Gwynedd

Gwynedd

Arwyddair	Cadernid Gwynedd
Math	prif ardal
Prifddinas	Caernarfon
Poblogaeth	124,560
Sefydlwyd	1 Ebrill 1974
Daearyddiaeth
Gwlad	Cymru
Arwynebedd	2,534.9252 km²
Gerllaw	Bae Caernarfon, Sianel San Siôr, Bae Ceredigion
Yn ffinio gyda	Ynys Môn, Ceredigion, Conwy, Sir Ddinbych, Powys
Cyfesurynnau	52.8333°N 3.9167°W
Cod SYG	W06000002
GB-GWN
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Mae'r erthygl yma am sir Gwynedd. Am y deyrnas ganoloesol gweler Teyrnas Gwynedd. Gweler hefyd Gwynedd (gwahaniaethu).

Sir yng ngogledd-orllewin Cymru yw Gwynedd. Mae'n ffinio â Sir Conwy i'r dwyrain a gogledd, a Phowys a Cheredigion i'r de. Gwynedd yw y sir sydd â'r gyfartaledd uchaf o'i phoblogaeth yn siarad Cymraeg. Mae'r prif drefi yn cynnwys dinas Bangor, Caernarfon, Dolgellau, Harlech, Blaenau Ffestiniog, Y Bala, Porthmadog, Pwllheli, Bethesda a Llanberis. Lleolir Prifysgol Bangor yn y sir. Plaid Cymru sydd wedi rheoli'r cyngor ers ei sefydlu yn 1995.

Yn y gorffennol tybiodd haneswyr megis J. E. Lloyd taw tarddiad Celtaidd y gair "Gwynedd" oedd "casgliad o lwythau" – yr un gwraidd â'r Wyddeleg fine, sef llwyth.^[1] Bellach, cydnabyddir cysylltiad rhwng yr enw â'r Wyddeleg Féni, sef un o enwau cynnar y Gwyddelod arnynt eu hunain, sy'n perthyn i fían, "mintai o ŵyr yn hela a rhyfela, mintai o ryfelwyr dan arweinydd". Efallai *u̯en-, u̯enə (ymdrechu, dymuno, hoffi) yw'r bôn Indo-Ewropeg.^[2] Ymsefydlodd Gwyddelod yng ngogledd-orllewin Cymru, ac yn Nyfed, ar ddiwedd cyfnod y Rhufeiniaid. Venedotia oedd y ffurf Ladin, ac ym Mhenmachno mae carreg goffa o tua'r flwyddyn 500 sy'n darllen Cantiori Hic Iacit Venedotis ("Yma y gorwedd Cantiorix, dinesydd o Wynedd").^[1] Cedwid yr enw gan y Brythoniaid pan ffurfiwyd Teyrnas Gwynedd yn y 5g, a barhaodd hyd oresgyniad Edward I. Adferwyd yr enw hanesyddol hwn pan ffurfiwyd y sir newydd ym 1974.

Roedd yr hen sir Gwynedd (1974–1996) yn cyfateb yn fras i Gwynedd Uwch Conwy, prif diriogaeth Teyrnas Gwynedd. Roedd yn cynnwys rhan orllewinol Sir Conwy, yn cynnwys y Creuddyn, ac Ynys Môn, sef yr hen Sir Gaernarfon, Sir Fôn a Sir Feirionnydd. Mae'r hen sir yn bodoli o hyd fel un o "siroedd cadwedig" Cymru at bwrpasau seremonïol.

• Gwynedd yng Nghymru
• 
  Gwynedd 1974–96
• 
  Gwynedd heddiw

   Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.

Ceir economi cymysg yn y sir. Mae rhan bwysig o'r economi yn seiliedig ar dwristiaeth gyda nifer o ymwelwyr yn cael eu denu gan y traethau niferus a'r mynyddoedd. Gorwedd rhan sylweddol o'r sir ym Mharc Cenedlaethol Eryri, sy'n ymestyn o arfordir y gogledd i lawr i ardal Meirionnydd yn y de ac yn llawer ehangach na'r Eryri go iawn. Ond gwaith tymhorol yw twristiaeth ac mae hynny'n golygu diffyg gwaith yn y gaeaf. Problem arall gyda thwristiaeth yw'r alwad a greir am dai haf. Mae hyn yn gwthio prisiau tai i fyny allan o gyrraedd pobl leol ac yn effeithio ar sefyllfa'r iaith Gymraeg yn yr ardaloedd gwledig.

Mae amaethyddiaeth yn llai pwysig nag yn y gorffennol, yn enwedig yn nhermau y nifer o bobl sy'n ennill eu bywiolaeth o'r tir, ond mae'n aros yn elfen bwysig.

Y pwysicaf o'r diwydiannau traddodiadol yw'r diwydiant llechi, ond canran isel o weithwyr sy'n ennill eu bywoliaeth yn y chwareli erbyn heddiw.

Mae diwydiannau sydd wedi datblygu yn fwy diweddar yn cynnwys stiwdios teledu a sain (lleolir pencadlys Cwmni Recordiau Sain yn y sir). Ceir dau atomfa yng Ngwynedd: mae atomfa Trawsfynydd wedi cau ond ar hyn o bryd mae atomfa Wylfa yn dal i redeg.

Mae'r sector addysg yn bwysig iawn i'r economi lleol hefyd. Lleolir Prifysgol Bangor yma a cheir sawl coleg arall fel Coleg Menai hefyd.

• Abermaw neu Y Bermo
• Y Bala
• Bangor
• Bethesda
• Blaenau Ffestiniog
• Caernarfon
• Cricieth
• Dolgellau
• Harlech
• Nefyn
• Porthmadog
• Pwllheli
• Tywyn

Ar gyfer llywodraeth leol ceir sawl cymuned yng Ngwynedd. Mae nifer o'r rhain gyda'i chynghorau eu hunain.

• Castell Caernarfon
• Castell Cricieth
• Castell Dolbadarn
• Castell Dolwyddelan
• Castell Harlech
• Castell y Bere

• 
  Crëyr, Afon Glaslyn, Porthmadog
• 
  Llyn Mwyngil
• 
  Machlud, Llandanwg
• 
  Bwlch Aberglaslyn
• 
  Gorsaf reilffordd Clogwyn, Rheilffordd Yr Wyddfa
• 
  Machlud, Porth Neigwl

• Cestyll Gwynedd (1985), llyfr
• Rhestr o hynafiaethau Gwynedd
• Teyrnas Gwynedd

• Cyngor Gwynedd

gw • sg • go Siroedd a dinasoedd Cymru Siroedd, bwrdreistrefi sirol a dinasoedd presennol (1996–) Abertawe Blaenau Gwent Bro Morgannwg Caerdydd Caerffili Casnewydd Castell-nedd Port Talbot Ceredigion Conwy Gwynedd Merthyr Tudful Pen-y-bont ar Ogwr Powys Rhondda Cynon Taf Sir Benfro Sir Ddinbych Sir Fynwy Sir y Fflint Sir Gaerfyrddin Torfaen Wrecsam Ynys Môn Siroedd cadwedig (1974–1996) Clwyd De Morgannwg Dyfed Gorllewin Morgannwg Gwent Gwynedd Morgannwg Ganol Powys Siroedd Cymru hynafol Sir Aberteifi Sir Benfro Sir Drefaldwyn Sir Ddinbych Sir Fynwy Sir Faesyfed Sir Feirionnydd Sir Fôn Sir Forgannwg Sir Frycheiniog Sir y Fflint Sir Gaerfyrddin Sir Gaernarfon

Eginyn erthygl sydd uchod am Wynedd. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato