Πολύγυρος

Σχετικά με την προέλευση του ονόματος Πολύγυρος υπάρχουν διάφορες εικασίες. Πιθανόν ο συνδυασμός των λέξεων πολύ και ιερός να έδωσε τη σημερινή ονομασία, εξαιτίας ενός ιερού που υπήρχε στην ευρύτερη περιοχή. Μια άλλη παρόμοια εκδοχή αντικαθιστά το ιερός με τη λέξη γερός, λόγω του υγιεινού κλίματος της περιοχής ή τη λέξη γέρος, λόγω του μεγάλου ποσοστού γερόντων στην περιοχή. Έχει, επίσης, προταθεί και η ετυμολόγηση από το όνομα ενός μεγαλογαιοκτήμονα της περιοχής, του Πολύαρου. Μια πέμπτη θεωρία αποδίδει την ονομασία στις κλιτύες (πλαγιές) των αλλεπάλληλων λόφων, πάνω στους οποίους είναι χτισμένος ο Πολύγυρος.

Ο Πολύγυρος βρίσκεται περίπου στο κέντρο της χερσονήσου της Χαλκιδικής. Είναι κτισμένος σε υψόμετρο 500-560 μέτρων στην νοτιοανατολική πλευρά ενός λεκανοπεδίου στους πρόποδες του όρους Χολομώντας.^[1] Το λεκανοπέδιο διαρρέεται από πολλούς μικρούς χειμάρους, των οποίων τα νερά βρίσκουν άνοιγμα και διαρρέουν προς τη θάλασσα από τα δυτικά. Το λεκανοπέδιο περιβάλλεται από τους λόφους Πλάια στα βόρεια-βορειοανατολικά, στα ανατολικά από τα Ανήλια και τον λόφο του Αγίου Χριστοφόρου, στα νότια τα Καστριά και στα δυτικά από το Κάστρι.^[2] Προς τα νότια εκτείνεται ο ελαιώνας του Πολύγυρου.

Στο λόφο Καστρί, δυτικά του Πολύγυρου έχει εντοπιστεί αρχαίος οχυρός οικισμός. Από τη θέση του επόπτευε την περιοχή της Βατονιάς και του Πολυγύρου και ήλεγχε τον δρόμο ο οποίος ένωνε τα Ζερβοχώρια με τον Τορωναίο κόλπο. Από σωστική ανασκαφή η οποία πραγματοποιήθηκε στο νεκροταφείο του οικισμού εντοπίστηκαν αργυρά κοσμήματα του 6ου αιώνα π.Χ., τα οποία εκτίθενται στο αρχαιολογικό μουσείο Πολύγυρου.^[2] Αρχαίες εγκαταστάσεις έχουν εντοπιστεί και στη λοφοσειρά Καστριά, όπου ο σημαντικότερος οικισμός ήταν η μικρή, ισχυρά οχυρωμένη εγκατάσταση στον Μπίζλα.^[3] Στους νότιους πρόποδες των Καστριών έχουν εντοπιστεί δύο αρχαιολογικοί χώροι, μια τούμπα η οποία σήμερα έχει μερικώς επιχωματωθεί, και στη θέση Πλατανούδια, βρέθηκαν τμήματα του κυκλικού ηρώου του Τί(του) Ιουλίου Νεοπτολέμου, από το οποίο σώζεται επιγραφή με λατινικούς χαρακτήρες.^[4]

Στην περιοχή του Πολυγύρου, ή κατ' άλλους στο χώρο του σημερινού οικισμού, εντοπίζεται η αρχαία Απολλωνία, η οποία ήταν μια από τις 32 πόλεις του, ιδρυμένου το 432 π.Χ., Κοινού των Χαλκιδέων. Το Κοινό των Χαλκιδέων, με πρωτεύουσα πόλη την Όλυνθο, υποτάχθηκε το 379 π.Χ. στους Σπαρτιάτες· δεκαετίες αργότερα, το 348 π.Χ., ο Φίλιππος ο Μακεδών υπέταξε την περιοχή της Χαλκιδικής στο Μακεδονικό Βασίλειο. Η θέση της Απολλωνίας έχει ταυτιστεί με τον αρχαιολογικό χώρο της Παλαίπορτας. Το όνομα του χώρου οφείλεται στην πλατειά τομή σε βράχο η οποία δημιουργήθηκε για να οχυρωθεί η ακρόπολη της πόλης.^[5]

Το 168 π.Χ. η Χαλκιδική ακολούθησε τη μοίρα ολόκληρου του αρχαιοελληνικού χώρου και υποτάχθηκε στους Ρωμαίους.^[6] Το 43 π.Χ. ιδρύθηκε στη Χαλκιδική η ρωμαϊκή αποικία της Κασσάνδρειας, που η επικράτειά της (territorium) εκτεινόταν βορειοανατολικά ως τους νότιους πρόποδες του Υψίζωνου (Χολομώντα) και συνόρευε με την επικράτεια της αρχαίας Απολλωνίας (υπολογίζεται ότι τα όριά τους θα βρίσκονταν περίπου έξι (6) χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του Πολύγυρου).^[7]

Στη θέση Αλατόστρατα εντοπίστηκε ληνός κρασιού ο οποίος έχει χαραγμένο το συμπίλημα των γραμμάτων ΑΜΕ. Έχει χρονολογηθεί στον 2ο αιώνα μ.Χ. και αποτελεί την παλαιότερη μαρτυρία παραγωγής κρασιού στην περιοχή.^[5]

Η παλαιότερη γνωστή γραπτή μνεία στο τοπωνύμιο Πολύγυρος γίνεται στη διαθήκη του πρωτοσπαθαρίου Δημητρίου Πτελεώτη η οποία συντάκτηκε πριν το 959 και σώζεται ένα απόσπασμά της σε έγγραφο του 996. Σύμφωνα με τη διαθήκη, ο Πτελεώτης άφησε χρήματα και ώστε να αγοραστεί ολόκληρο ένα κτήμα το οποίο ονομαζόταν «προάστειον του Πολυγύρου ήγουν τα Χαβούνια», ώστε να κατασκευαστεί μονή, αφιερωμένη στην Παναγία. Η μονή αυτή είναι γνωστή ως Μονή του Πολυγύρου.^[8] Η μονή πριν το 975 είχε περιέλθει στην κυριότητα της μονής Κολοβού, η οποία βρισκόταν κοντά στην Ιερισσό και το 979/980 μεταβιβάστηκε στη Μονή Ιβήρων. Η θέση της είναι άγνωστη. Έχουν προταθεί ως θέσεις το εξωκκλήσι της Παναγίας δυτικά του Πολύγυρου, ο λόφος στον Μπίζλα και η θέση Πλατανούδια. Στη μονή παραχωρήθηκαν 20 πάροικοι, ενώ στην περιοχή κατέφυγαν μετά τις βουλγαρικές επιδρομές στη Χαλκιδική την περίοδο 975-996, κάτοικοι των γύρων περιοχών λόγω της οχυρότητας του τόπου.^[9] Περί το 1092 η Μονή του Χαβουνίου κατασχέθηκε από το κράτος και δεν ξανααναφέρεται στα αγιορείτικα έγγραφα.^[10]

Το 1430 ο Πολύγυρος κατακτάται από τους Οθωμανούς και υπάγεται στην περιφέρεια (σαντζάκι) της Θεσσαλονίκης, στο ναχιγιέ του Παζαργκιάχ και φορολογικά ανήκει στο χάσι του Λόγγου^{[εκκρεμεί παραπομπή]}. Σύμφωνα με την τοπική παράδοση, ο Πολύγυρος αρχικά είχε χτιστεί στην περιοχή Σελιό, στα Καστριά, όπου υπάρχει μεσοβυζαντινός ναός αφιερωμένος στον άγιο Νικόλαο, προτού μετακινηθεί στη σημερινή του θέση, ίσως τον 15ο-16ο αιώνα.^[10] Η παλαιότερη γραπτή μνεία στον οικισμό του Πολυγύρου γίνεται στην απογραφή του 1445, όπου καταγράφονται 28 νοικοκυριά. Στις επόμενες απογραφές, ο πληθυσμός του χωριού παρουσιάζει αύξηση, με τα νοικοκυριά του χωριού να είναι 105 το 1519, 137 το 1527 και 134 το 1568, όπου αναφέρεται ως Πόλυρος και διαθέτει αμιγώς χριστιανικό πληθυσμό.^[10] Σύμφωνα με την απογραφή του 1568, στον Πολύγυρο κατοικούσαν 94 οικογένειες, 36 άγαμοι και 4 χήρες. Ο συνολικός φόρος που κατέλαβε το χωριό ήταν 14.534 ακτσέδες, με κυριότερα προϊόντα τα αμπελουργικά και το σιτάρι. Άλλα προϊόντα περιοχής περιλάμβαναν δημητριακά όπως το ρύζι, το κριθάρι, η σίκαλη και το κεχρί, ελαιοκομικά, οπωροκηπευτικά, βαμβάκι, λινάρι και μεταξωτά ενδύματα.^[11] Τον Νοέμβριο του 1791 εκλέγεται επίσκοπος Κασσανδρείας ο Ιγνάτιος Γ΄. Ήταν Πολυγυρινός και μετέφερε την έδρα της επισκοπής στον Πολύγυρο.^[12] Το 1793 επισκέφτηκε τον Πολύγυρο ο Γάλλος Πρόξενος Εσπρί-Μαρί Κουζινερί, αναζητώντας την αρχαία πόλη Χαλκίς, την οποία με βάση τις περιγραφές των κατοίκων την ταύτισε με την Παλαίπορτα. Αναφέρει ότι είχε την όψη μικρής πόλης και 1500 κατοίκους.^[13]

Οι κάτοικοι του Πολυγύρου συμμετείχαν στη μεγάλη επαναστατική κίνηση του 1821 και στις 17 Μαΐου του ίδιου χρόνου εκδιώκουν, προσωρινά, την τοπική τουρκική φρουρά. Σ' αυτές τις επιχειρήσεις διακρίθηκε ο Πολυγυρινός Μαυρουδής Παπαγεωργάκης και ο Ιωάννης Σταστάρης από τα χασικοχώρια, οι οποίοι συνέχισαν το αγώνα στη Νότια Ελλάδα, καθώς και ο οπλαρχηγός Ιωάννης Ν. Στυλούδης. Παρόλα αυτά, οι τουρκικές δυνάμεις, οι οποίες είχαν νικήσει τις ελληνικές δυνάμεις του Στάμου Χαψά στη θέση Κούτσουρο, κοντά στη Μονή Αγίας Αναστασίας Φαρμακολύτριας, τις 10 Ιουνίου 1821, και τις δυνάμεις του Εμμανουήλ Παπά και στη Μάχη της Ρεντίνας, έφτασαν στον Πολύγυρο, τον οποίο οι κάτοικοί του τον είχαν εγκαταλείψει, και τον πυρπόλησαν. Μέχρι το φθινόπωρο του 1821, η επανάσταση στη Χαλκιδική είχε καταπνιγεί.^[14] Σημαντικές προσωπικότητες της επανάστασης από τον Πολύγυρο ήταν ο Γεώργιος Χρυσηίδης, οι υπαξιωματικοί Χρήστος Μαυρουδής και Γεώργιος Παντούδης^[15] και ο ιατροχειρούργος Χρήστος Νικολαΐδης.^[16][17] Μετά την επανάσταση, κάτοικοι του Πολύγυρου οι οποίοι δεν είχαν καταφύγει στη νότια Ελλάδα επέστρεψαν και εγκαταστάθηκαν ξανά στον Πολύγυρο, ξαναχτίζοντάς τον.^[18]

Το 1822 κατά τις σφαγές των Τούρκων μαρτύρησε στη Θεσσαλονίκη, ανάμεσα σε πλήθος νεομαρτύρων, και μια Πολυγυρινή της οποίας το όνομα δεν διασώθηκε και έμεινε στη μνήμη ως η Πολυγυρινή νεομάρτυρας.^[19][20]

Ανάλογη δραστηριότητα επέδειξαν οι Πολυγυρινοί και κατά τη Μακεδονική επανάσταση του 1854 υπό τον Τσάμη Καρατάσο. Η έναρξη του Κριμαϊκού Πολέμου θεωρήθηκε ως ευνοϊκή συγκυρία για την απελευθέρωση, όμως η Μεγάλη Βρετανία και η Γαλλία εμπόδισαν αυτές τις επαναστάσεις. Ο Καρατάσος ξεκίνησε από τις Σποράδες με 500 περίπου ένοπλους άντρες και αποβιβάστηκε στη Σιθωνία το Μέγα Σάββατο, όμως έμαθαν στη συνέχεια ότι το πλοίο το οποίο τους έφερνε πολεμοφόδια βυθίστηκε από γαλλικό πλοίο. Οι Οθωμανοί ετοίμασαν στρατό περίπου 2.500 αντρών για να αντιμετωπίσουν την πολιορκία της Ορμύλιας και έτσι ο Καρατάσος έστειλε σώμα περίπου 50 αντρών με επικεφαλής τον Αθανάσιο Βλαχομιχάλη να εισβάλλει στον Πολύγυρο. Εκεί η υποδοχή του ήταν θερμή, αν και διστακτική. Ο Βλαχομιχάλης και οι άντρες του απώθησαν τουρκική δύναμη στα υψώματα του Καβρόλακα τις 14 Απριλίου, αλλά στις 21 Απριλίου έφυγε και πήγε να ενωθεί με τις δυνάμεις του Καρατάσου, ο οποίος κατευθυνόταν προς το Άγιο Όρος.^[21]

Οι κάτοικοι του απροστάτευτου πια Πολύγυρου, θέλοντας να υποδυθούν ότι δεν είχαν ανακατευθεί στο κίνημα, ενημέρωσαν τους Τούρκους για την αποχώρηση του σώματος. Οι Τούρκοι έφτασαν στον Πολύγυρο υπό την αρχηγία των Χασάν Αγά και Μαχμούτ Μπέη στις 22 Απριλίου. Οι τριάντα πρόκριτοι του Πολύγυρου τους συνάντησαν στη θέση Λιβάδι και εκεί οι Τούρκοι τους περικύκλωσαν και σκότωσαν όλους τους προκρίτους, εκτός τριών, δύο από τους οποίους προσποιήθηκαν τους ημιονηγούς και τον Γ. Ν. Σφύρη, ο οποίος αρχικά διέφυγε, για να συλληφθεί και να εκτελεστεί μετά από δύο ημέρες. Η σφαγή αυτή προκάλεσε αντιδράσεις και τελικά οι πρωταίτιοι της σφαγής Χασάν Αγάς και Μαχμούτ Μπέης στάλθηκαν στην εξορία. Ένα ηρώο κατασκευάστηκε στη θέση της σφαγής το 1930.^[21]

Κατά τη διοικητική μεταρρύθμιση του 1871, δημιουργήθηκε ο καζάς της Κασσάνδρας, με τον Πολύγυρο να ορίζεται πρωτεύουσά του.^[18] Το 1878 άρχισε και οργανώνεται νέα επανάσταση, όμως οι Τούρκοι, έχοντας ενημερωθεί για τις κινήσεις, κήρυξαν στρατιωτικό νόμο στον Καζά Κασσάνδρας τις 5 Ιανουαρίου 1878 και τοποθετήθηκαν στη Χαλκιδική αυτοκρατορικά στρατεύματα.^[22] Πολλά μέλη των επαναστατικών επιτροπών που είχαν δημιουργηθεί συνελήφθησαν, ανάμεσά τους και ο Πολυγυρινός Νικόλαος Χατζηαναγνώστου ή Συκιώτης, ο οποίος εξορίστηκε στη Μικρά Ασία για τέσσερα χρόνια.^[23]

Τελικά, έπειτα από 482 χρόνια οθωμανικής κατοχής, ο Πολύγυρος απελευθερώνεται στις 2 Νοεμβρίου του 1912 από τον Ελληνικό Στρατό και άμεσα ενσωματώνεται στο ελληνικό κράτος. Όμως, τα πρώτα χρόνια της ελληνικής κυριαρχίας σημαδεύτηκαν από έντονα παράπονα από τους κατοίκους της Χαλκιδικής λόγω των προβλημάτων που δεν είχαν επιλυθεί, με κυριότερο το συγκοινωνιακό, καθώς αμαξιτός δρόμος έφτανε πριν το 1915 μέχρι τα Βασιλικά και έπειτα μέχρι τη Γαλάτιστα, ενώ εξακολουθούσε να υφίσταται η δράση ληστών.^[24] Ο αμαξιτός δρόμος έφτασε στον Πολύγυρο το 1935.^[25]

Το 1916, μετά τη δημιουργία του κινήματος Εθνικής Αμύνης, ο λοχαγός Γεώργιος Κονδύλης έφτασε στη Χαλκιδική για να καταστείλει το φιλοβασιλικό κίνημα. Κατά τη διάρκεια των διενέξεων στον Πολύγυρο, απαγχονίστηκε ο Γρηγόριος Συνάπαλος, εκτελέστηκαν τέσσερις στο εξωκλήσι του Αγίου Βλάσση και σε μάχες εναντίων του στρατού Εθνικής Αμύνης σκοτώθηκαν δύο Πολυγυρινοί. Ακολούθησε αποκλεισμός της Χαλκιδικής, με αποτέλεσμα να παρατηρηθούν ελλείψεις τροφίμων.^[24] Τον Αύγουστο του 1918 στην περιοχή σημειώθηκε πυρκαγιά η οποία έφτασε μέχρι τις παρυφές του Πολύγυρου.^[24]

Στις αρχές της δεκαετίας του 1920 ιδρύθηκε η Φιλοδασική Ένωση Πολύγυρου, η οποία δημιούργησε δύο πάρκα, το πάρκο της Φιλοδασικής και το πάρκο των Έξι Βρυσών. Το 1925 στο πάρκο της Φιλοδασικής κτίστηκε το παλιό γυμνάσιο, το οποίο λειτούργησε μέχρι το 1969, όταν και κατεδαφίστηκε.^[26] Τη δεκαετία του 1930 τέθηκε θέμα μεταφοράς της πρωτεύουσας του νομού από τον Πολύγυρο στα Νέα Μουδανιά, οδηγώντας σε αντιπαλότητα ανάμεσα τους δύο οικισμούς. Από τον ισχυρό σεισμό που σημειώθηκε στην Ιερισσό τις 26 Σεπτεμβρίου 1932 στον Πολύγυρο σημειώθηκαν συγκριτικά περιορισμένες ζημιές.^[25] Κατά τη διάρκεια της γερμανοβουλγαρικής κατοχής στον Πολύγυρο σημειώθηκαν καταστροφές, όπως η πυρπόληση του δημοτικού σχολείου το 1945, ενώ εκτελέστηκαν έξι Πολυγυρινοί.^[27]

Τη δεκαετία του 1960 στον Πολύγυρο κατασκευάζεται τουριστικό περίπτερο στις Έξι Βρύσες, όπου διαμορφώνεται πλατεία, κτίζεται το κτίριο του ΟΤΕ και το Εθνικό Στάδιο, ενώ αργότερα, στα κτήματα που παραχώρησε ο δήμαρχος του Πολύγυρου Αθανάσιος Καραγκάνης κτίζεται το νοσοκομείο του Πολύγυρου.^[28]

Ο δήμος Πολυγύρου έχει εγγεγραμμένους (πραγματικό) πληθυσμό 10.721 κατοίκους.

Το Δημοτικό διαμέρισμα Πολυγύρου (Δ.δ. Πολυγύρου) έχει 6.232 κατοίκους. Εδώ ανήκει και ο οικισμός Γερακινή,^[29] ο οποίος είναι τουριστικά αναπτυγμένος και έχει πολιτιστικό σύλλογο. Στη Γερακινή, που έχει νηπιαγωγείο, γίνεται το πανηγύρι των Αγίων Θεοδώρων.^[30]

Το Δ.δ. Πολυγύρου συναποτελούν οι οικισμοί:

• ο Πολύγυρος [ 5.040 ]
• οι Καλύβες Πολυγύρου [ 1.136 ]
• ο Πατελιδάς [ 56 ]

Στο δήμο συμπεριλαμβάνονται επίσης τα εξής δημοτικά διαμερίσματα:

Δ.δ. Αγίου Προδρόμου -- ο Άγιος Πρόδρομος [ 452 ]

Δ.δ. Βραστάμων [ 1.148 ]

• τα Βράσταμα [ 793 ]
• το Κελλί [ 110 ]
• τα Πλανά [ 245 ]

Δ.δ. Ολύνθου -- η Όλυνθος [ 1.131 ]

Δ.δ. Παλαιοκάστρου [ 351 ]

• η Διασταύρωση Παλαιοκάστρου [ 327 ]
• το Παλαιόκαστρο [ 24 ]

Δ.δ. Σανών -- τα Σανά [ 337 ]

Δ.δ. Ταξιάρχου -- ο Ταξιάρχης [ 1.070 ]

Οι κάτοικοι του Πολυγύρου ασχολούνται κυρίως με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Βασικότερα γεωργικά προϊόντα είναι το ελαιόλαδο και η χονδροελιά Χαλκιδικής, ενώ κυριαρχεί η εκτροφή αιγοπροβάτων. Αξιοσημείωτος είναι και ο αριθμός των δημόσιων υπαλλήλων, καθώς ο Πολύγυρος, ως πρωτεύουσα νομού, φιλοξενεί τις νομαρχιακές υπηρεσίες, τις δικαστικές και αστυνομικές αρχές, το νοσοκομείο Χαλκιδικής και τα τοπικά ασφαλιστικά ταμεία. Στον Πολύγυρο, επίσης, λειτουργούν νηπιαγωγεία, δημοτικά, γυμνάσιο, λύκειο, ΕΠΑΛ/ΣΕΚ, καθώς και το ΙΕΚ Χαλκιδικής.

Το Αρχαιολογικό Μουσείο Πολυγύρου περιλαμβάνει εκθέματα προερχόμενα από ολόκληρη τη χερσόνησο της Χαλκιδικής, που καλύπτουν τόσο τα προϊστορικά χρόνια, όσο και τη γεωμετρική, την αρχαϊκή, την κλασική, την ελληνιστική και τη ρωμαϊκή περίοδο. Εκεί εκτίθενται και τα ευρήματα από τις ανασκαφές στο χώρο της αρχαίας Ολύνθου.

Στην πόλη υπάρχει επίσης Λαογραφικό Μουσείο, που στεγάζεται στην οικία Καραγκάνη και περιλαμβάνει μεταξύ άλλων παραδοσιακές φορεσιές, αγροτικά εργαλεία και την αναπαράσταση του αστικού σπιτιού των αρχών του εικοστού αιώνα (στον πρώτο όροφο του μουσείου).

Στον Πολύγυρο δραστηριοποιείται λαογραφικός σύλλογος, που εξέδιδε διμηνιαίο περιοδικό για 20 χρόνια, πολιτιστικός σύλλογος καθώς και ποντιακός. Ο εορτασμός της Αποκριάς προσελκύει επισκέπτες από την ευρύτερη περιοχή. Λειτουργεί, επίσης, δημοτικός ραδιοφωνικός σταθμός (90.8 ).

Από το 2009 διεξάγεται το θερινό Φεστιβάλ Πολυγύρου. Περιλαμβάνει εκδηλώσεις με θεατρικές παραστάσεις, συναυλίες, teenwave και beach volley.

Στον Πολύγυρο εδρεύει το ιστορικότερο σωματείο της Χαλκιδικής, που δραστηριοποιείται στο ποδόσφαιρο, η "Νίκη Πολυγύρου" (Α.Σ. Νίκη Πολυγύρου).^[31]

Η "Νίκη Πολυγύρου" αποτελεί και τον παλαιότερο Σύλλογο που έχει δημιουργηθεί στον Πολύγυρο (έτος ιδρύσεως 1950) και μια από τις πρώτες μορφές συγκέντρωσης και οργάνωσης των κατοίκων, καθώς υφίσταται ως άτυπη ομάδα και πριν την επίσημη ίδρυση του Συλλόγου.^[32]

Η "Νίκη" συμμετέχει στα Πρωταθλήματα της Χαλκιδικής αλλά και στα Εθνικά Πρωταθλήματα της Ελλάδος με μεγάλη επιτυχία, έχει οργανωμένα τμήματα υποδομών, που προσφέρουν ένα αθλητικό διέξοδο στα παιδιά του τόπου και διοργανώνει δράσεις και εκδηλώσεις για την προώθηση του τόπου και πέρα από τα στενά αθλητικά όρια.^[32]

• Παπαοικονόμου, Νικόλαος Εμμ. (2016). Προσωπογραφία αγωνιστών του 1821 από τη Χαλκιδική και τη Θεσσαλονίκη : όψεις τη�� συμβολής της Μακεδονίας στην επανάσταση του 1821 και στη συγκρότηση του πρώτου τακτικού στρατού του Ελληνικού κράτους. Θεσσαλονίκη: Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών. ISBN 978-960-9458-12-2. 
• ΠΟΛΥΓΥΡΟΣ: ο τόπος & οι άνθρωποι. Λαογραφικός Όμιλος Πολύγυρου. 2010. ISBN 978-960-99657-0-5. 

•   Πολυμέσα σχετικά με το θέμα Polygyros στο Wikimedia Commons
•   Λεξιλογικός ορισμός του Πολύγυρος στο Βικιλεξικό
• Δήμος Πολυγύρου
•   Χαλκιδική, Πολύγυρος (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)