Bağçasaray

Bağçasaray (arap urufatında: باغچه سراى‎) (ukraince Бахчисарай, rusça Бахчисарай) – cenüp-ğarbiy Qırımda tarihiy bir şeerdir, Qırım Hanlığınıñ sabıq paytahtı, Bağçasaray rayonınıñ merkezi. Qırımnıñ İçeri dağ sıralarınıñ capında, Çürük Suv özeniniñ yılğasında buluna. Qırımnıñ paytahtı olğan Aqmescit ve Bağçasaray arasındaki mesafe 38 km. Şu anda Rusya tarafından işgal altında.

şeer

Bağçasaray
ukr. Бахчисарай
rus. Бахчисарай

Tuğra

Memleket	Rusiye/Ukraina^[1]
Region	Qırım Muhtar Cumhuriyeti^[2]/Qırım Cumhuriyeti^[3]
Rayon	Bağçasaray rayonı
Coğrafiy koordinatalar	Koordinatlar: 44°45′10″ ş. e. 33°51′39″ ş. b. / 44.752778° ş. e. 33.860833° ş. b. ^(G) ^(O) ^(Я)44.752778, 33.86083344°45′10″ ş. e. 33°51′39″ ş. b. / 44.752778° ş. e. 33.860833° ş. b. ^(G) ^(O) ^(Я)
İdare başı	İsmail Gasprinskiy
Temeli qoyulğan tarihı	1532
Meydanlıq	55 km²
Yükseklik	300 m (deñizge nisbeten)
Eali	28.609 kişi (2021)^[4]
Eali sıqlığı	520,16 kişi/km²
Saat quşağı	UTC+3
Telefon kodu	+7 36554
Poçta indeksleri	298400 — 298408

Bağçasaray

Vikianbarda Bağçasaray

Coğrafiya

İklim

İklimi yarım qurğaqlı, issidir, yımşaq qış ile. Yanvarniñ orta arareti +0,3 °C, İyülniñ orta arareti +21,7 °C. Yağanaqlarnıñ orta yıllıq derecesi 500 mm.

Tarih

XVIII

Bugünki Bağçasaray toprağında evel-ezelden bir qaç meskün yer bar edi. XVI asırnıñ birinci yarımında şeer meydanğa kelgen vaqıtta üç esas meskün yer bar edi: Qırq Yer qalesi (şimdiki Çufut Qale), Salaçıq ve Eski Yurt köyleri. Salaçıqta ve Qırq Yerde Altın Ordu zamanlarından berli memuriy merkezler bar edi. XV ile XVI asırlarnıñ sıñırında I Meñli Geray Salaçıqtan iri paytaht yaptırmaq niyetinen anda qurucılıq başlattı. 1532 senesinece Salaçıq Qırım Hanlığınıñ paytahtı edi. İşbu senede Meñli Geraynıñ oğlu I Sahib Geray Salaçıqtan 2 km uzaqlıqta yañı han rezidentsiyasınıñ temelini qoydurıp onı Bağçasaray dep adlandırdı. Soñ yañı han rezidentsiyasınıñ etrafında şeer meydanğa keldi.

XVII asırnıñ ortalarında Bağçasarayda 2000 ev bar edi. Olardan üçte biri yunanlarnıñki edi. 1736 senesi Kristof Minih yolbaşçılığı altında Rusiye ordusı şeerni bütünley yaqtı. Bugüngece saqlanılıp qalğan han saraynıñ yapıları 1740-1750 seneleri şeerniñ ğayrıdan tiklenüvi ketişatında quruldı. 1794 senesi Bağçasarayda 5 degirmen, furunlar, sepici, demirci, ayaqqap, tüfek ustahaneleri, bayağı ticaret evleri ve tükânlar, 17 kervan-saray bar edi.

XIX asırda ve XX asırnıñ başında şeer qırımtatarlarnıñ medeniy ve içtimaiy yaşayışlarınıñ merkezi edi. 1944 senesi mayıs 18 künündeki qırımtatar halqınıñ sürgünligine qadar Bağçasaray ealiniñ çoqluğını qırımtatarlar teşkil etken 3 şeerlerden biri (Qarasuvbazar ve Aluştanen beraber) edi.

Eali sayısınıñ dinamikası

Yıl	Sayı
1930	10.450
1939	10.884	^[5]
1959	10.852	^[6]
1970	15.912	^[7]
1979	22.321	^[8]
1989	25.363	^[9]
1992	27.200

Yıl	Sayı
1998	28.500
2001	27.549	^[10]
2003	27.076
2004	26.695
2005	26.628
2006	26.395
2007	26.208

Yıl	Sayı
2008	26.124
2009	26.067	^[11]
2010	26.144	^[11]
2011	26.215	^[11]
2012	26.363	^[12]
2013	26.482	^[12]
2014	27.448	^[13]

Yıl	Sayı
2015	27.450	^[14]
2016	27.351	^[15]
2017	27.188	^[16]
2018	26.874	^[17]
2019	26.572	^[18]
2020	26.680	^[19]
2021	28.609	^[4]

1930 — 10 450 kişi (7420 qırımtatar, 1850 rus, 315 yeudi, 205 yunan, 185 ukrain, 50 alman, 30 ermeni, 30 bulğar, 365 başqaları).
1939 — 10 891 kişi
1989 — 25 363 kişi
2006 — 26 400 kişi

Rayonlarğa resmiy sayılmağan bölünüvi

Zemaneviy Bağçasaray meydanlığı tahminen teñ kelgen bölüklerden ibarettir. Bu – Eski şeer, Yañı şeer ve yañı qırımtatar maalleleridir. Eski şeer Çürük Suv özeniniñ tar deresinde buluna. Bağçasaraynıñ bu rayonı orta asırlardan qalma yerleşüvnen (yani tar, qıyış soqaqlarnen) ve eski, deñişmegen qırımtatar evlernen ayırıla. Ulu Vatan cenkinden soñ qurulğan maallelerge Yañı şeer deyler. Şeerniñ üçünci bölümini 1990 seneleri sürgünlikten qaytqan qırımtatarlar qurdılar. Cenkten soñ Eski Yurt, Aziz, Aqçoqraq ve Salaçıq (Staroselye) köyleri şeerniñ terkibine kirsetildiler.

Mahsus itibarğa lâyıq yerler

Hansaray - Qırım hanlarınıñ sarayı Bağçasaraynıñ eñ müim tarihiy abidesidir. Saraydaki Közyaş çeşmesi Aleksandr Puşkinniñ “Bağçasaray Çeşmesi” (rusça «Бахчисарайский фонтан») eserinde şereflengen. Salaçıq maallesinde Zıncırlı medrese ve onıñ yanındaki I Hacı Geraynıñ dürbesi buluna. Şeerniñ yanında erkekler hristian keşişhanesi (Свято-Успенский монастырь) ve orta asırlardan qalma Çufut Qale (sıq “qoba şeeri” olaraq adlandırıla) bar.

İçtimaiy saa

Şeerde ihtisasiy oquv yurtu, qurucılıq tehnikumı, tabiat evi, seyaat ve kezintiler bürosı çalışalar.

Resimler

Resimler
Bağçasaraynıñ eski şeerindeki bir aralıq

Bağlantılar

Bağçasaraynıñ şeer forumı
Hansaraynıñ resmiy saytı
Bağçasaraydaki Hansaraynıñ fotogalereyası
«Qobalı şeer» Çufut Qale
Bağçasaraynıñ videosı
"Bütün Qırım avuç üstünde" saytı. Bağçasaray: raatlıq, tarih, foto, Bağçasaraydaki mahsus itibarğa lâyıq yerler, veloturizm, iklim 23 sentâbrniñ 2007 s. arhivlengen.

Atıflar

[npcrimea-1] Bu meskün yer Rusiye ve Ukraina arasında çatışuvğa sebep olğan Qırım yarımadasında buluna. Qırımnı de-fakto idare etken Rusiyeniñ qanunlarına köre yarımadada bulunğan Qırım Cumhuriyeti ve Aqyar federal emiyetli şeeri - Rusiye terkibindeki eki federatsiya subyektidir. Ukraina qanunlarına köre yarımadada Ukraina terkibindeki Qırım Muhtar Cumhuriyeti ve Aqyar mahsus statuslı şeeri buluna.

[qırım-ukraina-2] Ukraina qanunlarına köre.

[qırım-rusiye-3] Rusiye qanunlarına köre.

[_10bc0d189fe0d4a4-4] 4,0 ^4,1 Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года) (rus.)

[_cb24d8328671d8fa-5] Всесоюзная перепись населения 1939 года. Численность городского населения СССР по городским поселениям и внутригородским районам (rus.)

[_739775e7ab384902-6] Всесоюзная перепись населения 1959 г. Численность городского населения союзных республик (кроме РСФСР), их территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу (rus.)

[_dd3e093d683f0f22-7] Всесоюзная перепись населения 1970 г. Численность городского населения союзных республик (кроме РСФСР), их территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу (rus.)

[_abbe056d4ecaed98-8] Всесоюзная перепись населения 1979 г. Численность городского населения союзных республик (кроме РСФСР), их территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу (rus.)

[_460d9816e53b169e-9] Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность городского населения союзных республик, их территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу (rus.)

[_af24a8b7079fe83d-10] Кількість та територіальне розміщення населення України. Дані Всеукраїнського перепису населення 2001 року (ukr.)

[_f60e260d19147143-11] 11,0 ^11,1 ^11,2 Чисельність наявного населення України на 1 січня 2011 року (ukr.) — Київ: 2011. — 112 s.

[_b06cb9383ccb3362-12] 12,0 ^12,1 Чисельність наявного населення України на 1 січня 2014 року (ukr.)

[_b39d8c8c37be0f2a-13] Перепись населения 2014 года. Численность населения Крымского федерального округа, городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений (rus.)

[_f9704601e453e97e-14] Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года (rus.)

[_4e2c5a878b5e2c9e-15] Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года (rus.) — 2018.

[_8f9ec1740c84b81b-16] Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (rus.) — Москва: Росстат, 2017.

[_4287f3ac5c7e986c-17] Оценка численности постоянного населения по городским округам и муниципальным районам Республики Крым по состоянию на 1.01.2018 года (rus.)

[_5da64e6ae49ed57b-18] Оценка численности постоянного населения по городским округам и муниципальным районам Республики Крым по состоянию на 1.01.2019 года��(rus.)

[_c571114b11b0b1cf-19] Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (rus.)

[1]