Aqmescit

Aqmescit (arap urufatında: آق مسجد‎, ukraince Сімферополь, rusça Симферополь) – merkeziy Qırımda Salğır özeni boyunda bulunğan bir şeerdir, Qırımnıñ paytahtı.

şeer

Aqmescit
ukr. Сімферополь
rus. Симферополь

Bayraq	Tuğra
Bayraq	Tuğra

Memleket	Rusiye/Ukraina^[1]
Region	Qırım Muhtar Cumhuriyeti^[2]/Qırım Cumhuriyeti^[3]
Şeer şurası	Aqmescit şeer şurası
Coğrafiy koordinatalar	Koordinatlar: 14°26′53″ ş. e. 14°06′15″ ş. b. / 14.448056° ş. e. 14.104167° ş. b. ^(G) ^(O) ^(Я)14.448056, 14.10416714°26′53″ ş. e. 14°06′15″ ş. b. / 14.448056° ş. e. 14.104167° ş. b. ^(G) ^(O) ^(Я)
Şeer başı	İgor Lukaşöv
İlk añıluv	~XIV—XV asır
Meydanlıq	107 km²
Yükseklik	235 m (deñizge nisbeten)
Eali	340.540 kişi (2021)^[4]
Eali sıqlığı	3182,62 kişi/km²
Saat quşağı	UTC+3
Telefon kodu	+380 3652
Poçta indeksleri	95000 — 95490

Aqmescit

Vikianbarda Aqmescit

Rus ve başqa yabancı tillerinde şimdi alınma "Simferopol". Şu anda Rusya tarafından işgal altında.

Coğrafiya

Bulunğan yeri

Qırımnıñ Tış ve İçeri dağ sıraları arasındaki vadiy Salğır özeniniñ deresi ile çatışuvı neticesinde asıl olunğan yılğada buluna. Şeerniñ yanındaki özende Aqmescit suv anbarı meydanğa ketirildi.

İklim

İklimi yarım quru, issidir, yımşaq qış ile. Yanvarniñ orta arareti +0,4 °C, iyülniñ orta arareti +23,3 °C. Yağanaqlarnıñ orta yıllıq derecesi 509 mm, yılnıñ küneşli saatlarnıñ orta miqdarı 2469. Qış avanıñ de yımşaması, de suvuması ile dekabrniñ 29-ından fevralniñ 25-inece devam ete.

Evelki adiseler

Zemaneviy Aqmescitniñ topraqlarında insannıñ ilk yerleşmeleri daa qadimiy devirlerde peyda oldı. Şeerniñ seleflerinden eñ bellisi milâttan evel III asırda meydanğa kelgen ve tahminen hunnular tarafından viran olunğan skit devletiniñ paytahtı Neapolistir. Neapolisniñ viranesini Salğırnıñ sol yalısındaki Petrovskaya Balka (Петровская Балка) adlı yerde körmek mümkün.

Qıpçaq qabileleri ve Altın Ordu devrinde bu ortalıqta Kermençik adlı qasaba bar edi.

Tarih

Kebir Cami — Aqmescitniñ eñ eski binası

Aqmescit şeeri I Meñli Geray saltanatı vaqtında qurulğan. Bugünki şeerniñ eñ eski binası 1508 s. qurulğan Kebir Camidir. Qırım Hanlığı devrinde Aqmescit qalğanıñ bulunğan mekânı edi. Qalğanıñ sarayı şimdiki Salgirka (Салгирка) adlı parkta buluna edi. O vaqıt qurulğan maallelerge Eski şeer (Старый Город) deyler. Bu yer qararnen Lenin, Sevastopolskaya, Krılov, Krasnoarmeyskaya adlı soqaqlarnen sıñırlana. Eski şeer şarq şeerlerine has yerleşüvnen, tar ve qıyış soqaqlarnen ayırılmaqta.

Qırım Rusiye İmperiyasınıñ eline keçkenden soñ Tavriya guberniyası (vilâyeti) meydanğa ketirildi. Guberniya merkeziniñ temelini Aqmescitte qoymaq qarar etildi. 1784 senesi Grigoriy Potömkinniñ reberligi altında bu yerde memuriy ve mesken binalarniñ, hristian ibadethaneniñ qurucılığı başlandı. Terkibine em Aqmescitni, em de yañı qurulğan maallelerni kirsetken şeerge Simferopol adı berildi. Yunancadan Simferopol ‘fayda şeeri’ tercime etile. O vaqtından bugüngece Simferopol Qırımnıñ memuriyet merkezidir.

Rusiyedeki Vatandaşlıq cenki vaqtında Aqmescitte biri-birini tez deñiştirgen ükümetler yerleşe ediler. Cenkniñ bitmesinen ise şeer Qırım Muhtar Şuralar Sotsialistik Cumhuriyetiniñ paytahtı oldı. 1941-1944 seneleri Aqmescit natsistlerniñ istilâsını ve qırımtatar halqnıñ sürgün etilüvini başından keçirdi. 1945 senesi cumhuriyetiniñ yoq olunuvınen Rusiye Şuralar Federativ Sotsialistik Cumhuriyetiniñ terkibine kirgen Qırım vilâyetiniñ merkezi oldı. 1954 senesi Qırım vilâyeti Ukraina Şuralar Sotsialistik Cumhuriyetiniñ terkibine kirsetildi. 1991 senesi cumhuriyetniñ yañıdan tiklenüvinen şeerge kene paytaht mertebesi qaytarıldı.

Eali sayısınıñ dinamikası

Yıl	Sayı
1839	7.000
1847	13.768
1864	17.000
1887	38.000
1897	49.078
1910	62.679
1911	66.452
1914	91.000
1923	71.000
1926	88.000
1931	83.248

Yıl	Sayı
1939	142.634	^[5]
1945	67.000
1959	187.623	^[6]
1967	223.000
1970	249.053	^[7]
1975	280.000
1979	301.505	^[8]
1987	338.000	^[9]
1989	343.565	^[10]
1992	374.000
1998	341.000

Yıl	Sayı
2001	343.644	^[11]
2003	343.536
2004	342.523
2005	341.599
2006	340.644
2007	339.577
2008	337.830
2009	337.139	^[12]
2010	336.588	^[12]
2011	336.330	^[12]
2012	335.582	^[13]

Yıl	Sayı
2013	337.285	^[13]
2014	332.317	^[14]
2015	332.608	^[15]
2016	336.460	^[16]
2017	341.155	^[17]
2018	341.799	^[18]
2019	341.527	^[19]
2020	342.054	^[20]
2021	340.540	^[4]

İqtisat

Aqmescit – müim sanayı merkezidir. Maşna qurucılıq, aş ve yengil sanayı esas saalarıdır. Şeerde qararnen 70 müessise bardır. Olar arasında "Foton" televizion zavodı, "Pnevmatika", "Santehprom" adlı zavodlar, "Fiolent" maişiy tehnika zavodı, konserva zavodları, tiküv fabrikaları ve ilâhre.

Naqliyat

Aqmescit Qırımnıñ müim naqliy qavuşağıdır. Cumhuriyetniñ tış dünya ile alâqa vastalarınıñ çoqusı Aqmescitten keçeler. Şeerde demiryol vokzalı, avtovokzal, 3 avtostanstiya, 2 ava limanı (birisi halqara, digeri maalliy) bardır. Aqmescit, Aluşta ve Yalta arasında dünyada eñ uzun (96,5 km) trolleybus yolu bar.

Tasil ve ilim

Qırımnıñ aliy oquv yurtlarınıñ ekseriyeti Aqmescitte buluna. Olarnıñ sırasında cumhuriyetniñ baş universiteti – V.N. Vernadskiy adında Tavriya Milliy universitetidir. Diqqata lâyıq universitetlerden Agrar universiteti, Tibbiyet universiteti, Müendislik ve pedagogika universiteti, Tabiat qoruv ve kurort qurucılığınıñ milliy akademiyasını añmaq lâzim. Şeerde 12 orta mahsus oquv yurtu, 37 ihtisasiy oquv yurtu, Qırım ve Ukraina İlimler Akademiyasınıñ ilmiy-araştırma institutları buluna.

Medeniyet

Aqmescitte ülkeşınaslıq, etnografik ve bediiy müzeyleri, Gorkiy adında Rus akademik dramatik teatri, Qırımtatar akademik muzıka ve drama teatri, qoqla teatri, filarmoniya, tsirk bar.

Mahsus itibarğa lâyıq yerler

Qırımnıñ başqa şeerleriniñ çoqusına baqqanda, Aqmescitte ayrı diqqatqa lâyıq yerler, mimariy abideler çoq degil. Şeerde Ulu Vatan cenkiniñ qaramanlarına, medeniyet ve sanat erbaplarına qoyulğan eykeller, 1944 sene sürgünliginiñ qurbanlarına memorial bardır. Mimarlıq abidelerinden Aqmescitniñ saqlanılıp qalğan binalardan eñ eskisi, 1508 senesi qurulğan Kebir Cami ve Mihail Vorontsovnıñ sarayı ayırılıp turmaqtalar. Şeerniñ belli mimariy abidesi olğan Neapolniñ viranesi şimdi ğayet harap olundı.

Qırımtatar Milliy Meclisi

Qırımtatar halqını temsil etken yuqarı vekaletli tek organı Qırımtatar Milliy Meclisniñ bulunğan yeri de Aqmescittir. Meclis, öz çalışmaları aqqında Qurultayğa esap bermekte olıp, Qurultay qararları, mezkür nizamname, milletlerarası uquq normaları ve bu normalarğa uyğan Ukraina qanunçılıq qararları esasında iş köre.

Şeerde doğğan qırımtatarlar

Bağlantılar

Niyara Bekirova. Aqmescit camileri 8 martnıñ 2016 s. arhivlengen. Yañı Dünya, 2008-02-29
Şeer memuriyetiniñ resmiy saytı 22 mayısnıñ 2009 s. arhivlengen.
Aqmescit resmiy saytı 19 sentâbrniñ 2012 s. arhivlengen.
Aqmescit şeeriniñ saytı
Aqmescitniñ tarihı ve büyük fotogalereyası
Aqmescit - malümat merkezi 7 sentâbrniñ 2008 s. arhivlengen.
V.İ. Vernadskiy adına Tavriya Milliy Üniversitetiniñ resmiy saytı 27 sentâbrniñ 2007 s. arhivlengen.

Atıflar

Wikimedia Commons saytında
Aqmescit ile bağlı resimler bar.

[npcrimea-1] Bu meskün yer Rusiye ve Ukraina arasında çatışuvğa sebep olğan Qırım yarımadasında buluna. Qırımnı de-fakto idare etken Rusiyeniñ qanunlarına köre yarımadada bulunğan Qırım Cumhuriyeti ve Aqyar federal emiyetli şeeri - Rusiye terkibindeki eki federatsiya subyektidir. Ukraina qanunlarına köre yarımadada Ukraina terkibindeki Qırım Muhtar Cumhuriyeti ve Aqyar mahsus statuslı şeeri buluna.

[qırım-ukraina-2] Ukraina qanunlarına köre.

[qırım-rusiye-3] Rusiye qanunlarına köre.

[_10bc0d189fe0d4a4-4] 4,0 ^4,1 Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года) (rus.)

[_cb24d8328671d8fa-5] Всесоюзная перепись населения 1939 года. Численность городского населения СССР по городским поселениям и внутригородским районам (rus.)

[_739775e7ab384902-6] Всесоюзная перепись населения 1959 г. Численность городского населения союзных республик (кроме РСФСР), их территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу (rus.)

[_dd3e093d683f0f22-7] Всесоюзная перепись населения 1970 г. Численность городского населения союзных республик (кроме РСФСР), их территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу (rus.)

[_abbe056d4ecaed98-8] Всесоюзная перепись населения 1979 г. Численность городского населения союзных республик (кроме РСФСР), их территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу (rus.)

[_923fadcfc4cfcc2c-9] Народное хозяйство СССР за 70 лет (rus.) — Москва: ЦСУ РСФСР. — 766 с.

[_460d9816e53b169e-10] Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность городского населения союзных республик, их территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу (rus.)

[_af24a8b7079fe83d-11] Кількість та територіальне розміщення населення України. Дані Всеукраїнського перепису населення 2001 року (ukr.)

[_f60e260d19147143-12] 12,0 ^12,1 ^12,2 Чисельність наявного населення України на 1 січня 2011 року (ukr.) — Київ: 2011. — 112 s.

[_b06cb9383ccb3362-13] 13,0 ^13,1 Чисельність наявного населення України на 1 січня 2014 року (ukr.)

[_b39d8c8c37be0f2a-14] Перепись населения 2014 года. Численность населения Крымского федерального округа, городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений (rus.)

[_f9704601e453e97e-15] Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года (rus.)

[_4e2c5a878b5e2c9e-16] Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года (rus.) — 2018.

[_8f9ec1740c84b81b-17] Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (rus.) — Москва: Росстат, 2017.

[_4287f3ac5c7e986c-18] Оценка численности постоянного населения по городским округам и муниципальным районам Республики Крым по состоянию на 1.01.2018 года (rus.)

[_5da64e6ae49ed57b-19] Оценка численности постоянного населения по городским округам и муниципальным районам Республики Крым по состоянию на 1.01.2019 года (rus.)

[_c571114b11b0b1cf-20] Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (rus.)

[1]