Μάρκος Τύλλιος Κικέρων

Γεννήθηκε στην έπαυλη της οικογενείας του στο Αρπίνο. Μορφώθηκε στη Ρώμη με δασκάλους τον γραμματικό Λεύκιο Αίλιο (Πραικονίνο Στίλωνα), τον Απολλώνιο τον Μόλωνα, έναν από τους μεγαλύτερους ρήτορες της Σχολής της Ρόδου, τον Αρχηγό της αποκαλούμενης τετάρτης ακαδημίας Φίλωνα τον Λαρισαίο, τον επικούρειο Φαίδρο και τον στωικό Διόδοτο. Παράλληλα, παρακολουθούσε τις αγορεύσεις των μεγάλων ρητόρων της εποχής, τον Λεύκιο Λικίνιο Κράσσο, τον Μάρκο Αντώνιο και άλλους. Δασκάλους στο Δίκαιο και στους Νόμους είχε τον οιωνοσκόπο Κόιντο Μούκιο Σκαιόλα και τον μεγάλο ποντίφικα Κόιντο Μούκιο Σκαιόλα. Συνδέθηκε φιλικά με τους ποιητές Μάρκο Άκιο και Αντιοχέα Άρχιο, ο οποίος από το 102 π.Χ. ζούσε στη Ρώμη ως προστατευόμενος του Λούκουλλου. Στον Συμμαχικό Πόλεμο (90-88 π.Χ.) πολέμησε υπό τον στρατηγό Γναίο Πομπήιο Στράβωνα σε ηλικία 18 ετών.

Με το τέλος του πολέμου συνέχισε τις σπουδές του στη Φιλοσοφία και τους Νόμους. Όταν ήταν δικτάτορας ο Σύλλας, το 81 π.Χ., εκφώνησε τον πρώτο του λόγο υπέρ του Κοϊντίου (Pro Quintio) λόγο δικανικό του ιδιωτικού δικαίου. Κατόπιν εκφώνησε το δεύτερο λόγο του, κατά του Χρυσογόνου (Pro Roscio Amerino). Ο Χρυσόγονος ήταν ένας πολύ ισχυρός απελεύθερος του Σύλλα, ο οποίος κατηγόρησε τον Ρώσκιο, αφού πρώτα του πήρε την περιουσία μέσω των προγραφών, για πατροκτονία. Ο νεαρός Κικέρων κέρδισε τη δίκη, αποκτώντας μεγάλη φήμη.

Το 79 π.Χ. έφυγε από τη Ρώμη και επισκέφθηκε για δύο χρόνια την Αθήνα, τη Μικρά Ασία και τη Ρόδο. Λόγος της φυγής του ήταν είτε ότι φοβήθηκε την οργή του Σύλλα είτε κάποιο πρόβλημα υγείας είτε η επιθυμία να συμπληρώσει τις σπουδές του. Στην Αθήνα γνώρισε τον Αντίοχο τον Ασκαλωνίτη, μαθητή του προαναφερθέντος Φίλωνα, που δίδασκε στο Γυμνάσιο του Πτολεμαίου. Στη Ρόδο μαθήτευσε και πάλι στον Απολλώνιο τον Μόλωνα, ο οποίος, όταν άκουσε τον Κικέρωνα να απαγγέλλει κάποιο ρητορικό γύμνασμα, λέγεται ότι είπε: «σὲ μέν, ὦ Κικέρων ἐπαινῶ καὶ θαυμάζω, τῆς δ' Ἑλλάδος οἰκτίρω τὴν τύχην, ὁρῶν, ἃ μόνα τῶν καλῶν ἡμῖν ὑπελείπετο, καὶ ταῦτα Ῥωμαῖος διά σου προσγινόμενα, παιδείαν καὶ λόγον».^[25] Όταν επέστρεψε στη Ρώμη, μετά το θάνατο του Σύλλα, ασχολήθηκε με την πολιτική.

Το 75 π.Χ. έγινε ταμίας (quaestor) και στάλθηκε στη Σικελία, όπου έγινε πολύ δημοφιλής για την τιμιότητα και την καλή συμπεριφορά του, τόσο ώστε οι κάτοικοι του νησιού του ανέθεσαν να τους εκπροσωπήσει στη διένεξή τους με τον κυβερνήτη Γάιο Βέρρη, ο οποίος επί τρία χρόνια τους είχε καταληστέψει. Τελικά ο Κικέρων κέρδισε την υπόθεση. Το 69 π.Χ. έγινε αγορανόμος (aedilis) και το 66 π.Χ. πραίτορας (praetor). Τότε έβγαλε και τον πρώτο πολιτικό του λόγο, De imperio Cn Pompei (ή Pro Lege Manilia) για να υποστηρίξει την πρόταση του δήμαρχου Μανίλιου να ανατεθεί στον Πομπήιο, εκτός από την αρχηγία του πολέμου κατά των πειρατών, και ο πόλεμος εναντίον του Μιθριδάτη με έκτακτη πληρεξουσιότητα. Τελειώνοντας η θητεία του ως πραίτορα, δεν πήρε, ως όφειλε, τη διοίκηση κάποιας επαρχίας, αλλά παρέμεινε στη Ρώμη. Με τις δημηγορίες του υπέρ των πελατών του προετοιμαζόταν να πάρει το αξίωμα του υπάτου (consul).

Έγινε Ύπατος το 63 π.Χ. Κατά τη χρονιά που ήταν ύπατος αποκάλυψε τη συνωμοσία του Κατιλίνα κι έσωσε τη Ρώμη από τον κίνδυνο, που αυτή ενείχε. Τότε έβγαλε τους 4 περίφημους λόγους του Κατά Κατιλίνα, δύο στη Σύγκλητο και δύο μπροστά στον δήμο. Γι' αυτό ανακηρύχθηκε «πατήρ πατρίδος» (pater patriae).^[26] Δημιούργησε όμως και εχθρούς, καταδικάζοντας σε θάνατο τους πέντε συνενόχους του, που συνελήφθησαν στη Ρώμη, παρά την υπέρ αυτών συνηγορία του Καίσαρα (ο Κατιλίνας κατάφερε να διαφύγει). Ο Δήμαρχος Πόπλιος Κλαύδιος, εχθρός του Κικέρωνα, πρότεινε την ψήφιση νόμου για εκείνους που θα καταδίκαζαν σε θάνατο Ρωμαίους πολίτες άκριτους. Η ψήφιση του νόμου αυτού θα έβαζε σε κίνδυνο τη ζωή του Κικέρωνα, που τότε (58 π.Χ.) είχε πολύ κακές σχέσεις με τους ισχυρούς Καίσαρα, Πομπήιο και Κράσσο, επειδή αυτός ήταν που είχε προτείνει και πετύχει την καταδίκη σε θάνατο των 5 συνενόχων του Κατιλίνα. Γι' αυτό, πριν ψηφισθεί ο νόμος του Κλαύδιου, έφυγε από τη Ρώμη. Η απουσία του κράτησε 16 μήνες. Τον κήρυξαν εξόριστο, ο δε Κλαύδιος έκαψε το σπίτι του στον Παλατίνο Λόφο κι έχτισε στη θέση αυτή ναό της Ελευθερίας. Η περιουσία του βγήκε σε πλειστηριασμό, αλλά, όπως γράφει ο Πλούταρχος, δεν παρουσιάστηκαν αγοραστές.

Επέστρεψε στη Ρώμη από τη Θεσσαλονίκη, όταν, με πρωτοβουλία του δημάρχου Λευκίου Νικίου, ψηφίστηκε Νόμος να ανακληθεί από την εξορία. Την πρόταση υποστήριξαν ο φίλος του ύπατος Λεύκιος και ο Πομπήιος. Η επάνοδος ήταν θριαμβευτική. Ο ίδιος λέει χαρακτηριστικά: «Η Ιταλία τον εισήγαγεν εις την Ρώμην, φέρουσα αυτόν επί των ώμων της». Με 4 λόγους του ο Κικέρων εξέφρασε την ευγνωμοσύνη του στη Σύγκλητο και στο δήμο, πρότεινε δε να ανατεθεί στον Πομπήιο η αρμοδιότητα του επισιτισμού της Ρώμης. Αλλά η φιλία με τον Πομπήιο δεν επρόκειτο να κρατήσει πολύ. Η τριαρχία (Καίσαρ, Πομπήιος, Κράσσος) συγκρούστηκε με τη φατρία των ολιγαρχικών όπου ανήκαν ο Κικέρων και ο Κάτων. Το 53 π.Χ. έγινε οιωνοσκόπος. Το 52 π.Χ. υπερασπίστηκε τον Μίλωνα, ο οποίος με την ομάδα του από δούλους και μονομάχους, συγκρούστηκε στην Αππία Οδό με την αντίστοιχη ομάδα του Κλαύδιου, του παλιού εχθρού του Κικέρωνα, και τον σκότωσε. Έβγαλε έναν θαυμάσιο λόγο (Pro Milone) στο δήμο. Τον απήγγειλε όμως κάπως φοβισμένα επειδή το ακροατήριο ήταν εχθρικό προς τον Μίλωνα, με αποτέλεσμα ο Μίλων τελικά να εξοριστεί.

Το 51-50 π.Χ. διετέλεσε ανθύπατος της Κιλικίας, επαναφέροντας στον θρόνο της Καππαδοκίας τον Αριοβαρζάνη και συντρίβοντας τις ληστρικές συμμορίες του Όρους Αμανού (σήμερα όρος Νουρ, βόρεια από την Αντιόχεια, στην Επαρχία του Χάταϊ). Γι' αυτές τις επιτυχίες του ανακηρύχθηκε imperator (διοικητής/στρατηγός) από τους στρατιώτες του.

Όταν γύρισε στη Ρώμη, είχε ήδη ξεσπάσει ο Εμφύλιος Πόλεμος ανάμεσα στον Καίσαρα και στον Πομπήιο. Ο Κικέρων, αν και έκλινε μάλλον προς την πλευρά του Πομπήιου, δίστασε να πάρει ανοιχτά θέση.

Τον Ιούνιο του 49 π.Χ. πήγε στο Δυρράχιο (Επίδαμνος), αποφασισμένος να ταχθεί με τον Πομπήιο. Μετά τη Μάχη των Φαρσάλων, τον Αύγουστο του 48 π.Χ., πήγε στο Μπρίντιζι (Βρινδήσιον), όπου παρέμεινε ένα έτος, ώσπου ο Καίσαρ του επέτρεψε να ξαναγυρίσει στη Ρώμη. Το 46 και το 45 π.Χ. έμεινε μακριά από την πολιτική δράση και ασχολήθηκε με το συγγραφικό του έργο. Επανήλθε στην πολιτική μετά τη δολοφονία του Καίσαρα, την οποία επιδοκίμασε, πιστεύοντας ότι έτσι θα αποκαθίστατο η ελεύθερη πολιτεία. Σύντομα διαπίστωσε ότι πέθανε μεν ο τύραννος, όχι όμως και η τυραννία.

Μπήκε επικεφαλής της Αντιπολίτευσης κατά του Μάρκου Αντώνιου, στον οποίο επιτέθηκε με τους περίφημους 14 λόγους του, που ονομάστηκαν «Φιλιππικοί», από τους περίφημους λόγους του Δημοσθένη κατά του βασιλιά Φιλίππου της Μακεδονίας. Επιδίωξε χωρίς επιτυχία να συνασπιστούν η Σύγκλητος και ο Οκτάβιος εναντίον του Αντώνιου.

Όταν ο Οκτάβιος έγινε Ύπατος, συμμάχησε με τον Αντώνιο και τον Λέπιδο και αποτέλεσαν τη Δεύτερη Τριανδρία. Προγράψανε πάνω από 200 πολίτες, ανάμεσά τους τον Κικέρωνα και τον αδελφό του Κόιντο. Για τον Κικέρωνα επέμειναν ο Αντώνιος και ο Λέπιδος. Ο Οκτάβιος δεν ήθελε τον θάνατό του.

Ο Κικέρων βρισκόταν μαζί με τον αδελφό του στο Τούσκλο όταν έμαθε για την προγραφή. Φύγανε για τα Άστυρα, σκοπεύοντας να πάνε στη Μακεδονία και να συνενωθούν με τον Βρούτο, τον δολοφόνο του Καίσαρα. Στον δρόμο χωρίστηκαν και ο Κόιντος ανέλαβε να βρει χρήματα. Ο Κόιντος προδόθηκε από τους υπηρέτες του και θανατώθηκε από τους διώκτες του.

Ο Κικέρων περιπλανήθηκε στο Κίρκαιο και στην Καϊέτα (σύγχρονη Γκαέτα). Τον συνέλαβαν όμως στις 7 Δεκεμβρίου του 43 π.Χ., ενώ μεταφερόταν με φορείο, οι άνδρες του Αντώνιου — ο εκατόνταρχος Ερέννιος και ο χιλίαρχος Ποπίλιος, τον οποίο είχε υπερασπιστεί ο Κικέρων ως δικηγόρος όταν κατηγορήθηκε για πατροκτονία. Όταν ο Κικέρων αντιλήφθηκε τους διώκτες του, έβγαλε το κεφάλι του από το φορείο και τότε του το έκοψε ο Ερέννιος. Το κεφάλι και τα χέρια, τα οποία επίσης έκοψαν, τα πήγανε στον Αντώνιο, που εκείνη την ώρα προέδρευε σε αρχαιρεσίες. Τα τοποθέτησε στα Ρόστρα, πράξη που, όπως γράφει ο Πλούταρχος, απεικονίζει την ψυχή του Μάρκου Αντώνιου. Λέγεται ότι, βλέποντας το κομμένο κεφάλι του Κικέρωνα, ο Αντώνιος είπε πως τελείωσαν οι προγραφές και διέταξε να σταματήσουν, ενώ η γυναίκα του, η Φουλβία, τράβηξε έξω τη γλώσσα του και την τρύπησε επανειλημμένα με βελόνα, λόγω των όσων είχε πει ο ρήτορας για εκείνη και τον σύζυγό της.

Ο Κικέρων νυμφεύθηκε την Τερεντία με την οποία απέκτησε τον Μάρκο και την Τουλλία, αλλά χώρισε και παντρεύτηκε την Πουβλιλία, πολύ ευκατάστατη, σκοπεύοντας με τα λεφτά της να πληρώσει τα χρέη του, καθώς είχε χάσει τη μεγάλη περιουσία του. Έτσι τουλάχιστον λέει ο απελεύθερός του, ο Τύρωνας. Η περιουσία η δική του ήταν πολύ μεγάλη, απόδειξη ότι διατηρούσε πολυτελείς επαύλεις στο Τούσκλο, τους Ποτιόλους, τη Φόρμια, την Πομπηία και την Κύμη. Ο γιος του Κικέρωνα, Μάρκος Τύλλιος, γεννήθηκε το 65 π.Χ..

Ως πολιτικός ο Κικέρων έσωσε την πατρίδα του αποκαλύπτοντας τη συνωμοσία του Κατιλίνα. Στις δημόσιες λειτουργίες που του ανατέθηκαν ανταποκρίθηκε με μετριοπάθεια και ακεραιότητα, πάντα δε υπερασπίστηκε τους φιλελεύθερους θεσμούς. Ήταν όμως ασταθής στον χαρακτήρα, διστακτικός, επιρρεπής στις κολακείες, του έλειπε το σθένος και τον διέκρινε φιλαυτία.

Τα συγγράμματα του Κικέρωνα μπορούν να διαιρεθούν στις παρακάτω κατηγορίες:

1. Ρητορικοί λόγοι. Είναι 107, πολιτικοί και δικανικοί (κάποιους τους έγραψε μόνο αλλά ποτέ δεν τους απήγγειλε). Διασώθηκαν 58 ακέραιοι, από 20 λόγους κάποια αποσπάσματα ενώ 30 είναι γνωστοί μόνο επειδή διασώθηκαν οι επιγραφές τους. Οι καλύτεροι ρητορικοί του λόγοι είναι ο De Imperio Cn Pompei, οι κατά Ουέρρου, οι κατά Κατιλίνα, ο Pro Murena, ο Pro Milone και κάποιοι από τους 14 φιλιππικούς κατά του Αντώνιου. Τον δεύτερο απ’ αυτούς ο Ιουβενάλης τον αποκάλεσε divinam Philippicam.
2. Τεχνολογικά συγγράμματα. Είναι 7 θεωρητικά βιβλία, αναφερόμενα στην τέχνη της Ρητορικής. Ο ίδιος τα ονόμασε Oratorii libri.
3. Φιλοσοφικά συγγράμματα. Είναι 13 έργα (De re publica, De legibus, Tusculanarum disputationum libri V, De natura deorum, De officiis, κ.ά.) και στηρίζονται σε ελληνικές πηγές. Σε αυτά γίνεται αναφορά και σε 5 χαμένα έργα που χαρακτηρίζονται τα σπουδαιότερα. Ο Κικέρων είναι θαυμαστής του Πλάτωνα, αποδέχεται εν πολλοίς τη διδασκαλία των Στωικών (κυρίως την ηθική), δίνει όμως μεγαλύτερη έμφαση στη νεώτερη ακαδημία, η πιθανολογία της οποίας ταίριαζε με τη ρητορική.
4. Επιστολές. Είναι ίσως ο κορυφαίος Ρωμαίος επιστολογράφος. Στις επιστολές του αναφέρεται στην πολιτική και κοινωνική ζωή του ρωμαϊκού κράτους επί των ημερών του καθώς και εκτενώς σε θέματα που αφορούν την προσωπική του ζωή και δράση. Χωρίζονται σε 4 συναγωγές, προς τους οικείους του, προς τον Αττικό, προς τον αδελφό του Κόιντο και προς τον Μ. Βρούτο.

Σε παιδική ηλικία έγραψε το μικρό ποίημα «Πόντιος Γλαύκος», αργότερα δε τα «Αράτεια», μετάφραση των «Φαινομένων» του Αράτου και τα «Προγνωστικά». Στο έργο του ανήκουν ακόμα ιστορικά έργα όπου αφηγείται τα πεπραγμένα της υπατείας του, προβάλλοντας ιδιαίτερα τον εαυτό του, ένα σύγγραμμα Γεωγραφίας καθώς και άλλα ανέκδοτα κείμενα.

Τα συγγράμματά του αποτελούν πρότυπο ύφους στη λατινική γλώσσα. Στα πρώτα έργα του De inventione rhetorica, Pro Quincio, Pro R. Amerino υπάρχουν επιρροές ρητόρων από την Ασία, οι οποίοι έδιναν έμφαση στο ρυθμό. Στην ασιατική ρητορική ο Κικέρων διέκρινε αφενός την έμφαση στην κομψότητα και αφετέρου την έμφαση στο πάθος (μέσω των εικόνων και των έντεχνα δημιουργημένων ονομάτων). Θαύμαζε άλλωστε τον μεγαλύτερό του ρήτορα Ορτήνσιο, που στους λόγους του συνταίριαζε το πάθος με την κομψότητα.

Στα έργα της ωριμότητάς του μετέβαλε το ύφος του, έχοντας αρνηθεί και την ασιατική (αν και ποτέ δεν απαλλάχθηκε εντελώς από τις επιδράσεις της) και την αττική ρητορική. Είχε επηρεαστεί από τη διδασκαλία του Μόλωνος και τις αρχές της Σχολής της Ρόδου, που βρισκόταν στο μέσο μεταξύ ασιατικού και αττικού ύφους. Επίσης τον επηρέασε η μελέτη Ελλήνων συγγραφέων, κάποιων εκ των οποίων τα έργα μετέφρασε στα λατινικά, όπως τον «Οικονομικό» του Ξενοφώντα, τον «Περί του στεφάνου» λόγο του Δημοσθένη, τον «Κατά Κτησιφώντος» του Αισχίνη, τους διαλόγους «Τίμαιο» και «Πρωταγόρα» του Πλάτωνα κ.ά. Τα έργα αυτά της ωριμότητάς του χαρακτηρίζονται από την προσεκτική επιλογή των ονομάτων, την αποφυγή της χρήσης ξένων λέξεων κυρίως ελληνικών, την αποφυγή νεολογισμών, από συχνές ρητορικού χαρακτήρα ερωτήσεις, από ταχεία εναλλαγή ερωτήσεων και απαντήσεων, από την επανάληψη κάποιων λέξεων και φράσεων, από ένα προσωπικό ύφος καθότι ο Κικέρων, όπως και όλοι οι Ρωμαίοι συγγραφείς, γράφει σαν να έχει μπροστά του τον αντίπαλό του με τον οποίο συζητά και αντικρούει την επιχειρηματολογία του είτε του διατυπώνει ενστάσεις και τον ειρωνεύεται.

Από τους συνολικά 107 λόγους του, μόνο πενήντα επτά σώζονται σήμερα.

• (66 π.Χ.) Υπέρ του Μανίλιου Νόμου ή Περί αυτοκρατορίας του Γναίου Πομπηίου (Pro Lege Manilia ή De Imperio Cn. Pompei)
• (63 π.Χ.) Περί Νόμου Αγροτικού κατά Ρύλλου (De Lege Agraria contra Rullum)
• (63 π.Χ.) Κατά Κατιλίνα (In Catilinam)
• (59 π.Χ.] Υπέρ Φλάκκου (Pro Flacco)

• (52 π.Χ.) Υπέρ Μίλωνα (Pro Milone)
• (46 π.Χ.) Υπέρ Μαρκέλλου (Pro Marcello)
• (46 π.Χ.) Υπέρ Λιγάριου (Pro Ligario)
• (46 π.Χ.) Υπέρ βασιλέως Δηιοτάρου (Pro rege Deiotaro)
• (44 π.Χ. Φιλιππικοί κατά Μάρκου Αντώνιου (Philippicae)

(οι λόγοι Pro Marcello, Pro Ligario και Pro rege Deiotaro λέγονται και «Λόγοι Καισάριοι»).

• (84 π.Χ.) Περί ανακάλυψης (De inventione)
• (55 π.Χ.) Περί ρήτορος (De oratore)
• (54 π.Χ.) Περί υποδιαιρέσεων ρητορικής (De partitiones oratoriae)
• (52 π.Χ.) Περί καλύτερου τύπου ρητόρων (De optimo genere oratorum)
• (46 π.Χ.) Βρούτος (Brutus)
• (46 π.Χ.) Ο Ρήτωρ, στον Μ. Βρούτο (Orator ad M. Brutum)
• (44 π.Χ.) Τόπικα (Topica)
• (?? π.Χ.) Ρητoρικά στον Ερέννιο (Rhetorica ad Herennium)

• (51 π.Χ.) Περί πολιτείας (De re publica)
• (45 π.Χ.) Ορτένσιος (Hortensius)
• (45 π.Χ.) Λούκουλλος ή Πρότερα ακαδημαϊκά (Lucullus ή Academica priora)
• (45 π.Χ.) Ακαδημαϊκά αργότερα (Academica posteriora)
• (45 π.Χ.) Περί ορίων, καλών και κακών (De finibus bonorum et malorum) – Η πηγή του «Lorem ipsum»
• (45 π.Χ.) Τουσκουλανές Διατριβές (Tusculanæ quaestiones)
• (45 π.Χ.) Περί της φύσεως των θεών (De natura deorum)
• (45 π.Χ.) Περί Μαντικής (De divinatione)
• (45 π.Χ.) Περί μοίρας (De fato)
• (44 π.Χ.) Κάτων ο Πρεσβύτερος περί γήρατος (Cato Maior de senectute)
• (44 π.Χ.) Λαίλιος περί φιλίας (Laelius de amicitia)^[27]
• (44 π.Χ.) Περί καθηκόντων (De officiis)
• (?? π.Χ.) Στωικά παράδοξα (Paradoxa stoicorum)
• (?? π.Χ.) Περί νόμων (De legibus)
• (?? π.Χ.) Περί της υπατείας του (De consulatu suo)
• (?? π.Χ.) Περί της εποχής του (De temporibus suis)
• (?? π.Χ.) Εγχειρίδιο προεκλογικής εκστρατείας (Commentariolum petitionis)

• (68-43 π.Χ.) Επιστολές στον Αττικό (Epistulae ad Atticum)
• (59-54 π.Χ.) Επιστολές στον Κόιντο (τον αδελφό του) (Epistulae ad Quintum fratrem)
• (43 π.Χ.) Επιστολές στον Βρούτο (Epistulae ad Brutum)
• (62-43 π.Χ.) Επιστολές στους συγγενείς του (Epistulae ad familiares)

• Long, Α.Α., Η ελληνιστική φιλοσοφία: Στωικοί, Επικούρειοι, Σκεπτικοί. Μετάφραση Σ. Δημόπουλου και Μυρτώς Δραγώνα Μοναχού,εκδ.Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1990,σελ.358-361
• Rose, H.J., Ιστορία της λατινικής λογοτεχνίας, Τόμος Α΄, Μετάφραση Κ. Χ. Γρόλλιου , εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ, Αθήνα, 1978,σελ.155-201
• Φούγιας, Π., Κικέρων Ο ελληνολάτρης φιλόσοφος ρήτορας, Εκδοτικός Οίκος Α. Α. Λιβάνη, 2001
• Κικέρων., Τέσσερις λόγοι κατά Κατιλίνα, οι λόγοι για τον Μάρκελλο και τον Λιγάριο, μετάφραση, Κωνσταντίνου Τσάτσου, εκδ.Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1996
• Πλούταρχος. Βίοι παράλληλοι 18 : Δημοσθένης - Κικέρων / Πλούταρχος · μετάφραση Φιλολογική Ομάδα Κάκτου. - Αθήνα : Κάκτος, 1993.
• Τσιτσικλή, Δ.Μ.: «Ο Δικαίαρχος στις Επιστολές του Κικέρωνα». Ελληνικά 35 (1984), 239-260.
• Glucker, J., «Ἡ ἀπολογία τῆς Εὐδαιμονίας: Κικέρων, περὶ τελῶν», στό: Πρακτικὰ Δ΄ Διεθνοῦς Συνεδρίου Ἑλληνικῆς Φιλοσοφίας, Ἡ Ἑλληνιστικὴ Φιλοσοφία - Hellenistic Philosophy (Τόμος Γ΄), Ρόδος - Λίνδος, 1994, σσ. 92-105

•   Πολυμέσα σχετικά με το θέμα Cicero στο Wikimedia Commons