Χρυσαυγή Κοζάνης

Η ημερομηνία ίδρυσης της Χρυσαυγής είναι δύσκολο να προσδιοριστεί λόγω έλλειψης γραπτών στοιχείων. Οι παλαιότερες καταγραφές βρίσκονται σε Κώδικα της μονής της Ζάβορδας με ημερομηνία 1534 και την ονομασία Μιραλί. Οι πρώτοι οικιστές, σύμφωνα με την παράδοση, εγκαταστάθηκαν στην τοποθεσία «Σελιό» 2 χιλιόμετρα βόρεια του χωριού. Στην εδαφική της περιοχή υπήρχαν σκόρπιοι οικισμοί, οι οποίοι καταστράφηκαν από επιδρομές Τουρκαλβανών. Οι εναπομείναντες φαίνεται να ίδρυσαν το χωριό, χωρίς να είναι γνωστό με ακρίβεια το πότε. Το βέβαιο είναι πως το χωριό προϋπήρχε του 1534, όπως βεβαιώνουν γραπτές μαρτυρίες.Το παλαιό όνομα ήταν Μιραλί, ονομασίες που κατά μία εκδοχή προέρχεται ετυμολογικά από Τούρκο διοικητή της περιοχής με το όνομα Ομέρ Αλή. Το 1927 μετονομάστηκε σε Στρογγυλόν και το 1930 πήρε το όνομα Χρυσαυγή.

Νότια του χωριού εντοπίστηκαν λιθοσωροί, πιθανόν κατάλοιπα αρχαίου στρατιωτικού καταυλισμού που ήλεγχε τις ορεινές διαβάσεις. Εκεί αποκαλύφθηκε και χάλκινο αγαλματίδιο της θεάς Αθηνάς, καθώς και αιχμές από δόρατα, ξίφη και μεταλλικά αγγεία. Επίσης βρέθηκαν νομίσματα των ελληνιστικών, ρωμαϊκών και βυζαντινών χρόνων.

Το 1793 πολλά χωριά του Βοΐου εξισλαμίστηκαν και έγιναν τσιφλίκια μπέηδων φιλικά προσκείμενων στον Αλή Πασά. Στη Χρυσαυγή εγκαταστάθηκε ο μπέης Αλή Κούκος, στον οποίο οι κάτοικοι πλήρωναν προστατευτικό φόρο που αντιστοιχούσε στο ένα δέκατο της παραγωγής τους (δεκάτη). Εκτός από τον χρηματικό φόρο, οι κάτοικοι ήταν υποχρεωμένοι, όταν γινόταν γάμος, να παραδίδουν στον μπέη τη νύφη, για να περάσει μαζί του την πρώτη νύχτα του γάμου της. Αυτό το έθιμο μερικοί δεν το ανέχτηκαν και έτσι δολοφόνησαν τον μπέη το 1830. Η επόμενη μέρα θεωρήθηκε από τους κατοίκους σαν μια «χρυσή αυγή». Το 1962 αποκαλύφθηκαν έπειτα από εκσκαφή τα οστά του μπέη στη θέση Κούκος.

Ως αντίποινα για τη δολοφονία οι Τούρκοι επέβαλλαν φόρο αίματος στο χωριό. Με τα χρήματα αυτά χτίστηκε στη Κωνσταντινούπολη τζαμί με την ονομασία «Μιραλί τζαμισί». Η Χρυσαυγή και τα γύρω χωριά έπαψαν να είναι τσιφλίκια το 1836 με φιρμάνι του σουλτάνου Μαχμούτ Β'.

Το παλαιότερο πετρογέφυρο της Χρυσαυγής κτισμένο το 18ο αιώνα, είναι αξιόλογο αρχιτεκτονικό έργο και βρίσκεται στην είσοδο του χωριού, γεφυρώνοντας το Τριτσιώτικο ρέμα. Παλαιότερα υπήρχε ενσωματωμένη λιθανάγλυφη επιγραφή που πληροφορούσε σχετικώς: μινυ ιουλι 17 ετος 1795. Τα χαρακτηριστικά που κάνουν το μνημείο να ξεχωρίζει είναι πως στα σημεία που εδράζεται υπάρχει υψομετρική διαφορά και αντί ακρόβαθρου, το ένα του άκρο ακουμπάει σε βράχο. Επίσης υπάρχει σύνθετη κατασκευή στηθαίου που αποτελείται από σφηνωμένους ορθοστάτες και ανάμεσα τους τραβέρσες, κάτι που δεν συναντάται συχνά σε άλλα πέτρινα γεφύρια της χώρας.

Το μεγάλο πετρογέφυρο βρίσκεται σε ένα σημείο ιδιαίτερου φυσικού κάλλους στο Μαγεριώτικο ρέμα, 500 μ. βορειότερα του οικισμού. Έχει άνοιγμα βάσης 14,20 μ., ύψος καμάρα 8 μ. και πλάτος 3 μ. Κτίστηκε το 1854 και αρχιμάστοράς του ήταν ο Νικόλαος Αναγνώστης Τζιούφας (1824-1892) από το Δίλοφο, που κατασκεύαζε ο ίδιος ακόμα και τα εργαλεία του. Τα στηθαία φτιάχτηκαν από τους Χρυσαυγιώτες Ευθύμιο Ζιούδα και Αθανάσιο Πούλιο. Κατά την παράδοση το έργο χρηματοδότησε ο ληστής Νικόλαος Ζάμπρος από το Πολυνέρι Γρεβενών, ως ένδειξη ευγνωμοσύνης προς τους κατοίκους που τον έσωσαν από καταδίωξη Τούρκων ζαπιέδων.

Στο ίδιο σημείο που βρίσκεται το μεγάλο πετρογέφυρο εντυπωσιάσει η Δέση. Πρόκειται για πέτρινο καταρράκτη μήκους 25 μέτρων και ύψους 7,5 μέτρων που κτίστηκε το 1855 για τη λειτουργία του νερόμυλου του χωριού. Το 1860 κτίστηκε ο παλιός νερόμυλος, ο οποίος λειτούργησε έως το 1944. Τη χρονιά εκείνη ο μύλος καταστράφηκε από γερμανικό απόσπασμα λόγω των πατριωτικών συνθημάτων που υπήρχαν στους τοίχους του. Παρέμεινε κατεστραμμένος έως το 1992 όπου και έγινε η ανακατασκευή του από ευρωπαϊκό πρόγραμμα σε συνδυασμό με την οικονομική αρωγή του πολιτιστικού συλλόγου.

Εξαιρετικό δείγμα αρχιτεκτονικής αποτελεί το διδακτήριο του χωριού που κτίστηκε το 1925 με την οικονομική συνδρομή της Αγαθοεργούς Αδελφότητας Μοιραλής ο Αγιος Αθανάσιος, σύλλογο που ίδρυσαν οι ξενιτεμένοι Χρυσαυγιώτες στην Αμερική το 1918.

Ο επιβλητικός ναός της Κοίμησεως της Θεοτόκου που δεσπόζει στην πλατεία, οικοδομήθηκε σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή το 1866 και από το 1867 είναι ο ενοριακός ναός της Χρυσαυγής. Πρόκειται για τρίκλιτη καμαροσκέπαστη βασιλική, με δίρριχτη στέγη, η οποία στα ανατολικά απολήγει σε ημικυκλική αψίδα και στα δυτικά σε ευρύ νάρθηκα. Πληροφορίες σχετικά με την ανέγερση του ναού παρέχει εγχάρακτη επιγραφή στο δυτικό τμήμα, στο υπέρθυρο της κυρίας εισόδου του ναού, σύμφωνα με την οποία το έργο εκτελέστηκε επί μητροπολίτου Σισανίου Αλεξάνδρου και εγκαινιαστήκε στις 25 Απριλίου 1867.

ΤΟΥ ΘΕΙΟΥ ΚΑΙ ΙΕΡΟΥ ΤΟΥΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΑ ΕΓΚΑΙΝΙΑ ΕΤΕΛΕΣΘΗΣΑΝ ΤΗ 25 ΑΠΡΙΛΙΟΥ ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΙΟΥ ΕΤΟΥς 1867 ΥΠΟ ΤΟΥ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΣΙΣΑΝΙΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ.

Ο ναός της Κοίμησεως της Θεοτόκου το 1997 χαρακτηρίστηκε ως μνημείο χρήζοντος κρατικής προστασίας με αριθμό ΦΕΚ «ΥΑ ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Β1/Φ36/ΚΗΡ/54554/1855/7-11-1997 - ΦΕΚ 1108/Β/15-12-1997^[1]».

Έξοχα έργα λαϊκής τέχνης συναντάει κανείς διάσπαρτα στο χωριό. Τη θαυμάσια πύλη των κοιμητηριών φιλοτεχνημένη από τον φημισμένο γλύπτη της περιοχής Γιώργιο Λάζο ή Βράγκα. Ένα έργο με νεοκλασικούς απόηχους και έντονες Ευρωπαϊκές επιρροές των αρχών του 20ου αιώνα.

Επίσης τρία λίθινα προσκυνητάρια εξαιρετικά δείγματα λαϊκής τέχνης, έργα του Γεωργίου Βράγκα και του Νικολάου Πασχάλη φιλοτεχνημένα κατά τη διάρκεια των πρώτων δεκαετιών του 20ου αιώνα.

Αποσπάσματα από Οδοιπορικαί σημειώσεις Μακεδονίας, Ηπείρου Νέας Οροθετικής Γραμμής και Θεσσαλίας/Συνταχθείσαι τη εντολή του επί των στρατιωτικών υπουργού υπό Νικολάου Θ. Σχινά ταγματάρχου. 1886, Ανέμη, Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Νεοελληνικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Κρήτης.

Εισαγωγή, Ποταμοί Μακεδονίας, σελ. μα'

"...Μεθ' ώραν δέ από τής περαταριάς και μικρόν μετά τό χωρίον Τραπεζίτσα συμβάλλει έκ δεξιών έτερος παραπόταμος, καλούμενος Μπουχορίνα, όστις σχηματιζόμενος έκ δύο κλάδων, τού μέν αριστερού, παρερχομένου τών χωρίων Μπόρσα, Λούβρη, Φιτόκ και Τσακνοχόρι, κειμένων παρά την αριστεράν αυτού όχθην, ώς καί τών επί τής δεξιάς Κρεμίνι, Ροδοβίστι καί Ζιάχι, είς ό συναντάται μετά τού ετέρου δεξιού κλάδου κατερχομένου έκ τού χωρίου Λίψι, παρέρχεται τών δεξιόθεν χωρίων Δοβρούνιστα (παρ' ώ καί λίθινη γέφυρα) καί Κρίφτσι ώς καί τού χωρίου Μιραλί, είς 10' τής ώρας από τού οποίου υπάρχει λιθίνη γέφυρα επί της συγκοινωνίας τούτου μετά τού χωρίου Ζουπάν. Επί τού ποταμού δέ τούτου υπάρχουσι καί έτεραι δύο γέφυραι, ή μέν επί τής οδού από τού χωρίου Πανάρι πρός Λειψίστην καί Χρούπισταν, ή δέ επί τής συγκοινιωνίας τών χωρίων Τσούρχι καί Λοκόμ..."

Οδοιπορικά, σελ. 58

Οδός έκ Γρεβενών είς Ζουπάν. Εξερχομένη οδός τών Γρεβενών καί βαίνουσα επί γαιώδους εδάφους και διάκοντοκλάδων παρερχομένη δέ, τού αριστερόθεν ρεύματος καί μετά 1/2 ώραν τού 10' αριστερόθεν χωρίου Κυρακαλή, έχοντος 60 οικογ. οθωμανικάς, τέμενος μέ μιναρέν κομμένον, καί βρύσιν, φέρει άπ' αυτού δι' ωριαίας ανωφερείας είς το χωρίον Βελιά έχον, 80 οικογενείας χριστιανικάς, 2 εκκλησίας καί φρέαρ πρό τής εκκλησίας. Απ'αυτού δέ ακολουθούσα ομαλήν κορυφογραμμήν, φέρει είς τάς συνοικίας Τσεράκι έχουσαν 50 οικογ. και εκκλησίαν καί Βιβίστι έχουσαν 40 οικογ. καί εκκλησίαν. Από τών δύο αυτών συνοικιών διέρχεται τού εκκλησιδίου τής ανωτέρω κειμένης συνοικίας, αφ'ού κατέρχεται επί ώραν κατωφέρειαν, σποράδην έχουσαν δένδρα, καί φέρει είς τό χωρίον Μιραλί έχον, 120 οικογενείας χριστιανικάς, 2 εκκλησίας καί φρέαρ επί τής οδού. Απ' αυτού δέ οδός, μετά 10' κατωφέρειαν φέρει είς ποτ. Μπουχορίνας, έφ' ού μύλος καί λιθίνη γέφυρα (αριστερόθεν 1/2 ώραν κείται τό χωρίον Μαγέρι), ήν διαβαίνουσα καί ανερχομένη επί 1/2 ώραν φέρει είς θέσιν Τσούκα, από τής οποίας κατερχομένη επί 1/4 ώρ. φέρει είς ρεύμα, αφ'ού αύθις ανέρχεται επί 1/4 καί φθάνει είς Ριάχοβο (παλαιοχώρι). 'Απ' αυτού δέ ή οδός βαίνουσα επί πλευράς, φέρει είς τάς αμπέλους τού κάτωθι χωρίου, όπου καί εκκλησία Άγιος Κωνσταντίνος, αφ'ής μετά 20' καταλήγει είς το χωρίον Ζουπάν έχον, 460 οικογενείας χριστιανικάς, είς δύο συνοικίας, κειμένας επί οροπεδίου έν είδει σέλας, επί τής κορυφής τής οποίας κείται ή μία τών έξ εκκλησιώ ή επ' ον΄όματι τού Αγίου Αθανασίου. Έχει τριάκοντα παντοπωλεία καί 3 χάνια. Οί κάτοικοι εισί κτίσται, ολίγοι τούτων ξυλουργοί, παντοπώλαι κτλ. Τόν χειμώνα σπανίως ή χιών φθάνει είς 6 σπιθαμάς συνήθως είς 2, αλλ' ή οδός δέν διακόπτεται. Ενταύθα υπάρχει αφθονία χόρτου αχύρου, κριθής καί υδάτων. Πέραν δέ καί ύπερθεν τού χωρίου Ζουπάν είς 20' απόστασιν κείται ετέρ�� συνοικία έξ 150 οικιών, καλουμένη Ντολό, έχουσα εκκλησίαν, διαχωριζομένη αυτού διά ρεύματος, εφ' ού ξυλίνη γέφυρα.

Επίσης στο Η Μακεδονία: εθνολογική στατιστική των βιλαετίων Θεσσαλονίκης και Μοναστηρίου, υπό Αθ. Χαλκιοπούλου. 1910 (Ανέμη, Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Νεοελληνικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Κρήτης), το Μιραλί αναφέρεται σαν ελληνικό χωριό με 280 κατοίκους, που διοικητικά ανήκε στον καζά Ανατσελίτσης του σαντζάκιου των Σερβίων.

• Η ιστοσελίδα της Χρυσαυγής