουν στους Έλληνες πολλά προνόμια.^[14]

Στις αρχές του 18ου αιώνα είναι γνωστό το έργο του Ναουσαίου λόγιου και θεολόγου Αναστασίου Μιχαήλ.

Παρά την παρένθεση αυτή, η Νάουσα συνεχίζει να αναπτύσσεται με γοργούς ρυθμούς. Σε ένα αιώνα ο πληθυσμός θα διπλασιαστεί σχεδόν και θα αποκτήσει φήμη και για τα κρασιά και για τις εκπαιδευτικές δραστηριότητες της. Προσέλκυσε έτσι το ενδιαφέρον του φιλόδοξου Αλή Πασά των Ιωαννίνων που με πολιορκίες και δόλο προσπάθησε να την προσαρτήσει μεταξύ 1795 και 1804. Το 1804 ο αρματολός Βασίλης Ρομφαίης με τον υπαρχηγό Αναστάσιο Καρατάσο, ύστερα από αγώνα πέντε μηνών αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την πόλη, που περιήλθε έτσι στα χέρια του Αλή μέχρι και το 1812 οπότε την εγκατέλειψε κατ’ εντολή του σουλτάνου.

Η ηρεμία θα διαρκέσει όμως λίγα μόνο χρόνια. Το Φεβρουάριο του 1822, η Νάουσα παρόλη την ευημερία της θα λάβει μέρος στα πλαίσια της Ελληνικής Επανάστασης. Την ημέρα εκείνη έγινε πανυγηρική κήρυξη της Επανάστασης στον Μητροπολιτικό ναό με δοξολογία, ορκωμοσία, επαναστατικά άσματα και ύψωση των σημαιών στους πύργους και τις πύλες τη�� πόλης.^[15] Πολεμικές επιχειρήσεις με αρχηγούς τους Ζαφειράκη Θεοδοσίου και Αναστάσιο Καρατάσο, με στόχο τη δημιουργία ελεύθερου επαναστατικού καθεστώτος στην περιοχή, θα οδηγήσουν στην πολιορκία της πόλης από τα στρατεύματα του Διοικητή της Θεσσαλονίκης Μεχμέτ Εμίν Πασά, γνωστού ως Εμπού Λουμπούτ (ο ροπαλοφόρος). Η πόλη, παρά την ηρωική αντίσταση, θα υποκύψει τελικά στη δύναμη των 12.000 ανδρών του πασά στις 22 Απριλίου 1822, Κυριακή του Θωμά. Ακολούθησαν η καταστροφή της πόλης, λεηλασίες, σφαγές και διωγμοί του πληθυσμού. Αρκετές γυναίκες προτιμούν να σκοτωθούν πέφτοντας με τα παιδιά τους στ' αφρισμένα νερά του καταρράκτη της Αράπιτσας στους "Στουμπάνους" για να μη πέσουν στα χέρια των Τούρκων. Σύμφωνα με τα επίσημα οθωμανικά ντοκουμέντα 409 Ναουσαίοι θα σκοτωθούν, 33 θα εγκαταλείψουν την πόλη και 198 θα λάβουν χάρη, όλοι ως επί το πλείστον άνδρες. Πάνω από 400 γυναικόπαιδα θα πωληθούν ως σκλάβοι. Οι περιουσίες των νεκρών και φυγάδων (655 σπίτια) και της εκκλησίας (226 σπίτια) θα δημευτούν. Ύστερα από αυτό το γεγονός η πόλη θα χάσει για τα επόμενα χρόνια τα προνόμιά της. Πολλοί Ναουσαίοι θα συνεχίσουν τον αγώνα του 1821 στη Νότιο Ελλάδα. Ναουσαίοι αγωνιστές που διακρίθηκαν είναι ο εκατόνταρχος Λάζαρος (Λάζος) Γεωργίου, οι αξιωματικοί (Ζ΄ τάξης) Δημήτριος Αγγελόπουλος, Κωνσταντίνος Καραμεσίνας και Φίλιππος Καραμεσίνας, οι υπερασπιστές της Ύδρας Κωνσταντίνος Γιάννη και Νικόλαος Τουφεξής, ο συναγωνιστής του Αναστάσιου Καρατάσου Γεώργιος Θεοδοσίου, οι υπαξιωματικοί Κωνσταντίνος Αθανασίου και Ιωάννης Μιχαήλ και οι Εμμανουήλ Πίπας (γεν. 1800), Αναστάσιος (Τάσιος) Εμμανουήλ (γεν. 1805), Άγγελος Ιωάννου (γεν. 1797), Δημήτριος Κωνσταντίνου (γεν. 1801) και ο Γεώργιος Κώστα (γεν.1804).^{[εκκρεμεί παραπομπή]} Τη Νάουσα εκπροσώπησε ο πληρεξούσιος Βάιος Γεωργίου στην Δ' Εθνοσυνέλευση Άργους το 1829 και στην Δ΄ κατ' επανάληψη εθνοσυνέλευση στα Μέγαρα, το 1831.

Μόλις το 1849 θα επιτραπεί πάλι μια μορφή αυτοδιοίκησης με την εκλογή άρχοντα και σχετικής αυτονομίας. Από το1868 οι άρχοντες θα επιτραπεί να γίνουν δήμαρχοι της πόλης, τίτλος που θα είναι για τα επόμενα χρόνια συνεχώς σε χριστιανικά χέρια. Ο δήμαρχος μπορούσε επίσημα να αποφασίσει για τα κοινά και είχε οπλισμένους σωματοφύλακες.

Παρόλη την καταστροφή, η Νάουσα θα αναρρώσει γρήγορα. Οι 198 Ναουσαίοι που έλαβαν χάρη, ανήκαν και στις πιο εύπορες οικογένειες. Εκτός από τα χωράφια, διέθεταν και 17 εργαστήρια, 26 βιοτεχνίες και 4 μεγάλες λανάρες. Έτσι υπήρξε η βάση και πάλι για οικονομική ανάπτυξη, ιδίως στην παρασκευή μάλλινων. Χριστιανικές οικογένειες θα μετακομίσουν στη Νάουσα ενώ οι αρχές προέτρεψαν και την εγκατάσταση μουσουλμανικών οικογενειών για την αποφυγή νέων κινημάτων. 70 μουσουλμανικές οικογένειες θα ανταποκριθούν στο κάλεσμα.

Στα τελευταία χρόνια της Οθωμανικής κυριαρχίας η Νάουσα θα γνωρίσει εμπορική και βιομηχανική ακμή. Η ανάπτυξη θα ξεκινήσει κυρίως με τις μεταρρυθμίσεις στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Κατά την περίοδο του Τανζιμάτ (Tanzimat) μεταξύ άλλων οι θρησκευτικές μειονότητες θα αποκτήσουν ίσα δικαιώματα με τους μουσουλμάνους και η ισότητα θα προσδώσει περισσότερη σιγουριά σε θέματα ιδιοκτησίας. Γύρω στις 20 οικογένειες θα αποτελέσουν τη βάση της οικονομικής ακμής για τα επόμενα χρόνια. Μέσω παντρειών πολλές από αυτές θα έχουν μετοχές και στις επιχειρήσεις άλλων οικογενειών. Το 1874-1875 ιδρύεται το εργοστάσιο κλωστοϋφαντουργίας «Λόγγου–Κίρτση-Τουρπάλη» στη Νάουσα, η πρώτη ίσως βιομηχανία στα Βαλκάνια με τη σύγχρονη έννοια του όρου. Οι βιομήχανοι επωφελήθηκαν της διεθνής πτώσης της τιμής βαμβακιού, του φτηνού νερού ως ενέργεια και των χαμηλών μισθών και έτσι θα μπορέσουν να ανταγωνιστούν πλέον ικανοποιητικά τις εισαγωγές βαμβακερών από το εξωτερικό. Ακολουθούν στα επόμενα χρόνια και μέχρι της αρχές του 20ου αιώνα και άλλες βιομηχανικές μονάδες κλωστοϋφαντουργίας. Παράλληλα οι μέχρι τότε ισχυροί στην αγορά βούλγαροι παραγωγοί μάλλινων δεν ικανοποιούν πλέον ποιοτικώς τις ανάγκες κυρίως του Οθωμανικού στρατού και έτσι χάνουν σταδιακά την αγορά της Αυτοκρατορίας. Τα καινούργια εργοστάσια των Ναουσαίων επωφελούνται της ευκαιρίας και το εργοστάσιο Χατζηλαζάρου ειδικά αδυνατεί να ικανοποιήσει την αυξημένη ζήτηση του στρατού σε μάλλινα.

Στη διάρκεια του Μακεδονικού αγώνα (1904-1908) η Νάουσα αποτέλεσε σημαντικό κέντρο κατά της δράσης τών βούλγαρων κομιτατζήδων. Ελληνικά ανταρτικά σώματα υποστηρίζονταν από την πόλη με σημαντικότερους οπλαρχηγούς, τον Επαμεινώνδα Γκαρνέτα και Ιωάννη Σημανίκα. Ο Μακεδονικός Αγώνας αποτέλεσε την αφετηρία των νικηφόρων απελευθερωτικών πολέμων της περιόδου 1912-1913, που είναι γνωστοί στην ιστοριογραφία ως βαλκανικοί πόλεμοι. Η Νάουσα θα απελευθερωθεί από την Οθωμανική κυριαρχία στις 17 Οκτωβρίου του 1912.

Κατά την απελευθέρωση, η Νάουσα θα είναι μια βιομηχανική πόλη και ο πληθυσμός της ήταν 9.000 με 12.000 κάτοικοι, από τους οποίους γύρω στο 20% εργάτες (ως επί το πλείστον ανύπαντρες γυναίκες). Η πόλη έχει το 1912 τρεις κλωστοϋφαντουργίες με 14.200 αργαλειούς. Άλλες 3 κλωστοϋφαντουργίες με 26.500 αργαλειούς στην Έδεσσα και Θεσσαλονίκη ανήκουν εξ’ ολοκλήρου σε Ναουσαίους. Η Νάουσα ελέγχει έτσι εκείνη την εποχή 6 από τις 10 μονάδες της Μακεδονίας που με τη σειρά της είχε τις μισές μονάδες παραγωγής ολόκληρης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. 90% των εργαζομένων στις μηχανοποιημένες μονάδες επεξεργασίας μαλλιού ελέγχονταν από Ναουσαίους. Τη ίδια χρονιά η πόλη διέθετε επίσης 3 μεγάλους και δεκάδες μικρούς μύλους, 3 ξυλουργικές μονάδες, και δεκάδες πιεστήρια, μεταξουργεία και μικρότερες βιοτεχνίες επεξεργασίας μαλλιών.

Η οικονομική ανάπτυξη θα συνεχιστεί αμείωτη και με την πόλη σαν τμήμα του Ελληνικού κράτους. Νέες βιομηχανικές μονάδες ιδρύονται, η γεωργία εκσυγχρονίζεται με τη συστηματική δεντροκαλλιέργεια και το εξωτερικό εμπόριο σημειώνει άλματα. Ο πληθυσμός της πόλης γνώρισε σημαντική αύξηση όταν μεγάλος αριθμός Μικρασιατών προσφύγων εγκαταστάθηκαν στη Νάουσα, μετά τη Μικρασιατική καταστροφή το 1922 και την επακόλουθη Συνθήκη της Λωζάννης.

Κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής Ναουσαίοι θα συμμετάσχουν ενεργά στην Εθνική Αντίσταση. Ο μεγάλος όγκος των εργατών που υπήρχε στην πόλη είχε γίνει από προπολεμικά πεδίο στρατολόγησης για το ΚΚΕ. Ταυτόχρονα οι ορεινοί όγκοι γύρω από τη Νάουσα εδιναν τη δυνατότητα οργάνωσης ανταρτικών ομάδων. Έτσι στα γύρω βουνά ο (κομμουνιστικός) ΕΛΑΣ ο οποίος δεν ανέχεται άλλες οργανώσεις, εγκαθιστά το αρχηγείο και κέντρα υποδοχής στρατολογημένων. Ταυτόχρονα ξεκινάει η εμφύλια διαμάχη για τον έλεγχο του αντιστασιακού κινήματος.

Στα μέσα Σεπτεμβρίου 1944 η Νάουσα απελευθερώνεται. Τον Μάιο του 1945 θα γίνουν μεγάλες απεργίες του εργατικού κινήματος. Στον Εμφύλιο που ακολούθησε την Κατοχή, η πόλη θα δεχτεί συχνά αντάρτικες επιθέσεις. Το Αύγουστο του 1946 η πόλη θα δεχτεί επι τρεις μέρες επίθεση από μεγάλες ομάδες ανταρτών. Τον Οκτώβριο της ίδιας χρονιάς η πόλη θα χτυπηθεί και πάλι από δύναμη 400 κομμουνιστών. Μεγάλο τμήμα της Νάουσας, που απαριθμούσε περίπου 12.000 κατοίκους, θα πέσει θύμα της φωτιάς. Στα τέλη Ιανουαρίου του 1949 η πόλη θα καταληφθεί για δυο-τρεις μέρες από τον ΔΣΕ, κατά τη διάρκεια της κατάληψης της η πόλη θα πυρποληθεί και πολλοί κάτοικοι ιδίως νέες και νέοι θα απαχθούν βίαια. Ταυτόχρονα εκτελούνται οι περισσότεροι από τους επιφανείς πολίτες μεταξύ των οποίων ο Δήμαρχος της πόλης. Αρκετοί από τους βίαια στρατολογηθέντες θα βρουν τον θάνατο λίγες μέρες αργότερα, καθώς θα ριχτούν αγύμναστοι και στην πρώτη γραμμή στη μάχη της Φλώρινας (12.02.49). Τον Ιούνιο 1949 η Νάουσα θα ξαναδεχτεί επίθεση και 300 κάτοικοι θα γίνουν όμηροι. Η Πολεμική Αεροπορία θα πλήξει όμως τους οπισθοχωρούντες αντάρτες που θα αφήσουν τελικά τους απαχθέντες ελεύθερους.

Μετά το τέλος του Εμφυλίου η Νάουσα ξαναγεννιέται από τη στάχτη της. Τα καταστραμμένα εργοστάσια ξαναχτίζονται, χιλιάδες εργάτες ξαναβρήκαν δουλειά και το πυρπολημένο αρχοντικό κέντρο ανοικοδομήθηκε. Από τη δεκαετία του '50 μέχρι και σήμερα παράγονται οι φλοκάτες στη Νάουσα. Συνάμα στον τομέα της γεωργίας καινούργιες δυναμικές καλλιέργειες θα συντελέσουν στην παραπέρα ανάπτυξη της πόλης και ο πλούσιος δασικός πλούτος του Βερμίου θα αξιοποιηθεί κατάλληλα.

• Ζήσης Καραδήμος, κλέφτης, επαναστάτης
• Αναστάσιος Μιχαήλ, λόγιος
• Βασίλειος Ρομφέης, κλέφτης
• Αναστάσιος Καρατάσος, στρατηγός του 1821
• Ζαφειράκης Θεοδοσίου, πρόκριτος, οπλαρχηγός του 1821
• Στογιάννης Δήμου, οπλαρχηγός του 1821
• Ιωάννης Σημανίκας, Μακεδονομάχος οπλαρχηγός
• Επαμεινώνδας Γκαρνέτας, Μακεδονομάχος οπλαρχηγός
• Μιχαηλ Κ. Γεωργιαδης, πρόκριτος, Έφορος των Σχολείων στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα
• Μάρκος Μαρκοβίτης (1905-1938), αγωνιστής του ΚΚΕ, θύμα των σταλινικών εκκαθαρίσεων.
• Ρούλα Κουκούλου (1916-1997), ηγετικό στέλεχος του ΚΚΕ.

Η Νάουσα εξυπηρετείται από τον ομώνυμο σιδηροδρομικό σταθμό που εγκαινιάστηκε το 1894 επί σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης - Φλωρίνης. Από το 2009, εξυπηρετείται από τον προαστιακό Θεσσαλονίκης ο οποίος συνδέει την πόλη με τη Θεσσαλονίκη και μετά και με την Έδεσσα.

Ο Δήμος της Νάουσας ιδρύθηκε στις 17 Οκτωβρίου 1912, αμέσως μετά την απελευθέρωση από τους Οθωμανούς. Με τις οργανωτικές αλλαγές του Προγράμματος Ανασυγκρότησης της Πρωτοβάθμιας Τοπικής Αυτοδιοίκησης « Καποδίστριας», ο Δήμος θα μεγαλώσει σημαντικά με την ενσωμάτωση των κοινοτήτων Αρκοχωρίου, Γιαννακοχωρίου, Ροδοχωρίου (με τους οικισμούς Ροδοχωρίου, Μεταμόρφωσης και Αγίου Παύλου) και Στενημάχου. Το 2011 με το πρόγραμμα τοπικής αυτοδιοίκησης Καλλικράτης, με τον δήμο Ηρωικής Πόλης Νάουσας συνενώθηκαν οι πρώην Δήμοι Ανθεμίων (Επισκοπή, Κοπανός, Λευκάδια, Μαρίνα, Πολλά Νερά, Μονόσπιτα, Χαρίεσσα) και Ειρηνούπολης (Αγγελοχώρι, Αρχάγγελος, Άνω Ζερβοχώρι, Παλαιό Ζερβοχώρι, Πολυπλάτανος).

• Κύριο λήμμα: Κατάλογος δημάρχων Νάουσας

Η πόλη της Νάουσας έχει αδελφοποιηθεί ή υπογράψει πρωτόκολλα φιλίας και συνεργασίας με τις ακόλουθες πόλεις:^[16]

Πόλη	Χώρα	Σημειώσεις
Μεσολόγγι	Ελλάδα	Επίσημα ονομάζεται η Ιερά πόλις του Μεσολογγίου
Νάουσα Πάρου	Ελλάδα
Στενήμαχος	Βουλγαρία	Η πόλη έδωσε το όνομα της στο ομώνυμο χωριό
Ζγκορζελέτς	Πολωνία	Πρωτόκολλο φιλίας και συνεργασίας

• 
  Άποψη του ανατολικού τμήματος της πόλης
• 
  Άποψη του Δημοτικού Σταδίου Αντ. Κωνσταντινίδης
• 
  Άποψη της πόλης από το δρόμο για Σέλι
• 
  Παραδοσιακό κτίριο και βρύση, στο κέντρο της πόλης
• 
  Θέα από τα τελευταία σπίτια στο δρόμο για το Σέλι
• 
  Παραδοσιακός πεζόδρομος σε παλιά γειτονιά
• 
  Παραδοσιακό κτίριο στο κέντρο της πόλης
• 
  Ο Χώρος Θυσίας, όπου οι γυναίκες της πόλης έπεσαν στους Καταρράκτες το 1822
• 
  Ο ποταμός Αράπιτσα, όπως φαίνεται από τη Γέφυρα του Νοσοκομείου
• 
  Αμπελώνας που παράγει την τοπική ποικιλία ξινόμαυρου στην περιοχή της Νάουσας.
• 
  Ο ποταμός Αράπιτσα στους πρόποδες του Βερμίου

• Δήμος Ηρωικής Πόλης Νάουσας (Επίσημος δικτυακός τόπος)
• Σχολή του Αριστοτέλους
• Πολιτιστικό Κέντρο Σχολής του Αριστοτέλους^{[νεκρός σύνδεσμος]}
• Βασδραβέλλης Κ. Ιωάννης (1956) Ιστορικά περί Ναούσης, εξ ανεκδότου χειρογράφου. "Μακεδονικά", τ. Γ'