Mustafa Kemal Atatürk

Mustafa Kemal Atatürk
1. predsjednik Turske
Vrijeme na dužnosti 29. oktobar 1923 – 10. novembar 1938.
Nasljednik	İsmet İnönü
1. premijer vlade Velike narodne skupštine
Vrijeme na dužnosti 3. maj 1920 – 24. januar 1921.
Nasljednik	Fevzi Çakmak
1. predsjedavajući Velike narodne skupštine
Vrijeme na dužnosti 24. april 1920 – 29. oktobar 1923.
Nasljednik	Fethi Okyar
1. vođa Republikanske narodne stranke
Vrijeme na dužnosti 9. septembar 1923 – 10. novembar 1938.
Nasljednik	İsmet İnönü
Lični podaci
Rođenje	circa 1881. Solun, Osmanlijsko Carstvo (danas Grčka)
Smrt	10. novembar 1938. (57 god.) Istanbul, Turska
Etnicitet	Turčin
Politička stranka	Republikanska narodna stranka (od 1923. do smrti)
Potpis

Mustafa Kemal Atatürk (do 1934: Mustafa Kemal-paša^[a]; poslije Zakona o prezimenima iz 1934: Kemal Atatürk; 1881^[b] – 10. novembar 1938) bio je turski maršal, revolucionarni državnik, te osnivač i prvi predsjednik Republike Turske od 1923. do svoje smrti 1938. Pod njegovom vlašću preduzete su sveobuhvatne reforme kojima je Turska modernizirana u sekularnu, industrijsku naciju.^[1] Njegove politike i teorije, sekularnog i nacionalističkog usmjerenja, nazivaju se kemalizmom. Zbog svojih vojnih i političkih dostignuća, Atatürk se smatra jednim od najznačajnijih vođa 20. vijeka.^[2]

Atatürk je do izražaja došao zbog uloge koju je odigrao u osmanlijskoj pobjedi u Galipoljskoj bici tokom Prvog svjetskog rata.^[3] Nakon raspada Osmanlijskog Carstva, predvodio je Turski nacionalni pokret koji se opirao podjeli teritorija današnje Turske među pobjedničkim savezničkim silama. U Ankari je uspostavio privremenu vladu na čijem je čelu izašao kao pobjednik iz Rata za nezavisnost. Potom je ukinuo oslabljeno Osmanlijsko Carstvo, umjesto koga je osnovana savremena Republika Turska.

Kao predsjednik novoformirane Republike, Atatürk je inicirao rigorozan program političkih, ekonomskih i kulturnih reformi s konačnim ciljem stvaranja savremene, napredne i sekularne nacionalne države. Osnovno obrazovanje učinio je slobodnim i obaveznim, otvarajući hiljade škola širom države. Staro osmanlijsko pismo zamijenjeno je latinicom. Žene su dobile jednaka građanska i politička prava.

U pokušaju stvaranja homogene i ujedinjene nacije, njegova vlada sprovodila je politiku turkizacije.^[4][5] Na manjine je vršen pritisak da pričaju turskim u javnosti,^[6] a neturski toponimi i prezimena mijenjani su u turske oblike.^[7][8] Velika narodna skupština dodijelila mu je 1934. prezime Atatürk, koje doslovno znači "otac Turaka", zbog zasluga u izgradnji Republike. Umro je 10. novembra 1938. u 57. godini u istanbulskoj palači Dolmabahçe.^[9] Priređena mu je državna sahrana. Na mjestu predsjednika zamijenio ga je İsmet İnönü, njegov dugogodišnji prijatelj. Atatürkov mauzolej u Ankari, sagrađen i otvoren 1953, okružen je Parkom mira u čast njegove poznate izreke "mir kod kuće, mir u svijetu".

U znak sjećanja na Atatürka, širom Turske, ali i u drugim državama, izgrađeni su brojni spomenici. Elefterios Venizelos, bivši grčki premijer, predložio je 1934. Atatürka za Nobelovu nagradu za mir.

Mustafa Kemal Atatürk rođen je u ranim mjesecima 1881. u Solunu (turski: Selanik) pod imenom Ali Rıza oğlu Mustafa. Atatürkova rodna kuća u četvrti Kodža Kasim-paša, u današnjoj Ulici apostola Pavla, očuvana je kao muzej, mada je moguće da je Atatürk zapravo rođen u četvrti Ahmet Subaši.^[10] Otac Ali Riza-efendija bio je oficir, carinski službenik i trgovac drva. Majka mu se zvala Zübeyde. Od braće i sestara, jedino je Makbule preživjela djetinstvo; umrla je 1956. Prema Andrewu Mangu, Atatürkova muslimanska porodica govorila je turskim jezikom i pripadala je srednjoj klasi.^[11] Pojedini su autori Aliju Rizi pripisivali albansko porijeklo;^[12][13][14] međutim, prema Falihu Rıfkıju Atayu, Vamıku Volkanu, Normanu Itzkowitzu, Müjgânu Cunburu i Numanu Kartalu, Ali Rizini preci bili su Turci, daljim porijeklom iz Sökea u anadolskoj pokrajini Aydın.^{[15][16][17][18]} Za majku Zübeyde se također smatra da je bila Turkinja;^[13][14] Şevket Süreyya Aydemir navodi da je bila juručkog porijekla. Drugi izvori tvrde da je Atatürk bio židovskog ili bugarskog porijekla.^[19] Zbog velike židovske zajednice koja je postojala u Solunu u osmanlijsko doba, mnogi islamistički protivnici Atatürkovih reformi tvrdili su da je on porijeklom od denmi, odnosno Židova koji su prihvatili islam.

Ime Kemal dao mu je Üsküplü Mustafa-efendija, učitelj matematike, ili "zbog divljenja njegovoj sposobnosti i zrelosti" (kako tvrdi Afet İnan),^[20] ili da bi ga razlikovao od samog sebe (kako tvrdi Ali Fuat Cebesoy).^[21] Mango smatra i da je moguće da je Atatürk sam sebi dao ime Kemal po nacionalističkom pjesniku Namıku Kemalu.^[22] U ranom djetinstvu majka ga je ohrabrivala da pohađa vjersku školu, što je on i činio nevoljno i kratkotrajno. Kasnije je pod uputama oca pohađao Šemsi-efendijinu školu (privatnu školu sa sekularnijim nastavnim planom). Želja roditelja bila je da Kemal postane trgovac, ali je on bez njihovog znanja 1893. uradio prijemni ispit za Solunsku vojnu školu (turski: Selanik Askeri Rüştiyesi). U Vojnu srednju školu (turski: Manastır Askerî İdadisi) u Manastiru (današnji Bitolj u Sjevernoj Makedoniji) upisao se 1896. Tri godine kasnije upisao se na Vojnu akademiju (turski: Mekteb-i Harbiye-i Şahane) u Istanbulu.^[23] Akademiju je završio 1902, a Vojni fakultet (turski: Mekteb-i Erkân-ı Harbiyye-i Şâhâne) u Istanbulu 11. januara 1905.

Ubrzo poslije završetka Vojnog fakulteta, Atatürk je uhapšen zbog antimonarhističkih aktivnosti. Nakon nekoliko mjeseci zatvora pušten je zahvaljujući Riza-paši, njegovom bivšem školskom direktoru. Po izlasku iz zatvora dodijeljen je Petoj armiji, sa sjedištem u Damasku, u funkciji štabnog kapetana. Tu se, zajedno s Alijem Fuatom Cebesoyem i Lütfijem Müfitom,^[22] pridružio malom i tajnom revolucionarnom društvu reformističkih oficira. Ime društva bilo je Domovina i sloboda (turski: Vatan ve Hürriyet), a vođa je bio trgovac Mustafa Elvan. Čin nadkapetana dobio je 20. juna 1907, a 13. oktobra 1907. premješten je u Štab Treće armije u Manastiru. Pridruživši se Komitetu jedinstva i napretka (turski: İttihad ve Terakki Cemiyeti) dobio je članski broj 322. U kasnijim godinama postao je poznat po protivljenju i čestom kritiziranju politika koje je sprovodilo vodstvo İTC-a. 22. juna 1908. zaposlen je kao inspektor u željeznicama Istočne Rumelije. Učestvovao je u Mladoturskoj revoluciji u julu 1908. kojom je svrgnut sultan Abdul Hamid II i obnovljena ustavna monarhija.

Atatürk je propagirao depolitizaciju vojske, što nije odgovaralo vođama İTC-a. Zbog toga je krajem 1908. poslat u Tripolitanski vilajet (u današnjoj Libiji) pod izgovorom gušenja plemenske pobune. Ipak, prema von Mikuschu, Atatürk se dobrovoljno javio za ovu misiju.^[24] Nakon gušenja ustanka, u januaru 1909. vratio se u Istanbul.

U Istanbulu je u aprilu 1909. grupa vojnika pokušala izvršiti kontrarevoluciju. Atatürk je odigrao ključnu ulogu u slamanju pobune.^[25]

Atatürk je 1910. poslat u albanske krajeve. U to je doba Isa Boljetinac predvodio albanski ustanak na Kosovu, a došlo je do ustanka i u Albaniji. Tom se prilikom susreo s Eqremom Vlorom, političarem i piscem.

Tokom jeseni 1910. bio je među osmanlijskim posmatračima na vojnim vježbama u Pikardiji, a 1911. kratkotrajno je služio u Ratnom ministarstvu (turski: Harbiye Nezareti).

Atatürk se 1911. kao dobrovoljac javio za službu u Tursko-italijanskom ratu. Uglavnom je služio u područjima oko Derne i Tobruka.^[26] Napadačka italijanska vojska imala je jačinu od 150.000 vojnika;^[27] naspram Italijana bilo je svega 20.000 beduina i 8.000 Turaka.^[28] Neposredno prije nego što je Italija objavila rat, veći dio osmanlijskih trupa poslat je iz Libije u Jemenski vilajet da uguši tamošnju pobunu, te se iz tog razloga Osmanlije nisu mogle adekvatno braniti u Libiji. Britanija, koja je kontrolirala Egipat i Sudan, nije dozvolila osmanlijskim pojačanjima da kroz Egipat stignu do Libije. Osmanlijski vojnici u Libiju su dolazili ili obučeni u arapsku nošnju (rizikujući zarobljavanje u Egiptu), ili na par preostalih trajekata (Italijani su imali superiorniju mornaricu i kontrolirali su morske rute ka Tripoliju). Ipak, i pored svih teškoća, Atatürkove snage u Libiji odbile su više italijanskih napada, poput bitke za Tobruk 22. decembra 1911. Tokom borbi kod Derne, 16. i 17. januara 1911, pri Atatürkovom napadu na tvrđavu Kasr-ı Harun, dva italijanska aviona bombardirala su osmanlijske snage; parče krečnjaka od ruševina uništene zgrade pogodilo je Atatürkovo lijevo oko, te je izazvalo trajno oštećenje tkiva, ali ne i gubitak vida. Zbog toga je Atatürk mjesec dana bio na liječenju; pokušao je napustiti objekat Crvenog polumjeseca nakon svega dvije sedmice, ali se morao vratiti kada se stanje oka pogoršalo. 6. marta 1912. postavljen je za komandanta osmanlijskih snaga u Derni. Uspio je odbraniti i zadržati grad i okolicu sve do kraja rata 18. oktobra 1912. Osmanlijski komandanti Libiju su napustili 8. oktobra, po izbijanju Prvog balkanskog rata. Izgubivši rat u Libiji, Osmanlije su Lozanskim mirom predali Tripolitaniju, Fizan i Kirenaiku italijanskoj upravi.^[29]

Dana 1. decembra 1912, Atatürk je stigao na Galipolje. Tokom Prvog balkanskog rata, uzeo je učešća u pomorskom desantu kod Bolayıra na tračkoj obali kojim je komandovao bimbaša Fethi-beg. Ovaj napad u bici kod Bolayıra odbila je bugarska 7. rilska pješadijska divizija Georgija Todorova^[30] iz sastava Kovačeve Četvrte armije.^[31]

U junu 1913, tokom Drugog balkanskog rata, bio je dio osmanlijskih snaga koje su, pod komandom kajmekama Enver-bega, od Bugara oslobodile Didimotiku i Edirne, nekadašnju osmanlijsku prijestolnicu, kao i veći dio Istočne Trakije.^[32]

Godine 1913. postavljen je za osmanlijskog vojnog atašea svim balkanskim zemljama, s kancelarijom u Sofiji. U čin kajmekama promovisan je 1. marta 1914. U Bugarskoj je na novogodišnjem balu upoznao Dimitrinu Kovačevu, kćerku generala Kovačeva protiv kojeg se borio u Balkanskim ratovima. U narednim danima, njih dvoje su tajno stupili u vezu. Atatürk je dva puta od njenih roditelja tražio dozvolu da je oženi (drugi put 1915, tokom Prvog svjetskog rata), ali je oba puta odbijen zbog čega je tugovao cijeli život.^[33]

Po početku Prvog svjetskog rata, Atatürk je dobio zadatak da komanduje 19. divizijom iz sastava Pete armije tokom Galipoljske bitke. Nakon što je tačno predvidio gdje će Saveznici napasti, s linije fronta komandovao je svojom divizijom i primorao je neprijatelja na povlačenje. Poslije Galipolja, služio je u Edirneu do 14. januara 1916. Tada je postavljen za komandanta 16. korpusa iz sastava Druge armije. 16. korpus potom je poslat na istok države gdje su se Rusi približili ključnim anadolskim gradovima. Atatürk je 7. augusta prešao u kontranapad;^[34] dvije njegove divizije oslobodile su Bitlis i Muş.^[35]

Poslije ove pobjede, İTC-ova vlada htjela je u Hidžazu formirati još jednu armiju i postaviti Atatürka za njenog komandanta. Ipak, Atatürk je to odbio, te ta armija nije nikad ni formirana. Umjesto toga, 7. marta 1917. data mu je komanda nad cijelom Drugom armijom. Ubrzo se, po izbijanju revolucije, ruska armija povukla sa kavkaskog fronta.^[34]

U julu 1917. postao je komandant Sedme armije iz sastava Udarne armijske grupe pod komandom njemačkog generala Ericha von Falkenhayna (nakon što su Britanci u decembru 1917. zauzeli Jerusalem, von Falkenhayna je početkom 1918. zamijenio Otto Liman von Sanders). Atatürk se nije slagao s von Falkenhaynom, te je s Ismet-begom napisao pismo Mehmedu Talat-paši povodom teške situacije i manjka adekvatnih resursa na Palestinskom frontu. Međutim, Talat-paša je ignorirao njihova zapažanja i odbio je prijedlog da se stvori jača odbrambena linija na sjeveru (u dijelovima Bejrutskog, Damaščanskog i Halepskog vilajeta) pod komandom turskih umjesto njemačkih oficira. Nakon što je prijedlog odbijen, Atatürk je napustio Sedmu armiju i vratio se u Istanbul. Tu je dobio zadatak da bude u pratnji prestolonasljednika Mehmeda na putovanju u Austro-Ugarsku i Njemačku. Atatürk je tom prilikom posjetio i njemačke linije na Zapadnom frontu, ispravno zaključivši da će Centralne sile uskoro izgubiti rat. To je mišljenje otvoreno iznosio pred njemačkim generalima, kao i pred carem Vilimom II. Na povratku je, radi liječenja, kratko odsjeo u Karlovym Varyma i Beču.

Mehmed VI, novi sultan od jula 1918, u augustu je postavio Atatürka za komandanta Sedme armije u Palestini. Atatürk je u Halep stigao 26. augusta 1918, a potom je nastavio ka Štabu armije u Nablusu. Atatürkova armija držala je srednji sektor na Palestinskom frontu. 19. septembra, na početku bitke kod Megida, razbijena je Osma armija koja je držala obalski sektor, pa je von Sanders naredio Sedmoj armiji povlačenje ka sjeveru. Britanski vazdušni napadi razorili su 21. septembra i Sedmu armiju na njenom povlačenju iz Nablusa ka rijeci Jordan. I pored toga, Atatürk je uspio formirati rezervnu liniju odbrane sjeverno od Halepa.

Prvi svjetski rat završio se za Osmanlijsko Carstvo potpisivanjem Mudroskog primirja 30. oktobra 1918, kojim je dato dovoljno vremena austro-ugarskim i njemačkim trupama da se povuku iz carstva. Dan kasnije, Atatürk je postavljen za komandanta Udarne armijske grupe. Na toj poziciji je organizirao podjelu oružja civilima Antepa u slučaju odbrambenog rata protiv savezničke invazije.

Atatürkova posljednja aktivnost u službi osmanlijske vojske bila je organiziranje povratka trupa koje su ostale južno od linija odbrane. Udarna armijska grupa službeno je rasformirana početkom novembra 1918. Atatürk se 13. novembra vratio u okupirani Istanbul. Kratko vrijeme je radio u Ratnom ministarstvu i nastavio je svoje aktivnosti u gradu do 16. maja 1919. Po ranijem dogovoru, savezničke (britanske, francuske, grčke i italijanske) snage okupirale su Anadoliju. Okupacija Istanbula, a potom i okupacija Izmira (dva najveća osmanlijska grada), podstakla je nastanak Turskog nacionalnog pokreta i početak Rata za nezavisnost.

Dana 30. aprila 1919, Atatürk je, kao počasni ađutant sultana s činom mirlive, dodijeljen Inspektoratu Devete armije da reorganizira ostatke osmanlijske vojske i poboljša unutrašnju sigurnost.^[36] Dana 19. maja, iskrcao se u Samsunu. Njegov prvi cilj bio je organiziranje nacionalnog pokreta protiv okupatorskih snaga. U junu 1919. izdao je Amasjanski letak (turski: Amasya Genelgesi), kojim je proglasio da je nezavisnost države u opasnosti. Osmanlijsku vojsku napustio je 8. jula, zbog čega je osmanlijska vlada izdala nalog za njegovo hapšenje. Kasnije je osuđen na smrt.

U Sivasu je 4. septembra 1919. održao kongres na kojem su delegati iz raznih pokrajina Turske izdali proglas pod imenom Nacionalni pakt (turski: Mîsâk-ı Millî). Atatürk je izabran za vođu Izvršnog komiteta Kongresa. To mu je dalo legitimitet koji mu je trebao za sprovođenje svojih politika.^[37]

Posljednji izbori za osmanlijski parlament održani su u decembru 1919. Veliku pobjedu na izborima ostvario je Savez za odbranu anadolskih i rumelijskih nacionalnih prava (turski: Anadolu ve Rumeli Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti), predvođen Atatürkom koji je ostao u Ankari. Parlament su 18. marta 1920. raspustili Britanci, nedugo nakon što je usvojen Nacionalni pakt. Atatürk je zbog toga pozvao na nove izbore da se uspostavi novi turski parlament u Ankari.^[38] Velika narodna skupština (turski: Türkiye Büyük Millet Meclisi) formirana je 23. aprila 1920.^[39]

Dana 10. augusta 1920, veliki vezir Damat Ferid-paša potpisao je Sevrski sporazum, finalizirajući pri tome planove o podjeli Osmanlijskog Carstva. Atatürk je insistirao na potpunoj nezavisnosti i zaštiti interesa turske većine na "turskom tlu", te je uspio pridobiti Skupštinu za stvaranje vojske. Atatürkova vojska suočila se sa više neprijatelja: Armiju hilafeta stvorili su Saveznici, na Istočnom frontu prijetili su Armeni, dok su na Zapadnom frontu, iz pravca Izmira, napredovale grčke snage. U januaru i februaru 1920, Atatürk je vodio turske snage u pobjedi nad Francuzima (uključujući Francusku armensku legiju) u bici za Maraš (današnji Kahramanmaraş). Nakon bitke došlo je do masakra između 5.000 i 12.000 Armena, čime je armensko stanovništvo potpuno istrijebljeno u tom regionu.^[40][41]

Turski vojni uspjesi protiv Armena u jesen 1920, a kasnije i protiv Grka, omogućeni su snabdijevanjem zlata i oružja od strane boljševika od jeseni 1920. pa nadalje.

Nakon niza bitaka, grčka vojska stigla je na rijeku Sakaryu, svega 80 km zapadno od Ankare. Atatürk je 5. augusta 1921. proglašen vrhovnim komandantom turskih snaga. Grčko napredovanje zaustavljeno je u bici na Sakaryi, koja se zbila od 23. augusta do 13. septembra 1921. Nakon ove pobjede, Velika narodna skupština dala je Atatürku čin maršala i titulu gazije. Saveznici su, ignorirajući razmjere Atatürkovih uspjeha, pokušali Turcima nametnuti izmijenjenu verziju Sevrskog sporazuma, ali je prijedlog odbijen. U augustu 1922, turske snage pokrenule su žestok napad na grčke linije kod Afyonkarahisara. Dana 9. septembra 1922. oslobođen je Izmir, čime su Grci istjerani iz Anadolije.

Lozanska konferencija počela je 21. novembra 1922. Turski predstavnik İsmet İnönü odbijao je sve prijedloge koji su kompromitovali suverenitet države,^[42] poput kontrole nad finansijama, kapitulacija, Turskih moreuza i slično. Iako je konferencija obustavljena 4. februara, nastavila se poslije 23. aprila s fokusom na ekonomska pitanja.^[35] Dana 24. jula 1923. potpisan je Lozanski sporazum, kojim je Velika narodna skupština priznata kao vlada Turske.

Republika Turska proglašena je 29. oktobra 1923.^[43] Od tada se taj dan u Turskoj proslavlja kao državni praznik.^[44]

S nastankom Republike počeli su napori za modernizaciju zemlje. Nova vlast analizirala je institucije i ustave država poput Francuske, Švedske, Italije i Švicarske, te ih je prilagođavala potrebama turskog naroda. Glavni Atatürkovi saradnici iz ovog perioda bili su İsmet İnönü, Kâzım Özalp i Fevzi Çakmak. Iskoristivši svoj ugled, Atatürk je sve do svoje smrti sprovodio političke, ekonomske i društvene reforme, koje su Tursku pretvorile u savremenu, demokratsku i sekularnu nacionalnu državu.

Atatürkovo osnovno načelo bilo je potpuna nezavisnost države:^[45][46]

...pod potpunom nezavisnošću, mislimo naravno na potpunu ekonomsku, finansijsku, sudsku, vojnu, kulturnu nezavisnost i slobodu u svim pitanjima. Biti lišen nezavisnosti u bilo kojem od ovih pitanja jednako je tome da su narod i država lišeni sve svoje nezavisnosti.

Atatürk je svojim reformama stvorio okosnicu izvršnim, sudskim i ekonomskim strukturama novoformirane Republike. Mnoge od njegovih ideja bile su rasprostranjene među osmanlijskim intelektualnim krugovima već krajem 20. vijeka, a otvorenije su isticane nakon Mladoturske revolucije.^[47]

Kemalizam, osnivačka ideologija države, baziran je na Atatürkovoj koncepciji realizma i pragmatizma.^[48] Među osnove kemalizma spadaju nacionalizam, populizam i etatizam. Ove osnove nisu bile nove u svjetskoj politici, pa čak ni među turskom elitom, ali ih je jedinstvenim učinilo to što su izričito formulisane za potrebe Turske i turskog naroda (npr. Atatürkova se Turska u primjeni sekularizma znatno razlikuje od kršćanskih država Zapada).

U stvaranju nove države, turski revolucionari okrenuli su leđa percipiranoj korupciji, dekadenciji i osmanlijskom naslijeđu Istanbula.^[49] Nekada provincijski grad u srcu Anadolije, Ankara je postala centar Atatürkovog pokreta i glavni grad Republike. Atatürk je želio "direktnu vlast Skupštine", bazirane na predstavničkoj demokratiji i parlamentarnom suverenitetu.^[50]

U sljedećim godinama, Atatürk je donekle promijenio svoj stav; "direktna vlast Skupštine" nije mogla zaživjeti u prvim godinama Republike. Revolucionari su se suočili s izazovom sljedbenika starog osmanlijskog režima, kao i novijih ideologija poput komunizma i fašizma. Atatürk je u 1920-im i 1930-im, vidjevši posljedice komunističkih i fašističkih doktrina, odbacio ove ideologije.^[51] Spriječio je pad Turske u totalitarizam, koji je u to doba vladao u Sovjetskom Savezu, Njemačkoj i Italiji.^[52] Neki su u njegovom protivljenju i prigušivanju fašizma i komunizma vidjeli eliminaciju političkih protivnika, dok su drugi smatrali da je to neophodno kako bi se zaštitila mlada turska država. Godine 1927, započeta je široka kampanja hapšenja članova Komunističke partije Turske. Na zatvorske kazne osuđene su političke ličnosti poput Hikmeta Kıvılcımlıja, Nâzıma Hikmeta i Şefika Hüsnüja. Godine 1937, komisija predvođena Atatürkom okarakterizirala je Kıvılcımlıjeva djela štetnim, te ih je cenzurisala.^[53]

Kičmu nove Republike predstavljala je Velika narodna skupština. Izbori su bili slobodni i koristili su egalitarni izborni sistem. Skupština je imala pravo biranja i kontrole i vlade i premijera. Na početku je služila i kao zakonodavni organ, kontrolišući izvršnu vlast i, ukoliko bi bilo potrebno, služeći kao nadzorni organ prema ovlastima iz Ustava. Ustav iz 1924. postavio je labavu podjelu vlasti između zakonodavnih i izvršnih organa, osim u sudskom sistemu gdje je podjela bila striktna. Atatürk je, s funkcije predsjednika, imao vodeću ulogu u ovom političkom sistemu.^[54]

Jednopartijski režim uspostavljen je 1925, po usvajanju Ustava iz 1924. Jedina stranka bila je Narodna stranka, osnovana 9. septembra 1923. Dana 10. novembra 1924, preimenovana je u Republikansku narodnu stranku (turski: Cumhuriyet Halk Fırkası; od 1935. Cumhuriyet Halk Partisi).

Ukidanje hilafeta bilo je bitan aspekat Atatürkovog pokušaja reforme političkog sistema i uspostavljanja nacionalnog suvereniteta. Halifa je, od ukidanja sultanata u novembru 1922, bio Abdulmedžid II, za koga je Atatürk smatrao da slijedi stope svojih prethodnika u vođenju unutrašnje i spoljašnje politike primajući strane i oficirske delegacije, učestvujući u službenim ceremonijama i proslavama i slično.^[55]

Dana 1. januara 1924, İnönü, Çakmak i Özalp dali su saglasnost ukidanju hilafeta. Halifa je izdao saopćenje u kojem je naglasio da se neće miješati u politička pitanja. Dana 3. marta 1924, hilafet je službeno ukinut, a njegove ovlasti prebačene na Skupštinu. Šerijatski sudovi ukinuti su 8. aprila.^[56] Druge muslimanske države raspravljale su o valjanosti jednostranog ukidanja hilafeta, te o tome da li se treba prihvatiti turska odluka ili izabrati novi halifa. U Kairu je u maju 1926. održana Hilafetska konferencija, na kojoj je donesena rezolucija prema kojoj je hilafet "nužnost u islamu", ali ova odluka nije implementirana.^[57]

Održane su još dvije islamske konferencije, u Meki 1926. i u Jerusalemu 1931, ali na njima nije postignut konsenzus. Turska nije prihvatala obnovu hilafeta vidjevši u tome opasnost za svoje postojanje.^[57]

Ukidanje hilafeta propraćeno je širokim pokušajem uspostavljanja podjele između političkih i vjerskih pitanja. Reforma obrazovanja bila je ključna u toj kampanji. Godine 1923, u Turskoj su postojala tri tipa obrazovnih ustanova. Najčešće su bile medrese, bazirane na učenju arapskog jezika i Kur'ana i pamćenju. Drugi tip ustanova bile su idadije i sultanije, reformističke škole iz perioda Tanzimata. Zadnju grupu predstavljali su fakulteti i škole na stranim jezicima koje su u obrazovanju koristile najnovije metode. Atatürk je reformu obrazovanja povezao s oslobađanjem nacije od dogme, što je on smatrao bitnijim od Rata za nezavisnost.

U ljeto 1924, Atatürk je pozvao Johna Deweya, američkog reformatora obrazovanja, u Ankaru. Atatürkove reforme državnih škola imale su za cilj da pripreme građane za ulogu u javnom životu kroz povećanje pismenosti. Obavezno osnovno obrazovanje uvedeno je i za dječake i za djevojčice. Zajednički nastavni plan uveden je za sve državne škole Zakonom o ujedinjenju obrazovanja od 3. marta 1924. Ovim zakonom obrazovanje je postalo uključivo i organizirano po modelu građanske zajednice. Po ovom sistemu, sve škole slale su svoj nastavni plan na odobrenje Ministarstvu obrazovanja (turski: Milli Eğitim Bakanlığı). Istovremeno, ulema je podređena Upravi za vjerska pitanja (turski: Diyanet İşleri Başkanlığı). Atatürkovo ujedinjenje nastavnog plana nije značilo i kraj postojanja vjerskih škola; one su pomjerene na više obrazovanje, a kasnije vlade su im vratile položaj srednjoškolskih ustanova.

Od jeseni 1925, Atatürk je ohrabrivao Turke da nose modernu evropsku odjeću. Bio je odlučan u namjeri da dovrši reforme na ovom planu koje su počele još u doba sultana Mahmuda II. Fes, kojeg je uveo Mahmud II 1826, zamijenjen je šeširom 1925. Šešir je najprije proglašen obaveznim za državne službenike. Godine 1925, Atatürk je nosio panamski šešir pri posjeti Kastamonuu, jednom od najkonzervativnijih gradova u Anadoliji.

Iako se Atatürk lično zalagao za moderni način odijevanja i za žene, zakon o tom pitanju nikada nije donesen jer je on vjerovao da će žene slobodnom voljom prihvatiti nove običaje. Latife Uşaklıgil, Atatürkova supruga od 1923. do 1925, prekrivala je glavu u skladu s islamskom tradicijom. Prema Atatürku: "Vjersko pokrivanje žena neće uzrokovati teškoće. Ovaj jednostavni način nije u sukobu s moralima i manirima našeg društva".

Dana 30. augusta 1925, Atatürk je u Kastamonuu izjavio da "Republika Turska ne može biti država šejhova, derviša i murida", da je "red civilizacije najbolji i najistinitiji red", te da će "vođe derviških redova sami prepoznati istinu u njegovim riječima i zatvoriti tekije". Zatvaranje svih derviških redova i tekija obznanjeno je uredbom tri dana kasnije. Tekije su pretvorene u muzeje. Institucionalni izraz sufizma zabranjen je; dozvoljeno je postojanje politički neutralne forme sufizma u obliku društvenih udruženja.^[58]

Ukidanje hilafeta i druge kulturne reforme naišle su na žestok otpor konzervativnih krugova.^[57]

Godine 1924, na istoku Turske došlo je do pobune pod vodstvom šejha Saida. Šejh Said bio je bogati kurdski plemenski vođa lokalnog nakšibendijskog reda. Said se protivio ne samo ukidanju hilafeta, nego i usvajanju zapadnjačkih građanskih propisa, zatvaranju tarikata, zabrani višeženstva i obaveznom građanskom braku. Politike vlasti smatrao je antiislamskim. Saidove snage kretale su se kroz seoske krajeve i zauzimale ustanove vlasti, te su napredovale ka Elazığu i Diyarbakıru.^[59] Mnogi u vlasti su u Saidovoj pobuni vidjeli pokušaj kontrarevolucije, te su tražili vojnu akciju kako bi se spriječilo širenje. Zakon o održavanju javnog reda donesen je 4. marta 1925. Ovaj zakon dao je vlastima velike ovlasti i autoritet da unište subverzivne grupe; opozvan je 4. marta 1929.

Mnogi od zastupnika nisu bili sretni s ovim promjenama. Na privatnom sastanku CHP-a, toliko je članova stranke proglašeno simpatizerima opozicije da je Atatürk izrazio strah da je u manjini u sopstvenoj stranci. Na kraju je odlučio protiv čistke. Opozicionu grupu uspostavili su 17. oktobra 1924. Kâzım Karabekir i saradnici. Dana 8. novembra, prijedlog za izglasavanje nepovjerenja Atatürku oboren je u CHP-u (18 za, 148 protiv, 41 odsutan), kome su u to vrijeme pripadali svi osim jednog zastupnika u Skupštini. U vezi toga, Atatürk je izjavio da je "turska nacija čvrsto odlučna da nastavi neustrašivo na putu republike, civilizacije i napretka".^[60]

Dana 17. novembra 1924, opoziciona grupa, u kojoj je bilo i 29 zastupnika, formirala je Naprednu republikansku stranku (turski: Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası). Među članovima nove stranke bili su i neki od Atatürkovih najbližih saradnika iz prvih dana Rata za nezavisnost, poput Alija Fuat-paše, Rauf-bega i Refet-paše. Ekonomski program TCF-a bio je liberalan, nasuprot CHP-ovom državnom socijalizmu, a društveni konzervativan, nasuprot CHP-ovom modernizmu. Vođe TCF-a u principu su strogo podržavali kemalističku revoluciju, ali su imali drugačija mišljenja u vezi kulturne revolucije i načela sekularizma. Program TCF-a podržavao je uspostavu sekularizma i građanskog prava, kao i jedinstveni nastavni plan.^[61] Ipak, kao jedina legalna opozicija, stranka je postala utočište za razna politička gledišta.

Tokom 1926, u Izmiru je otkrivena zavjera o atentatu na Atatürka, koja je poticala od bivšeg zastupnika koji se protivio ukidanju hilafeta. Istraga je iskorištena za obračun s protivnicima kulturne revolucije. Pred sud su izašli brojni politički aktivisti, uključujući Karabekira. Krivim su proglašeni i obješeni mnogi bivši lideri İTC-a, uključujući Mehmeta Cavita, Ahmeta Şükrüja Bayındıra i İsmaila Canbulata.^[62] Istragom je pronađena veza između Saidove pobune i članova TCF-a, zbog čega je ta stranka ugašena 5. juna 1925. Ove akcije predstavljaju jedinu širu čistku izvršenu tokom Atatürkove vladavine.

U godinama poslije 1926, Atatürk se drastično udaljio od reformi iz osmanlijskog doba. Po prvi put u turskoj historiji, islamski zakon odvojen je od svjetovnog i ograničen je na vjerska pitanja.^[63]

Dana 1. marta 1926, usvojeno je tursko krivično pravo, uređeno po uzoru na italijansko krivično pravo. Uspostavljanju građanskog prava trebalo je vremena, pa je Atatürk odložio uključenje sekularizma u ustav sve do 5. februara 1937.

U skladu s islamskim običajem spolne segregacije, osmanlijsko društvo obeshrabrivalo je društvenu interakciju između muškaraca i žena. Atatürk je veoma rano počeo razvijati društvene reforme kako bi riješio ovaj problem. Za proširenje ženskih prava, Atatürku je trebao novi građanski zakonik. Novi Zakonik usvojen je 4. oktobra 1926, a uređen je po švicarskom primjeru. Po novom Zakoniku, muškarci i žene jednako su tretirani u pitanjima poput razvoda i nasljedstva.

Godine 1927, otvoren je Državni muzej umjetnosti i kiparstva (turski: Resim ve Heykel Müzesi). Do tada je kiparstvo rijetko prakticirano u Turskoj zbog islamske tradicije izbjegavanja idolatrije. Atatürk je vjerovao da je "kultura temelj Republike Turske".^[64] Predislamska kultura Turaka postala je tema obimnih istraživanja. Također je podsticano izučavanje anadolskih civilizacija (Frigijaca, Lidijaca, Sumeraca i Hetita). Kako bi privukao pažnju javnosti, Atatürk je lično dao imena dvjema bankama po Sumercima (Sümerbank) i Hetitima (Etibank). Narodna umjetnost ruralnih područja smatrana je izvorom turske kreativnosti.

U ranom periodu Atatürkove vladavine, u Turskoj se koristio osmanlijski jezik pisan arapskim pismom i sa velikim brojem riječi arapskog i perzijskog porijekla. Svega oko 10% stanovništva bilo je pismeno. Osim toga, prema Deweyju, otprilike tri godine su bile potrebne da se turski jezik nauči pisati i čitati na arapskom pismu. U proljeće 1928, Atatürk se u Ankari susreo s nekoliko lingvista i profesora kako bi obznanio svoj plan da se izradi novo tursko pismo bazirano na latinici. S obzirom da se novo pismo moglo naučiti za svega nekoliko mjeseci, smatrano je i rješenjem za nepismenost.^[65] Eksperti su smatrali da će za implementaciju novog pisma trebati između tri i pet godina.

Stvaranje novog pisma, na Atatürkovu inicijativu, povjereno je Jezičkoj komisiji (turski: Dil Encümeni). Dana 1. novembra 1928, službeno je usvojeno novo, a ukinuto arapsko pismo. Atatürk je lično obilazio seoska područja kako bi narod podučio novom pismu. Nakon energetične kampanje, pismenost se povećala sa 10,6% 1927. na 22,4% 1940.^[66] Uz promjenu pisma, organiziran je i niz kongresa o naučnim, obrazovnim, historijskim, ekonomskim, umjetničkim i jezičkim pitanjima.^[67] Biblioteke su otvarane sistematično. Za udaljena područja formirane su mobilne biblioteke. Reforma je podržana jačanjem privatnog izdavaštva donošenjem novog zakona o autorskim pravima.

U osnovne škole uvedene su savremene metode učenja, prije svega zahvaljujući Johnu Deweyju. Osim osnovnog, Dewey je bio zainteresiran i za obrazovanje odraslih. Žene su, osim kućnih, učene i poslovima potrebnim za uključenje u ekonomiju. Objedinjeni nastavni plan nadgledala je država, a cilj programa bio je stvaranje kvalificiranih radnika za društveni i ekonomski napredak zemlje. Poseban naglasak stavljen je na obrazovanje djevojčica. Spolno mješovito obrazovanje uspostavljeno je na fakultetskom nivou 1923, a do 1927. već je predstavljalo normu širom obrazovnog sistema.^[68] Atatürkove reforme obrazovanja učinile su ga mnogo pristupačnijim: između 1923. i 1938, broj učenika u osnovnim školama povećao se za 224% (sa 342.000 na 765.000), broj učenika u srednjim školama 12,5 puta (sa oko 6.000 na 74.000), a broj učenika u višim školama skoro 17 puta (sa 1.200 na 21.000).^[69]

Kako bi pospješio razvoj savremenog obrazovanja, Atatürk je organizirao službene sastanke na kojima se raspravljalo o kvalitetu obrazovanja. Lično je bio umiješan u izradi dvaju udžbenika (Vatandaş İçin Medeni Bilgiler iz 1930. i Geometri za srednje škole iz 1937).^[70][71]

Dana 11. augusta 1930, Atatürk je zatražio od Alija Fethija Okyara da formira novu stranku. Novouspostavljena Liberalna republikanska stranka (turski: Serbest Cumhuriyet Fırkası) u principu je podržavala sekularne reforme. Međutim, stranka je postala uporište opozicije, posebno po pitanju uloge islama u javnom životu.

Dana 23. decembra 1930, u gradiću Menemenu u Egejskoj regiji došlo je do incidenta u kojem je rulja, predvođena lokalnim dervišem, ubila tri vojnika.

U novembru 1930, Okyar je raspustio SCF čime je u Turskoj ponovo nastupio jednopartijski period koji će trajati do 1945. Glavni razlog zašto pluralizam nije uspio u Atatürkovo doba je to što sukobljene strane nisu uspjele postići minimalni konsenzus o zajedničkim vrijednostima, posebno o sekularizmu. Iako njegove akcije nisu uvijek bile demokratske prirode, Atatürk je podržavao ideju izgradnje građanskog društva.

Dana 1. januara 1928, Atatürk je uspostavio Tursko društvo za obrazovanje (turski: Türk Eğitim Derneği), koje je podržavalo inteligentnu i vrijednu djecu iz siromašnih porodica, kao i materijalne i naučne doprinose obrazovanju. Godine 1931, osnovano je Tursko historijsko društvo (turski: Türk Tarih Kurumu), a godinu dana kasnije Tursko društvo za jezik (turski: Türk Dil Kurumu). Cilj ovih društava je vršenje istraživanja o turskoj historiji, odnosno turskom jeziku. Godine 1933, Atatürk je naredio reorganizaciju Univerziteta u Istanbulu u modernu ustanovu i otvaranje Univerziteta u Ankari.^[72]

Atatürk se bavio i prijevodom naučne terminologije na turski jezik.^[73] Želio je da reforma jezika bude metodološki zasnovana. Lično je nadgledao razvoj Teorije jezika sunca (turski: Güneş Dil Teorisi), koja je zastupala tezu da su svi ljudski jezici potekli od prvobitnog srednjoazijskog jezika. Korijeni ove teorije poticali su iz rada L'Origine des Langues, des Religions et des Peuples francuskog lingviste Hilairea de Barentona, koji je tvrdio sa su svi jezici potekli od sumerskih hijeroglifa i klinastog pisma, i studije "La psychologie de quelques elements des langues Turques" ("Psihologija nekih elemenata turkijskih jezika") austrijskog lingviste Hermanna Feodora Kvrgića. Atatürk je Teoriju jezika sunca 1935. predstavio turskim političkim i obrazovnim krugovima, mada je kasnije korigovao neka ekstremnija učenja.^[73]

Prezime Atatürk prvi je upotrijebio Saffet Arıkan, političar koji je bio na čelu Društva za jezik, pri držanju govora 26. septembra 1934. Kasnije je to prezime, koje doslovno znači "otac Turaka", službeno prihvaćeno kao prezime Mustafe Kemala.

Počevši od 1932, više stotina narodnih kuća i narodnih soba uspostavljeno je širom države kako bi se proširio pristup umjetničkim, sportskim i drugim kulturnim dešavanjima. Atatürk je podržavao i ohrabrivao razvoj plastične i vizualne umjetnosti, koje su u osmanlijsko doba zabranjivane. Otvoreni su brojni muzeji, arhitektura je počela pratiti savremene trendove, a zemljom su se raširili i klasična muzika, opera, balet i pozorište. Povećalo se i izdavanje knjiga i časopisa, a počela je rasti i filmska industrija.

• Ahmad, Feroz (1993). The Making of Modern Turkey. London i New York: Routledge.
• Armstrong, Harold Courtenay (1972). Grey Wolf, Mustafa Kemal: An Intimate Study of a Dictator. Freeport: Books for Libraries Press.
• Atillasoy, Yüksel (2002). Atatürk: First President and Founder of the Turkish Republic. Woodside: Woodside House.
• Bacqué-Grammont, Jean-Louis; Roux, Jean-Paul (1983). Mustafa Kemal et la Turquie nouvelle. Pariz: Maisonneuve et Larose.
• Barber, Noel (1988). Lords of the Golden Horn. London: Arrow.
• Barlas, Dilek (1998). Statism and Diplomacy in Turkey: Economic and Foreign Policy Strategies in an Uncertain World, 1929–1939. New York: Brill Academic Publishers.
• Cleveland, William L (2004). A History of the Modern Middle East. Boulder: Westview Press.
• Hanioğlu, M. Şükrü (2011). Atatürk: An Intellectual Biography. New Jersey i Woodstock: Princeton University Press.
• Huntington, Samuel P. (2006). Political Order in Changing Societies. New Haven i London: Yale University Press.
• İnan, Ayşe Afet (2007). Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler. Istanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• İnan, Ayşe Afet; Sevim, Ali; Süslü, Azmi; Tural, M. Akif (1998). Medeni bilgiler ve M. Kemal Atatürk'ün el Yazıları. Ankara: AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi.
• Kinross, Patrick (2003). Atatürk: The Rebirth of a Nation. London: Phoenix Press.
• Kinross, Patrick (1979). The Ottoman Centuries: The Rise and Fall of the Turkish Empire. New York: Morrow.
• Landau, Jacob M. (1984). Atatürk and the Modernization of Turkey. Boulder: Westview Press.
• Lengyel, Emil (1962). They Called Him Atatürk. New York: The John Day Co.
• Mango, Andrew (2002). Atatürk: The Biography of the Founder of Modern Turkey. Woodstock: Overlook Press.
• Mango, Andrew (2004). Atatürk. London: John Murray.
• Saikal, Amin; Schnabel, Albrecht (2003). Democratization in the Middle East: Experiences, Struggles, Challenges. Tokio: United Nations University Press.
• Shaw, Stanford Jay (1976). History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. Cambridge i New York: Cambridge University Press.
• Spangnolo, John (1992). The Modern Middle East in Historical Perspective: Essays in Honour of Albert Hourani. Oxford: Middle East Centre, St. Antony's College.
• Tunçay, Mete (1972). Mesaî: Halk Şûrâlar Fırkası Programı, 1920. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi.
• Tüfekçi, Gürbüz D. (1981). Universality of Atatürk's Philosophy. Ankara: Pan Matbaacılık.
• Yapp, Malcolm (1987). The Making of the Modern Near East, 1792–1923. London i New York: Longman.
• Webster, Donald Everett (1973). The Turkey of Atatürk: Social Process in the Turkish Reformation. New York: AMS Press.
• Zürcher, Erik Jan (2004). Turkey: A Modern History. London i New York: I. B. Tauris.

• Mustafa Kemal Atatürk na Wikimedia Commonsu