Καπνός (φυτό)

Στην Αμερική, πολύ πριν ανακαλυφθεί από τον Κολόμβο, οι Ινδιάνοι χρησιμοποιούσαν τον καπνό και πίστευαν ότι έχει σπουδαίες φαρμακευτικές ιδιότητες. Τον κάπνιζαν ή τον μασούσαν και έπαιζε σημαντικό ρόλο στις διάφορες τελετουργίες.

Η εισαγωγή του στην Ευρώπη έγινε το 1556 όταν έφτασε στη Γαλλία και στη συνέχεια στην Πορτογαλία και την Ισπανία. Οι ιδιότητές του έγιναν γνωστές χάρη στον Γάλλο πρεσβευτή στην Πορτογαλία Ζαν Νικό (Jean Nicot) στον οποίον οφείλεται και η επιστημονική του ονομασία, νικοτιανή ο ταμπάκος (Nicotiana tabacum), επίσης γνωστό ως «νικοτιανή η κοινή» (αποδιδόμενο στα ελληνικά ως «νικοτιανή»). Από εκεί, με τους Πορτογάλους και Ισπανούς θαλασσοπόρους μεταφέρθηκε σε ολόκληρο τον κόσμο. Στην Ελλάδα ο καπνός έφτασε στις αρχές του 17ου αιώνα και καλλιεργήθηκε πρώτα στην Ξάνθη και αργότερα στη Μακεδονία^[1].

Ο βλαστός του καπνού φτάνει το ύψος των 2 μέτρων, τα άνθη του είναι σωληνόμορφα λευκού, ροζ ή κόκκινου χρώματος και σχηματίζουν ταξιανθίες. Ο καρπός είναι κάψα και περιέχει μερικές χιλιάδες σπόρια. Ο καπνός γονιμοποιείται εύκολα με τα έντομα και τον άνεμο. Ο κοινός καπνός είναι το είδος ταμπάκο, μονοετές, ιθαγενές φυτό της Νοτίου Αμερικής. Τα φύλλα του εναλλάσσονται και είναι είτε με μίσχους είτε χωρίς, φτάνοντας στο μήκος τα 80 εκατοστά. Ο βλαστός του είναι τρι��οειδής με μικρές ίνες που εκκρίνουν ένα ιξώδες υγρό.

Το χαρακτηριστικό του καπνού είναι η νικοτίνη, ένα αλκαλοειδές της ομάδας των πυριδινών, που βρίσκεται κυρίως στα φύλλα. Είναι εθιστικό και χαρακτηρίζεται σαν ναρκωτικό. Η ποσότητα της νικοτίνης στο φυτό εξαρτάται από το είδος, την ποικιλία και τις κλιματολογικές συνθήκες. Στα καπνά των πούρων επειδή υφίστανται ειδική επεξεργασία με διάφορες ζυμώσεις, χάνεται αρκετή ποσότητα νικοτίνης.

Το γένος νικοτιανή περιλαμβάνει γύρω στα πενήντα είδη, εκ των οποίων τα πλείστα είναι ιθαγενή της αμερικανικής ηπείρου. Δύο είδη δεν είναι ιθαγενή της Αμερικής, Ν. η γλύκοσμος ή Ν. η ηδύπνους (N. suaveolens) με τις ποικιλίες Ν. η στρογγυλόφυλλος (N. rotundifolia) και Ν. η κυματώδης ή Ν. η κυματόφυλλος (N. undulata) και η Ν. η εύοσμος (N. fragrans). Ο καπνός που χρησιμοποιείται στο κάπνισμα του ναργιλέ είναι το φύλλο του φυτού νικοτιανή η πτερωτή ή νικοτιανή η περσική (Nicotiana alata, Nicotiana persica), ιθαγενούς της Βραζιλίας.

Ο προσδιορισμός της ποιότητας του καπνού έχει να κάνει με το πάχος και το μήκος του φύλλου, την ελαστικότητα, τον χρωματισμό, την υφή και διάφορα χημικά χαρακτηριστικά. Επίσης ένας τύπος καπνού θεωρείται καλός όταν έχει προτίμηση από πολλούς καπνιστές και είναι αρωματικός, πολύ ή λιγότερο, δυνατός ή ελαφρύς με γλυκιά ή λιγότερο γλυκιά γεύση.

Δύο είναι οι βασικοί τύποι καπνού:

1. Αμερικάνικα καπνά
   Είναι 3 οι βασικοί τύποι των αμερικάνικων καπνών.
   Ο τύπος Βιρτζίνια που κάθε φυτό έχει 25 περίπου φύλλα μεγάλου μεγέθους με χρώμα κιτρινωπό που οφείλεται κυρίως στη σύσταση του εδάφους των αγρών που καλλιεργείται.
   Τα καπνά τύπου Μπέρλεϋ (Burley) των οποίων τα φύλλα είναι μικρότερα από τα Βιρτζίνια και το χρώμα των φύλλων τους είναι πράσινο ανοιχτό ο βλαστός τους δε λευκοκίτρινος. Ο τύπος αυτός καλλιεργείται και στην Ελλάδα.
   Τέλος τα καπνά τύπου Fire-cured με τα φύλλα τους να έχουν μαύρο χρώμα, σκληρή υφή και ιδιαίτερη βαριά γεύση.
2. Ανατολικά καπνά
   Καλλιεργούνται σε εδάφη ξηρά και φτωχά είναι δε ποικιλίες καπνών με μικρά και κοντά φύλλα.
   Θεωρούνται αρκετά εύγευστα καπνά και πολύ καλής ποιότητας. Βρίσκονται σε καλλιέργειες στην Ελλάδα, Βουλγαρία, Σερβία, Τουρκία, Συρία και αλλού.
   Τα καλύτερης ποιότητας ανατολικά καπνά φύονται στις μεσογειακές χώρες και ωριμάζουν κυρίως τις ξηρές περιόδους χωρίς πολλές βροχές.

Μέχρι πρόσφατα καλλιεργούνταν στην Ελλάδα περί τις 80 ποικιλίες, υποποικιλίες και βιότυποι καπνών. Οι κυριότερες ήταν:

1. Μπασμάς Μακεδονίας.
   Αρωματικός καπνός. Καλλιεργείται στην Ανατολική Μακεδονία. Τα φύλλα του είναι κοντά με λεπτές νευρώσεις, αρκετά ελαστικά.
2. Μπασμάς Ξάνθης.
   Ο πιο αρωματικός του κόσμου, εξαιρετικής ποιότητας. Τα φύλλα του έχουν μέτριο πάχος και ερυθροκίτρινο χρώμα όταν ξεραθούν. Καλλιεργείται στη Χρυσούπολη Καβάλας στο Σιδηρόνερο Δράμας και στις περιοχές της Δυτικής Θράκης.
3. Ζίχνα.
   Μοιάζει με τους μπασμάδες και το άρωμα του είναι αρκετά έντονο. Καλλιεργείται στην επαρχία Φυλλίδας.
4. Ουδέτερος Μακεδονίας.
   Ψηλό φυτό με μεγάλα φύλλα ανοιχτού πράσινου χρώματος. Είναι καπνά φτωχά σε νικοτίνη και το άρωμα τους είναι ελάχιστο έως ανύπαρκτο. Καλλιεργούνται σε μικρή κλίμακα σε διάφορες περιοχές της Μακεδονίας.
5. Τσεμπέλια Αγρινίου.
   Χαμηλά φυτά με παχιά μεγάλα φύλλα χωρίς μίσχο. Το χρώμα τους είναι ανοιχτό και καλλιεργούνται κυρίως στην Αιτωλοακαρνανία, Ιωάννινα και Θεσπρωτία. Θεωρούνται τα καλύτερα για παρασκευή τσιγάρων και καταναλώνονται αποκλειστικά εγχώρια.
6. Μπασή - Μπαγλή.
   Καλλιεργούνται στην περιοχή της Προσοτσάνης. Ψηλά καπνά, φύλλα με μίσχους μετρίου μεγέθους. Θεωρούνται μέτριας ποιότητας.
7. Μυρωδάτα Αγρινίου.
   Παρά την ονομασία τους το άρωμα των καπνών αυτών είναι φτωχό. Είναι ποτιστική ποικιλία και απαιτεί υγρό έδαφος για να αναπτυχθεί. Όταν τα φύλλα ξεραθούν τότε αποκτούν χρυσοκίτρινο χρώμα. Είναι φτωχά σε περιεκτικότητα νικοτίνης.
8. Μαχαλά.
   Είναι ποικιλία καπνών με πολύ λεπτά φύλλα. Το κάπνισμα τους είναι ήπιο και γλυκό ενώ δεν έχουν καθόλου άρωμα.
9. Μπέρλι.
   Αμερικάνικος τύπος καπνού που τελευταία καλλιεργείται ευρέως στην Ελλάδα. Ο τύπος αυτός καλλιεργείται σε πεδινά εδάφη καλά αρδευόμενα και οι στρεμματικές αποδόσεις του είναι μεγαλύτερες από τις αντίστοιχες των ανατολικών τύπων.

Οι διάφοροι τύποι "ανατολικού τύπου", για τις διοικητικές και τεχνικές ανάγκες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, συγχωνεύτηκαν σε οκτώ ομάδες ποικιλιών που έλαβαν τους κωδικούς κοινοτικούς αριθμούς 17-24. (Κανονισμός ΕΚ 2501/87). Οι τύποι καπνών βάσει των Κοινοτικών Κανονισμών είναι οι ακόλουθοι:

Νο 17. Μπασμάς. Αυτός ο τύπος υποδιαιρείται στις ποικιλίες: α) Μπασμάς Ξάνθης. Ο πιο αρωματικός τύπος ελληνικού καπνού. Εκαλλιεργείτο στη Δυτ. Θράκη, και περιοχές της Καβάλας και της Δράμας, Κιλκίς, Χαλκιδικής και Κοζάνης. β) Μπασμάς Μακεδονίας. δ) Ζίχνα, στην επαρχία Ζίχνης του Παγγαίου. Ήταν από τα πιο ακριβά ελληνικά καπνά.

Νο 18. Κατερίνη και ομοειδείς ποικιλίες. Είναι γνωστός και ως τύπος «Σαμψούς». Ανήκουν στην κατηγορία των καπνών γεύσεως Περιλαμβάνει τους τύπους: 1)Σαμψούς. Ποικιλία που έφεραν στην Ελλάδα το 1923 οι πρόσφυγες από την περιοχή του Πόντου. 2)Μπασή-Μπαγλή ( ή Κατερίνη Σ79) (στα τουρκικά σημαίνει «κεφαλοδεμένος»). Παράγει καπνά «ουδέτερα», χωρίς άρωμα, κατάλληλα για ανάμιξη και παραγωγή χαρμανιών για τσιγάρα.

Νο 19. α) Καμπά – Κουλάκ (κλασικά). Η ονομασία στα τουρκικά σημαίνει «χοντρά αυτιά», λόγω των μεγάλων πτερυγίων στη βάση των φύλλων. Αυτή η ποικιλία υποδιαιρείται στους τύπους Καμπά-Κουλάκ Μακεδονίας, Καμπά-Κουλάκ Καρατζόβης, Κοντούλα και Ελασσόνα.

Νο 20. Καμπά Κουλάκ μη κλασικά, Μυρωδάτα Σμύρνης, Τραπεζούς, Θεσσαλία Κ63. Αυτή περιλαμβάνει τους τύπους: - Καμπά Κουλάκ (μη κλασικά) Μακεδονίας. Διαφέρει από τον τύπο 19 γιατί τα φυτά είναι υψηλότερα με φύλλα μεγαλύτερα και παχύτερα. - Δυτικής Μακεδονίας Κ63 - Μυρωδάτα Σμύρνης, - Τραπεζούς. - Θεσσαλίας Κ63.

Νο 21. Μυρωδάτα Αγρινίου. Νο 22. Ζιχνομυρωδάτα.

Νο 23 Τσεμπέλια. Θεωρείται ποικιλία υψηλής ποιότητος για τα καπνά εσωτερικής κατανάλωσης και αποτελεί τη βάση για την κατασκευή ελληνικών τσιγάρων. Καπνά γεύσεως.

Νο 24. Μαύρα. Περιλαμβάνει τις υποποικιλίες Μαύρα Θεσσαλίας, Μαύρα Υπάτης και Μαύρα Άργους. Καπνά γεύσεως.

Ξενικοί τύποι που καλλιεργούνται στην Ελλάδα είναι: Νο 25. Βιρτζίνια. Είναι το σπουδαιότερο είδος καπνού για τσιγάρα σ’ όλο τον κόσμο. Χαρακτηριστικό γνώρισμα των τσιγάρων αυτών είναι η οσμή καραμέλας.

Νο 26. Μπέρλεϋ. Αμερικανικού τύπου καπνός, χρησιμοποιείται για την παρασκευή τσιγάρων.

Παλαιότερα εκαλλιεργείτο και ο τύπος «τουμπεκί» ο οποίος ανήκει στο είδος Nicotiana rustica. Είναι φυτό κοντόκορμο και παχύκορμο με φύλλα έμμισχα και άνθη κίτρινα. Καλλιεργείται σε μικρή κλίμακα σε δύο χωριά της περιοχής Ναυπλίου. Τα φύλλα του ξεραίνονται με ειδική τεχνική για την παρασκευή καπνού για ναργιλέ. Είναι πλούσιο σε νικοτίνη (3-11%).

Με βάση τον τρόπο ξήρανσης – διαδικασία με μεγάλη τεχνολογική και οικονομική σημασία – τα καπνά κατατάσσονται σε οκτώ διαφορετικές ομάδες σύμφωνα με τον Κανονισμό της ΕΕ 2075/92. Τα ελληνικά καπνά ανατολικού τύπου κατατάσσονται στις ομάδες ηλιακής ξήρανσης (sun cured).

Από το 2006, λόγω αλλαγής του συστήματος επιδότησης των καπνών στα πλαίσια αναθεώρησης της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής, μειώθηκε δραματικά η καλλιέργεια καπνών στην Ελλάδα. Σήμερα (2008) καλλιεργούνται δύο τύποι καπνών: Ο μπασμάς (Αν. Μακεδονία, Θράκη, Νομοί Θεσ/νίκης, Κοζάνης, Γρεβενών, Λάρισας) και η ποικιλία Κατερίνη (Ν. Πιερίας και Λάρισας). Η εξέλιξη της καπνοκαλλιέργειας μετά το 2006 φαίνεται στον παρακάτω πίνακα που βασίζεται σε στοιχεία του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων.

Μ.Ο. εξαετίας 2000-05:

Παραγωγοί 53.893

Στρέμματα 523.059

Παραγωγή (τόνοι) 114.532

2005

Παραγωγοί 17.659

Στρέμματα 183.379

Παραγωγή (τόνοι) 21.613

Ο πολλαπλασιασμός του καπνού γίνεται με σπορά σε ειδικά καπνοσπορεία. Ο σπόρος του καπνού είναι πολύ μικρός και για να φυτρώσει απαιτούνται ειδικές και καλές συνθήκες. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι περίπου 10.000 σπόρια ζυγίζουν 1 γραμμάριο. Τα μικρά φυτάρια μεταφυτεύονται αργότερα στην οριστική τους θέση στο χωράφι. Ο σπόρος που χρησιμοποιείται καθαρός και ώριμος με πολύ καλή βλαστική ικανότητα. Οι σπόροι πρέπει να έχουν ομοιόμορφη κατανομή και το έδαφος πρέπει να είναι απολυμασμένο έτσι ώστε να εκλείψουν τα διάφορα ζιζάνια και έντομα που μπορεί να βλάψουν σοβαρά την παραγωγή. Τα καπνοσπορεία θέλουν τακτικό πότισμα και όταν τα φυτάρια είναι έτοιμα για μεταφύτευση το πότισμα διακόπτεται για λίγες μέρες έτσι ώστε τα φυτά να σκληραγωγηθούν. Πριν τα καπνά να μεταφυτευτούν, το χωράφι πρέπει να οργωθεί καλά και να προετοιμαστεί κατάλληλα. Η φύτευση των καπνών στον αγρό γίνεται σε γραμμές και η απόσταση των φυτών μεταξύ τους ποικίλει ανάλογα με τον τύπο και τη γονιμότητα του εδάφους. Η χρήση λιπασμάτων θέλει προσοχή και πρέπει να γίνεται μόνο όταν το έδαφος είναι φτωχό σε θρεπτικά στοιχεία. Οι διάφοροι τύποι καπνού έχουν και διαφορετικές απαιτήσεις λίπανσης. Τα αμερικάνικου τύπου καπνά συνήθως χρειάζονται περισσότερη λίπανση και πότισμα απ ότι τα ανατολικού τύπου. Τα καπνά που δεν χρειάζονται πολύ πότισμα είναι και καλύτερης ποιότητας.

Μετά τη φύτευση στο χωράφι τα φύλλα του καπνού συλλέγονται αφού περάσουν 3-4 μήνες και ωριμάσουν. Η συγκομιδή γίνεται με κόψιμο ολόκληρου του φυτού ή σταδιακά, δηλαδή κόβονται τα φύλλα κατά χρονικά διαστήματα καθώς ωριμάζουν. Όταν το φυτό κοπεί ολόκληρο στη συνέχεια τρυπιέται και κρεμιέται από ένα ξύλο. Συνήθως τα τελευταία φύλλα είναι άχρηστα και δεν συλλέγονται.

Τα ανατολικού τύπου καπνά τρυπιώνται με μεγάλη βελόνα στο κοτσάνι τους και στη συνέχεια δένονται με σπάγκους και κρεμιούνται από λεπτές σανίδες μέσα σε ειδικούς χώρους, τα ξηραντήρια. Τα αμερικάνικα καπνά παραμένουν στους αγρούς και μαραίνονται εκεί σταδιακά. Οι μέθοδοι ξήρανσης των καπνών ποικίλλουν. Έτσι έχουμε φυσικές και τεχνητές μεθόδους ξήρανσης. Στις φυσικές μεθόδους τα φύλλα του καπνού παραμένουν σε σκιερό μέρος για 4-5 μέρες σε ειδικές αποθήκες. Το χρώμα τους αλλάζει, κιτρινίζουν και αφυδατώνονται αργά και σταδιακά. Μετά το κιτρίνισμα τα φύλλα εκτίθενται στον ήλιο και έτσι όλη η υγρασία που έχει απομείνει χάνεται. Τα φύλλα εντελώς ξερά πλέον είναι έτοιμα για περαιτέρω κατεργασία.

Στα τεχνητά μέσα χρησιμοποιείται μέθοδος ξήρανσης με ζεστό αέρα. Η μέθοδος ξήρανσης αυτή χρησιμοποιείται σε πολλούς τύπους καπνών. Η υγρασία και ο κατάλληλος εξαερισμός παίζουν σημαντικό ρόλο. Υπάρχει και η μέθοδος της φωτιάς στην οποία κάτω από τα κρεμασμένα καπνά ανάβεται φωτιά. Η διαδικασία αυτή διακόπτεται και επαναλαμβάνεται πολλές φορές και κρατάει συνήθως 1-1,5 μήνα μέχρι τα καπνόφυλλα να αποκτήσουν τα κατάλληλα χαρακτηριστικά.

Μετά την ξήρανση τα φύλλα συγκεντρώνονται σε διάφορες αποθήκες και σκιερούς αποθηκευτικούς χώρους μέχρι να ρυθμιστεί κατάλληλα η υγρασία τους. Τα φύλλα στη συνέχεια συλλέγονται σε δεμάτια και παραμένουν σε ειδικούς υγρούς θαλάμους για λίγο καιρό ώστε να αποκτήσουν ελαστικότητα γιατί δεν πρέπει να θρυμματιστούν κατά τη μεταφορά τους.

Μετά τη διαδικασία της ξήρανσης γίνεται η επιλογή των καπνών για το εμπόριο, δηλαδή ταξινόμηση των φύλλων σε κατηγορίες ανάλογα με τα διάφορα ποιοτικά χαρακτηριστικά.

Οι διάφορες ποιότητες αναμιγνύονται στις σωστές αναλογίες και παρασκευάζονται με τον τρόπο αυτό τα διάφορα "χαρμάνια". Στη συνέχεια το προϊόν που προκύπτει οδηγείται σε ειδικά πιεστήρια, συσκευάζεται σε δέματα και τους καλοκαιρινούς μήνες θα ακολουθήσει άλλη μία διαδικασία που είναι η ζύμωση. Κατά τη διαδικασία αυτή ο καπνός υφίσταται διάφορες αλλαγές στα χημικά του συστατικά και αυτό οφείλεται στη δράση των ενζύμων. Η δράση των ενζύμων αυτών εξαρτάται από τη υγρασία και τη θερμοκρασία. Κατά τη ζύμωση το άρωμα και οι καπνιστικές ιδιότητες των καπνών βελτιώνεται και μειώνεται η ποσότητα νικοτίνης που περιέχουν.

Το κεντρικό νεύρο που υπάρχει στο φύλλο του καπνού θα απομακρυνθεί και τα κομμάτια που παραμένουν θα χρησιμοποιηθούν στη παρασκευή καπνού για τσιγάρα και πίπες αφού δεχθούν τις απαραίτητες κατεργασίες. Οι κατασκευαστές τσιγάρων προσθέτουν διάφορες αρωματικές και γλυκαντικές ουσίες προτού ο καπνός τεμαχιστεί σε λεπτές και μικρές λωρίδες. Η κατασκευή των τσιγάρων γίνεται με ειδικές μηχανές που τοποθετούν τον καπνό σε ειδικό χαρτί τον συγκολλούν και τοποθετούν το φίλτρο στο τελικό στάδιο. Η διαδικασία αυτή είναι ταχύτατη και φτάνει στα 8.000 τσιγάρα το λεπτό. Οι μηχανές συνεχίζουν συσκευάζοντας τα τσιγάρα σε πακέτα, έτοιμα πια για την προώθηση τους στην αγορά.

Οι διαδικασίες παρασκευής καπνού για κάπνισμα με πίπα είναι πιο απλουστευμένες. Η παρασκευή γίνεται με διαδικασίες πίεσης και προσθήκη αρωματικών ουσιών κατά περίπτωση. Τα πούρα παρασκευάζονται από ειδικές ποιότητες καπνών. Ένα συνδετικό φύλλο χρησιμοποιείται σαν περιτύλιγμα και ο εσωτερικός καπνός είναι τεμαχισμένος ειδικά για το γέμισμα. Η παραγωγή των πούρων γίνεται μηχανικά εκτός από κάποιες άριστες ποιότητες που γίνεται επιλεγμένα χειρωνακτικά.

Το κάπνισμα θεωρείται απόλαυση και έχει εξαπλωθεί παγκοσμίως. Η νικοτίνη που περιέχει ο καπνός είναι ναρκωτικό και έτσι οι καπνιστές δυσκολεύονται να το σταματήσουν. Το κάπνισμα όμως είναι επιβλαβές και οι επιδράσεις του στην υγεία πολλές φορές καταστροφικές. Ο κίνδυνος εμφάνισης καρκίνου εξαρτάται από την ποσότητα των τσιγάρων που καπνίζονται σε μία μέρα την περιεκτικότητα του τσιγάρου σε πίσσα, την ποιότητα του καπνού και του χαρτιού. Εκτός από καρκίνο ο καπνιστής μπορεί να εμφανίσει καρδιοαγγειακά προβλήματα. Σήμερα μετά από διάφορες καμπάνιες οι καπνιστές έχουν ελαττωθεί. Παλαιότερα το κάπνισμα το θεωρούσαν «μαγκιά» ενώ σήμερα απλά κακή συνήθεια.

Η Κίνα είναι η πρώτη χώρα σε παραγωγή καπνού στον κόσμο. Ακολουθούν η Βραζιλία, η Ινδία και οι Η.Π.Α.. Ο ελληνικός καπνός χρησιμοποιείται αποκλειστικά για την παρασκευή τσιγάρων και το μεγαλύτερο μέρος της εγχώριας παραγωγής εξάγεται. Η Ελλάδα παλιότερα βρίσκονταν στην έβδομη θέση στον κόσμο και 1η στην Ευρώπη με παραγωγή 130,000 τόνων καπνού ετησίως. Σήμερα η παραγωγή καπνού στην Ελλάδα έχει μειωθεί και κυμαίνεται μεταξύ 25-35.000 τόνων ετησίως.

• Κοσμά Παρασκευόπουλου «Ο ελληνικός καπνός», εκδόσεις Ι. Καμπανάς, Αθήνα 1968.
• Οδηγός Καλλιέργειας Καπνού. Έκδοση Εθνικού Οργανισμού Καπνού, Δράμα 1996.
• Ο Καπνός και η Καλλιέργειά του (Ανατολικά καπνά). Έκδοση Υπ. Γεωργίας, 1985.
• Ευθαλία Δημαρά, Δημ. Σκούρας, Η καλλιέργεια του καπνού στην Ελλάδα. Εκδόσεις «Όμβρος», Αθήνα, 1997.
• Περιοδικό Αγροτικός Συνεργατισμός, τ. 62, Φεβ. 2008, σελ. 38-41. Έκδοση της Πανελλήνιας Συνομοσπονδίας Αγροτικών Συνεταιρισμών Ελλάδος (ΠΑΣΕΓΕΣ).

•   Πολυμέσα σχετικά με το θέμα Tobacco στο Wikimedia Commons
•   Λεξιλογικός ορισμός του καπνός στο Βικιλεξικό