Gaeleg

Dangosodd Cyfrifiad y Deyrnas Unedig 2001 fod 58,652 (1.2% o boblogaeth yr Alban, tair oed a throsodd)^[6] o bobl yn yr Alban yn medru'r Aeleg i ryw raddau bryd hynny,^[2] Ynysoedd Allanol Heledd yw cadarnle'r iaith. Yn ôl y cyfrifiad, bu gostyngiad o 7,300 yn siaradwyr yr Aeleg ers 1991. Mae ymdrechion i wella'r sefyllfa ac mae'r nifer o bobl ifanc sy'n medru'r iaith wedi codi.^[7]

Nid yw'r Aeleg yn iaith swyddogol yn yr Undeb Ewropeaidd, nac yn y Deyrnas Unedig ychwaith, lle nad oes iaith swyddogol de jure hyd yn oed. Serch hynny, cydnabyddir yr iaith yn iaith frodorol yn ôl y Siarter Ewropeaidd ar gyfer Ieithoedd Rhanbarthol neu Ieithoedd Lleiafrifol (European Charter for Regional or Minority Languages), sydd wedi'i gadarnhau gan Lywodraeth y DU.^[8] Yn ogystal, mae Deddf Gaeleg (Yr Alban) 2005 yn rhoi cydnabyddiaeth swyddogol i'r iaith, drwy hynny yn sefydlu corff datblygu iaith swyddogol, sef Bòrd na Gàidhlig (Bwrdd Gaeleg).^[9]

Tu allan i'r Alban, mae tafodieithoedd o'r iaith, a elwir yn Gaeleg Canada yn bodoli yng Nghanada ar Ynys Cape Breton ac ardaloedd arunig yn Nova Scotia. Mae gan yr amrywiad yma ryw 2,000 o siaradwyr, sy'n cyfrannu at 1.3% o boblogaeth yr Ynys.^[10]

Yn y tabl isod, data'r cyfrifiad yw ffigurau 1755–2001, a ddyfynnir gan MacAuley.^[11] Daw ffigurau siaradwyr Gaeleg 2011 o dabl KS206SC Cyfrifiad 2011 a ffigurau'r boblogaeth gyfan o dabl KS101SC. Sylwer mai ffigurau am rai 3 oed a throsodd yw rhai'r siaradwyr a chyfrifir y canrannau gan ddefnyddio'r boblogaeth oed 3 a throsodd.

Yn Gymraeg, ceir weithiau Gaeleg yr Alban ar batrwm Scottish Gaelic er mwyn osgoi dryswch â'i chwaer-ieithoedd Goedeleg, ond gan mai Gwyddeleg a Manaweg yw enwau cyfoes yr ieithoedd hynny, mae Gaeleg yn ddi-amwys. Yn Saesneg yn yr Alban, yngenir y gair Gaelic, wrth gyfeirio at yr Aeleg yn benodol, yn ˈgalɪk (galyg), ond tu allan i'r Alban, yngenir y gair fel arfer yn ˈɡeɪlɨk (geilyg).

Ni ddylid cymysgu Gaeleg gyda Sgoteg, sy'n cyfeirio at chwaer-iaith y Saesneg a siaredir yn draddodiadol yn Iseldiroedd yr Alban. Cyn y 15fed canrif, cyfeiriwyd at y math o iaith yma yn Inglis ("Saesneg/English"), a chyfeiriwyd at Aeleg yr Alban yn Scottis ("Gaeleg yr Alban/Scottish"). Ond ers rhan ola'r 15fed ganrif, daeth yn fwyfwy cyffredin i gyfeirio at Aeleg yn Erse ("Gwyddeleg/Irish") ac iaith "frodorol" Iseldiroedd yr Alban yn Scottis.^[12] Heddiw, cydnabyddir Gaeleg yn iaith wahanol i Wyddeleg, felly ni ddefnyddir y gair Erse wrth gyfeirio at Aeleg ragor.

Mae gan y mwyafrif o dafodieithoedd Gaeleg rhwng wyth a naw prif lafariad ([i e ɛ a o ɔ u ɤ ɯ]), a all fod naill ai'n hir neu'n fur. Hefyd, dwy lafariad wannach sydd, ([ə ɪ]), a fydd yn fyr bob tro. Er bod rhai llafariaid yn drwynol iawn, mae trwynoldeb gwahaniaethol yn brin. Mae rhyw naw deusain ac ambell deirsain.

Mae gan y rhan fwyaf o gytseiniaid ffurfiau daflodol a didaflodi, gan gynnwys system doreithiog o seiniau tawdd, trwynol a chrych (tair sain "l" gyferbyniol, tair "n" gyferbyniol a thair "r" gyferbyniol). Mae'r ffrwydrolion [b d̪ ɡ], a fu'n lleisiol, wedi colli eu lleisio felly mae'r cyferbyniad erbyn hyn yn un anadlu, rhwng [p t̪ k]dianadl a [pʰ t̪ʰ kʰ] anadlog. Mewn llawer o dafodieithoedd, caiff y ffrwydrolion hyn eu lleisio drwy ynganu eilaidd ar ôl gytsain drwynol, e.e. doras ('drws') [t̪ɔɾəs̪] ond an doras ('y drws') as [ən̪ˠ d̪ɔɾəs̪] neu [ə n̪ˠɔɾəs̪].

Mewn rhai ymadroddion sefydlog, collwyd y ffurfiau cysefin, fel an-dràsta ('nawr') o an tràth-sa "yr amser".

Ynghanol ac ar ddiwedd gair, mae'r ffrwydrolion anadlog yn rhaganadlog yn hytrach nag anadlog.

Yn debyg i'r Gymraeg a'r ieithoedd Celtaidd eraill, mae gan yr Aeleg nifer o nodweddion teipolegol diddorol:

• Berf-goddrych-gwrthrych yw trefn sylfaenol y geiriau mewn brawddeg syml sy'n cynnwys berf gryno, nodwedd deipolegol sy'n eithaf prin ymhlith ieithoedd y byd.
• Rhedeg arddodiaid: mae'r ffurfiau cymhleth yn tarddu o uniad arddodiad â rhagenw
• Cystrawennau rhagenwol i ddangos meddiant a pherchnogaeth:

Tha taigh agam — "Mae tŷ gennyf" (sef, "Mae tŷ wrthyf")

Tha an cat sin le Iain - "Mae'r gath honno gan Iain, Iain biau'r gath honno" (sef, "Mae y gath yna gan Iain")

• Rhagenwau pwysleisiol: Mae modd defnyddio ffurfiau pwysleisiol ymhob cystrawen ragenwol.

Tha cat agadsa ach tha cù agamsa – "Mae cath gennyt ti ond mae ci gennyf i"

Rhan allweddol o ramadeg yr Aeleg yw'r treigladau.

Nodir y treiglad meddal drwy ychwanegu h ar ôl llythyren:

• caileag → chaileag "merch", beag → bheag "bach", faca → fhaca "gwelodd", snog → shnog "neis"

Nid yw'r orgraff yn dangos treiglad meddal l, n nac r, ac nid yw'n effeithio ar eiriau sy'n dechrau â llafariad nac ar eiriau sy'n dechrau ag sg, sm, sp, nac st.

Ar y llaw arall, mae meinhau neu daflodoli yn newid cytsain ar ddiwedd gair drwy ysgrifennu'r llythyren i o'i blaen, fel arfer:

• facal → facail "gair", balach → balaich "bachgen", òran → òrain "cân", ùrlar → ùrlair "llawr"

Bydd meinhau yn aml yn newid llafariad sillaf olaf gair hefyd:

• cailleach → caillich "hen wraig", ceòl → ciùil "cerddoriaith", fiadh → féidh "carw", cas → cois "troed"

Nid yw meinhau'n effeithio ar eiriau sy'n gorffen â llafariad (e.g. bàta "boat") neu ar gytseiniaid sydd eisoes yn fain (e.g. sràid "street").

Gellir esbonio y rhan fwyaf o achosion o feinhau cytsain yn hanesyddol fel dylanwad taflodol llafariad blaen (megis -i) o flaen y gytsain yng nghyfnodau cynnar yr iaith. Er bod y llafariad hon wedi diflannu erbyn hyn, mae'r effaith ar y gytsain ar ei hôl yn parhau.^[13] Yn yr un modd y câi cytsain gychwynnol ei threiglo'n feddal gan lafariad olaf y gair blaenorol, ond nid yw hon yn dal i fod yn yr iaith fodern.^[14]

Mae llawer o gytseiniaid ar ddiwedd geiriau wedi diflannu yn natblygiad Gaeleg yr Alban hefyd, ac mae olion y cytseiniaid hyn i'w gweld wrth ychwanegu llythrennau megis n-, h- a t- at eiriau ar ôl y fannod a'r rhagenwau meddiannol,^[15] er enghraifft, athair "tad", a h-athair "ei thad", ar n-athair "ein tad", an t-athair "y tad".

• Geiriaduron Gaeleg