Перайсці да зместу

Ясельда

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Ясельда
Характарыстыка
Даўжыня
  • 250 км
Басейн 7 790 км²
Расход вады 35,8 м³/с
Вадацёк
Выток  
 • Каардынаты 52°44′42″ пн. ш. 24°20′57″ у. д.HGЯO
Вусце Прыпяць
 • Каардынаты 52°07′03″ пн. ш. 26°26′45″ у. д.HGЯO
Размяшчэнне
Водная сістэма Прыпяць → Дняпро → Чорнае мора
Краіна
Рэгіён Брэсцкая вобласць
physical
Ясельда
Ясельда
physical
выток
выток
вусце
вусце
— выток, — вусце
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Ясельда, Ясольда — рака ў Брэсцкай вобласці, левы прыток Прыпяці. Даўжыня 250 км. Вадазбор 7790 км. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 35,8 м³/с. Агульнае падзенне ракі 37,5 м. Сярэдні нахіл воднай паверхні 0,15 ‰.

Назва

[правіць | правіць зыходнік]

Назва Ясельды мае балцка-яцвяжскае паходжанне.

На другой пазіцыі ў назве аснова -(u)da, ад яцвяжскага *udā «вада, рака»[1]. Да балцкага *vad- / ud- «вада». Далей да індаеўрапейскага «воднага» кораня *aṷed- : aud- : ūd-, якое ад *aṷ(e)- «апырскваць, увільгатняць, цячы»[2][3].

Гідранімічны корань Ud- таксама ў назвах сожскай ракі Удага, ракі Выдзега[ru] на Пскоўшчыне (> *Udega). З гідранімічным пашыральнікам -r- у назвах літоўскай ракі Ūdara[4], ракі і возера Удрай[ru] (у басейне Ловаці). Пазнейшы варыянт кораня Выд-, апроч назвы Выдзега, у назве сожскай ракі Выдраж / Выдрыжа / Выдра (прыток Сажа)[5].

Корань *Ud- адносіцца да старабалцкай гідранімічнай асновы Vad- : Ved- : Ud-. Ад яе таксама назвы дзвінскай ракі Водзьга, дняпроўскай ракі Водса, дзесенскай ракі Ведзьга, літоўскай ракі Vadaga / Vedega, прускага гідроніма Asege-wad «Яршовае возера».

Апроч Ясельды, другая аснова -da і ў рачных назвах Грыўда, Нёўда, Сёгда, Саколда, Голда. Гэтыя назвы паказваюць арэал менш-больш паміж Навагрудкам на ўсходзе, Беластокам на захадзе і Івацэвічамі на поўдні. У гэтым арэале таксама сканцэнтравана іншых гідронімаў яцвяжскага паходжання: Свіцязь, Зэльва, Зецела.

Ясельда — яцвяжскі аналаг назвы ракі Іслач, яны ўзаемаперакладальныя. Значэнне другой асновы «рака» перадаецца ў першым выпадку праз -(u)da, у другім — праз балцкае ak- «крыніца, калодзеж; вада, рака».

Першая аснова Is-l- у назве Іслачы ад індаеўрапейскага *eis- / *is- «хутка рухацца», тады да карацейшага *ei- / *i- «ісці»[6]. Першая аснова Jas-el- у назве Ясельды — ад фанетычнага варыянта гэтага кораня *i̯ā-s-, са значэннем «(імкліва) рухацца»[7], з пашыральнікам -el- як у гідронімах тыпу Зецела, *Скідзела. Корань *i̯ā- і ў назве саміх яцвягаў (ад рачной назвы тыпу *Jātvā)[8].

Таго ж паходжання аснова Яс- у азёрнай назве Яс(с)ы на поўначы старабалцкай тэрыторыі. Праз адно[ru] возера Яс(с)ы (у Цвярской вобласці) цячэ дзвінская Таропа, праз другое[ru] (у Пскоўскай вобласці) — рака Вялікая (уцякае ў Пскоўскае возера). «Рухальныя» назвы гэтых азёраў матываваныя іх праточнасцю.

Гідранімічная аснова Jas-el- таксама ў стараеўрапейскай назве ракі Ясель[pl] (Jasiel > Jasiołka) у басейне верхняга цячэння Віслы[9]. Адзначаецца прысутнасць балцкіх гідронімаў на працягу цячэння Віслы[10].

Назву Ясельды можна перадаць як «Імклівая (ходкая) рака».

Адзначаецца прымеркаванасць імаверна роднасных рачных назваў Ясельда, Іслач, Свіслач да дняпроўска-нёманскага водападзелу: на захадзе цяперашняй Беларусі абапал водападзелу Ясельда і нёманская Свіслач, у цэнтры краіны — Іслач і бярэзінская Свіслач.

Магчыма, такую ж будову, што і назва Ясельда, мае назва ракі Сезельда[ru] на Ніжнім Павоччы[11]. Рака вядомая таксама як Сезелка (< *Сезела, -el-). Корань Сез- вядомы з рачной назвы Сезема на Верхнім Павоччы (паміж калужскімі паселішчамі Варатынскам і Мяшчоўскам)[12], у атачэнні балцкіх гідронімаў. Ніжняе Павочча, асабліва басейн ракі Мокша, вядомы сваімі нечаканымі гідранімічнымі балтызмамі[13].

Гідраграфія

[правіць | правіць зыходнік]
Веснавое разводдзе

Пачынаецца на вышыні 168,6 м над узроўнем мора, за 4 км на поўнач ад вёскі Клепачы Пружанскага раёна, у вярхоўі цячэ па Прыбужскай раўніне, далей па нізіне Прыпяцкага Палесся (па Бярозаўскім, Драгічынскім і Пінскім раёнах) праз Спораўскае возера. Вусце каля вёскі Качановічы Пінскага раёна. Ясельда ўваходзіць у водную сістэму, якая Агінскім каналам злучае басейн Прыпяці з басейнам Нёмана.

Веснавое разводдзе ў канцы сакавіка, доўжыцца да 1-й палавіны мая. Сярэдняя вышыня над межанным узроўнем ад 1,4 м у вярхоўі да 2,6 м у ніжнім цячэнні, найбольшая адпаведна 1,7 і 3,1 м. Замярзае рака ў пачатку снежня, крыгалом у канцы сакавіка. Веснавы ледаход працягваецца 2—3 сутак. Расход вады каля вёскі Сінін Пінскага раёна (53 км ад вусця) найбольшы 573 м/с (1958), найменшы 1,36 м³/с (1956).

Даліна невыразная, месцамі трапецападобная; яе шырыня 2—4 км, найбольшая 6—8 км. Пойма двухбаковая, у сярэднім цячэнні шырынёй 0,8—1,2 км, у ніжнім 1,5—6 км. Рэчышча ад вытоку на працягу 39,1 км, а таксама на тэрыторыі Бярозаўскага раёна ад аграгарадка Сялец да аграгарадка Стрыгінь на працягу 15 км каналізаванае.

На неканалізаваных участках рэчышча звілістае і моцназвілістае, яго шырыня 10—40 м, найбольшая 80 м (каля вёскі Купяцічы Пінскага раёна).

Асноўныя прытокі

[правіць | правіць зыходнік]

Справа: Башта, канал Вінец, Аснежыцкі канал, Ласінцы, Мыш, Мерачанка. Злева: Цемра, Жыгулянка, Хатава, Агінскі канал.

На рацэ

[правіць | правіць зыходнік]

Гарады: Бяроза. Вёскі: Моталь. Вадасховішчы: Сялец.

У басейне ракі вадасховішча Руднікі (Пружанскі раён)[14], Джыдзінне[15] (Іванаўскі раён).

Крыніцы

[правіць | правіць зыходнік]
  1. ↑ K. Būga. Jotvingių žemės upių vardų galūnė -da. // Tauta ir žodis. — 1923. — Т. 1. — С. 100.
  2. ↑ K. Karulis. Latviešu etimolog̓ijas vārdnīca. Rīga, 2001. C. 1083—1084.
  3. ↑ J. Pokorny. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern / München 1959 / 1969. C. 78—81.
  4. ↑ A. Vanagas. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. — Vilnius, 1981. — С. 351.
  5. ↑ В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 181.
  6. ↑ V. Mažiulis. Prūsų kalbos etimologijos žodynas. Vilnius, 2013. C. 300—301.
  7. ↑ J. Pokorny. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern / München 1959 / 1969. C. 296.
  8. ↑ V. Mažiulis. Prūsų kalbos etimologijos žodynas. Vilnius, 2013. С. 286—289.
  9. ↑ J. Rozwadowski. Nawzy Wisly i jej dorzecza. Warszawa, 1921. C. 15.
  10. ↑ В. Э. Орел. Неславянская гидронимия бассейнов Вислы и Одера // Балто-славянские исследования. 1988—1996. М., 1997. С. 332—358.
  11. ↑ Г. П. Смолицкая. Гидронимия бассейна Оки. Москва, 1976. С. 238.
  12. ↑ Г. П. Смолицкая. Гидронимия бассейна Оки. Москва, 1976. С. 46.
  13. ↑ Ю. В. Откупщиков. Древняя гидронимия в бассейне Оки // Балто-славянские исследования XVI. Москва, 2004. С. 83—114.
  14. ↑ Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 13: Праміле — Рэлаксін / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2001. — Т. 13. — С. 430. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0216-4 (т. 13).
  15. ↑ Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 6: Дадаізм — Застава / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1998. — Т. 6. — С. 95. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0106-0 (т. 6).

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]
  • Ресурсы поверхностных вод СССР. Описание рек и озёр и расчёты основных характеристик их режима. Т. 5. Белоруссия и Верхнее Поднепровье. Ч. 1–2. – Л., 1971.
  • Природа Белоруссии: Попул. энцикл. / БелСЭ; Редкол.: И. П. Шамякин (гл. ред.) и др. — Мн.: БелСЭ, 1986. — 599 с., 40 л. ил. (руск.)
  • Блакітная кніга Беларусі : Энцыклапедыя / рэдкал.: Н. А. Дзісько і інш. — Мн.: БелЭн, 1994. — 415 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-85700-133-1.
  • Государственный водный кадастр: Водные ресурсы, их использование и качество вод (за 2004 год). — Мн.: Министерство природных ресурсов и охраны окружающей среды, 2005. — 135 с.
  • Ясельда / И. В. Абрамова [и др.]; под общ. ред. А. А. Волчека, И. И. Кирвеля, Н. В. Михальчука; Национальная академия наук Беларуси, Полесский аграрно-экологический институт. — Минск : Беларуская навука, 2017. — (Реки Полесья). — 416, [2] с. ISBN 978-985-08-2220-8.
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Ясельда&oldid=4852279"