Катынскі расстрэл

Катынскі расстрэл
Мемарыял ахвярам Катынскага растрэлу
Спосаб забойства	расстрэл
Зброя	Пісталеты «Вальтэр» і «Браўнінг»
Месца	СССР: Катынь
Каардынаты	54°46′24″ пн. ш. 31°47′20″ у. д.HGЯO
Дата	пачатак красавіка — канец мая 1940 года
Нападнікі	супрацоўнікі НКУС СССР
Забітыя	21 857[1]
Канфлікт	Паход Чырвонай Арміі ў Заходнюю Беларусь і Украіну, 1939 і Soviet repressions of Polish citizens (1939–46)[d]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Катынскі расстрэл (польск.: zbrodnia katyńska — «катынскае злачынства») — савецкае вайсковае злачынства, масавыя забойствы польскіх грамадзян, галоўным чынам палонных афіцэраў польскага войска, здзейсненыя вясной 1940 года. Катынь — лясны масіў у 30 км на захад ад Смаленска, дзе расстрэлы здзяйсняліся паводле рашэння «тройкі» НКУС СССР у адпаведнасці з пастановай Палітбюро ЦК УКП(б) ад 5 сакавіка 1940 года^[2][3][4]. Паводле абнародаваных архіўных дакументаў, усяго былі расстраляныя 21 857 чалавек^[1][5].

У верасні-кастрычніку 1939 года польскія афіцэры былі інтэрніраваны Чырвонай Арміяй у час паходу ў Заходнюю Беларусь і Заходнюю Украіну і зняволены ў лагеры ваеннапалонных у Казельску (Смаленская, цяпер Калужская вобласць). У красавіку-маі 1940 года былі расстраляны каля 4400^[6] польскіх афіцэраў.

Тэрмін «Катынскі расстрэл» спачатку выкарыстоўваўся ў дачыненні пакарання смерцю польскіх афіцэраў у Катынскім лесе. Пасля знаходжання іншых масавых пахаванняў польскіх грамадзян, а таксама савецкіх архіўных дакументаў, якія сведчылі пра расстрэлы, тэрміны «Катынскі расстрэл» і «Катынскае злачынства» сталі ўжываць таксама ў адносінах да праведзеных у красавіка-маі 1940 года расстрэлаў польскіх грамадзян, якія змяшчаліся ў розных лагерах і турмах НКУС СССР^[5].

Вядомыя чатыры групы масавых пахаванняў ахвяр расстрэлу: у Катынскім лесе, блізу Меднага (Цверская вобласць)  (руск.) (бел., на ўскраіне Харкава і каля пасёлка Быкаўня  (польск.) (бел. пад Кіевам. Да эксгумацыйных работ 1990-х гадоў было дакладна вядома толькі аб Катынскім пахаванні, таму за серыяй злачынстваў на розных тэрыторыях замацавалася назва менавіта гэтай лакацыі.

Упершыню пра Катынь даведаліся ад мясцовых жыхароў польскія чыгуначнікі, якія ў 1942 годзе працавалі пад Смаленскам у нямецкіх брыгадах. У сакавіку-красавіку 1943 года група нямецкіх экспертаў на чале з прафесарам Буцам выявіла ў Катынскім лесе 8 брацкіх магіл. 10 красавіка 1943 года немцы накіравалі ў Катынь групу польскіх грамадскіх дзеячаў з Варшавы і Кракава. 13 красавіка 1943 года нямецкае радыё паведаміла ўсяму свету пра пахаванні ў Катыні і назвала лічбу 10 тысяч чалавек.

Пра знаходжанне масавых пахаванняў у Катынскім лесе ў 1943 годзе заявіў Рудольф-Крыстоф фон Герсдарф^[7], прадстаўнік Германіі, якая акупавала гэтыя тэрыторыі падчас рэалізацыі аперацыі «Барбароса». Скліканая Германіяй міжнародная камісія правяла экспертызу і вырашыла, што расстрэлы здзейснены НКУС увесну 1940 года. У сваю чаргу Савецкі Саюз адмаўляў сваё дачыненне да таго, што адбылося.

15 красавіка 1943 года савецкі ўрад адхіліў сваё дачыненне да знішчэння польскіх афіцэраў і абвінаваціў у гэтым злачынстве немцаў. Паводле паведамлення ТАСС, польскія ваеннапалонныя ўдзельнічалі ў будаўнічых работах пад Смаленскам і ў час летняга нямецкага наступлення 1941 года былі ўзяты ў палон і потым знішчаны. Пасля вызвалення ў верасні 1943 года Смаленска савецкімі войскамі была створана «Спецыяльная камісія па ўстанаўленні і расследаванні абставін расстрэлу нямецка-фашысцкімі захопнікамі ў Катынскім лесе ваеннапалонных польскіх афіцэраў» на чале з акадэмікам Мікалаем Бурдэнкам. Яна эксгуміравала ў Катыні 925 трупаў, знайшла рэчавыя доказы, дакументы і зрабіла вывад, што польскіх афіцэраў восенню 1941 расстралялі немцы. Савецкае расследаванне Катынскай справы (1943—1944) вырашыла, што польскія грамадзяне былі расстраляны нямецкімі акупацыйнымі войскамі. Паведамленне камісіі было апублікавана ў газеце «Правда» (26 студзеня 1944 года), «Комсомольская правда» (27 студзеня 1944 года). Гэта з��ключэнне было афіцыйным пунктам погляду ў СССР і краінах Варшаўскага дагавора да 1990 года, калі кіраўніцтва СССР афіцыйна прызнала адказнасць НКУС СССР^[8].

13 красавіка 1990 года Прэзідэнт СССР М. Гарбачоў перадаў Прэзідэнту Рэспублікі Польшча В. Ярузельскаму копіі знойдзеных быццам бы ў самы апошні час савецкімі архівістамі і гісторыкамі спісаў і іншых матэрыялаў былога Галоўнага ўпраўлення па справах ваеннапалонных і інтэрніраваных НКУС СССР. Пры гэтым Гарбачоў падкрэсліў, што тысячы польскіх грамадзян, якія загінулі ў смаленскіх лясах паўстагоддзя таму назад, сталі ахвярамі Л. Берыі і яго падручных.

Расследаванне Галоўнай ваеннай пракуратуры Расіі, якое завяршылася ў 2004 годзе, пацвердзіла вынясенне «тройкай НКУС» смяротных прысудаў 14 542 польскім ваеннапалонным па вінавачанні ў здзяйсненні дзяржаўных злачынстваў і дакладна выявіла смерць 1803 чалавек і асобу 22 з іх^[9][10].

Тэма Катынскага расстрэлу працяглы час ускладняла польска-расійскія адносіны. У 2010 годзе прэзідэнт Расіі Д. А. Мядзведзеў адзначыў: «Катынская трагедыя — гэты вынік злачынства І. Сталіна і шэрага яго паслугачоў. Пазіцыя расійскай дзяржавы па гэтым пытанні даўно сфармулявана і застаецца нязменнай»^[11].

10 красавіка 2010 года пад Смаленскам пацярпеў крушэнне самалёт прэзідэнта Польшчы Леха Качыньскага Ту-154^[12]. На борце самалёта знаходзілася 96 чалавек — 88 пасажыраў і 8 членаў экіпажа, якія ляцелі на жалобныя мерапрыемствы ў Катыні з нагоды 70-годдзя Катынскага злачынства^[13].

26 лістапада 2010 года Дзярждума Расіі прыняла заяву «Аб Катынскай трагедыі і яе ахвярах», у якой прызнае, што масавы расстрэл польскіх грамадзян у Катыні быў зроблены згодна прамому ўказанню Сталіна і іншых савецкіх кіраўнікоў^[14] і з'яўляецца злачынствам сталінскага рэжыма^[15].

У красавіку 2012 года ЕСПЧ класіфікаваў Катынскі расстрэл як ваеннае злачынства^[16].

1 верасня 1939 года Германія напала на Польшчу.

3 верасня 1939 года Англія і Францыя, выконваючы прынятыя перад Польшчай абавязанні, абвясцілі Германіі вайну, што атрымала назву «Дзіўная вайна», бо 110 французскіх і англійскіх дывізій «абсалютна не дзейнічалі» супраць 23 нямецкіх дывізій^[17].

17 верасня на тэрыторыю Польшчы ўступілі сілы РСЧА. У афіцыйнай ноце Масква тлумачыла гэтыя дзеянні развалам польскай дзяржавы і патрэбай абараніць пераважалае ў гэтых абласцях украінскае і беларускае насельніцтва^[18][19]. Англія і Францыя не абвясцілі вайну СССР.

Увод савецкіх войскаў у Польшчу быў ажыццёўлены ў адпаведнасці з размежаваннем сфер зацікаўленняў па Сакрэтнаму дадатковаму пратаколу да Дагаворам аб ненападзе паміж Германіяй і Савецкім Саюзам^[20][21][22].

Чырвоная Армія заняла тэрыторыі Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі, якія ўваходзілі па Рыжскаму мірнаму дагавору 1921 года ў склад Польшчы, а до 1917 года — у склад Расійскай і Аўстра-Венгерскай імперый (Гродзенская, Валынская і інш. губерні, Галічына).

Намеснік наркама замежных спраў СССР У. П. Пацёмкін у 1938 годзе выказваўся пра магчымасць у хуткай будучыні «чацвёртага падзелу Польшчы»^[23][24]. Такая назва для падзей верасня-кастрычніка 1939 года часам ужываецца і ў сучаснай гістарыяграфіі^[21][25].

19 верасня 1939 года загадам Народнага камісара ўнутраных спраў СССР № 0308 было створана Кіраванне па справах ваеннапалонных і інтэрнаваных (УПВИ) пры НКУС СССР і арганізаваны 8 лагераў для зместу польскіх ваеннапалонных (Асташкаўскі, Юхноўскі, Казельскі, Пуціўльскі, Казельшчанскі, Старабельскі, Южскі і Аранскі). Начальнікам кіравання быў прызначаны маёр Пётр Сапруненка, які працаваў у сакратарыяце Берыі^[26].

Усяго падчас пасоўвання Чырвонай Арміі было ўзята ў палон до паўмільёна^[27] польскіх грамадзян. Большасць з іх былі неўзабаве вызвалены, і ў лагеры НКУС трапілі 130 242 чалавекі^[28], сярод якіх былі як вайскоўцы польскай арміі, гэтак і іншыя асобы, якіх кіраўніцтва Савецкага Саюза злічыла «падазронымі» з-за іх імкнення да аднаўлення незалежнасці Польшчы.

Паводле рашэння Палітбюро ЦК УКП(б) ад 3 кастрычніка 1939 года^[29], шарагоўцаў і унтэр-афіцэраў, выхадцаў з тэрыторый Польшчы, што адышлі да СССР, распусцілі па дамах, а больш за 40 тысяч жыхароў Заходняй і Цэнтральнай Польшчы перадалі Германіі. Астатнія ваеннапалонныя былі размеркаваны наступным чынам^[30]:

Катэгорыя	Размяшчэнне	Колькасць
Афіцэрскі склад	Старабельскі (Луганская вобласць)	4 000 чал.
Афіцэрскі склад	Казельскі (Опціна пустынь)	5 000 чал.
Жандары, паліцыянты і ім адпаведныя	Асташкаўскі лагер (Ніла-Сталобенская пустынь)	4 700 чал.
Шарагоўцы і мал. камсастаў	будаванне дарогі Наваград-Валынскі — Львоў	18 000 чал.
Шарагоўцы і мал. камсастаў	Наркамчармет на працу ў Крыварожскім басейне	прыкладна 10 000 чал.
РАЗАМ		прыкладна 41 700 чал.

З красавіка-мая 1940 года ад афіцэраў, якія змяшчаліся ў трох лагерах — Асташкаўскім, Казельскам і Старабельскім, — перасталі прыходзіць лісты, якія даходзілі да сем'яў праз Міжнародны Чырвоны Крыж, і сем'і гэтых афіцэраў ужо больш не атрымалі ніводнага паштовага адпраўлення^[31][32].

Артыкул вымагае праверкі арфаграфіі Удзельнік, які паставіў шаблон, не пакінуў тлумачэнняў. Магчымы машынны пераклад, ужыванне ненарматыўнага правапісу або лексікі. Для праверкі ёсць адмысловыя праграмы.

Як сведчаць абнародаваныя ў 1992 годзе дакументы, 3 сакавіка 1940 года^[34] народны камісар унутраных спраў Л. П. Берыя прапанаваў Палітбюро ЦК УКП(б):

«У лагерах для ваеннапалонных НКУС СССР і ў турмах заходніх абласцей Украіны і Беларусі ў наш час утрымліваецца вялікая колькасць былых афіцэраў польскай арміі, былых працаўнікоў польскай паліцыі і разведвальных органаў, членаў польскіх нацыяналістычных контррэвалюцыйных партый, удзельнікаў выкрытых контррэвалюцыйных паўстанцкіх арганізацый, перабежчыкаў і інш. Усе яны з'яўляюцца клятымі ворагамі савецкай улады, перапоўненымі нянавісці да савецкага ладу.
<…>
У лагерах для ваеннапалонных утрымліваецца ўсяго (не лічачы салдат і унтэр-афіцэрскага складу) 14 736 былых афіцэраў, службоўцаў, абшарнікаў, паліцэйскіх, жандараў, турэмнікаў, асаднікаў і раведчыкаў, па нацыянальнасці звыш 97 % — палякі.
<…>
Выходзячы з таго, што ўсё яны з'яўляюцца закаранелымі, непапраўнымі ворагамі савецкай уладзе, НКУС СССР лічыць патрэбным:
<…>
Справы пра змешчаных у лагерах ваеннапалонных — 14 700 чалавек былых польскіх афіцэраў, службоўцаў, абшарнікаў, паліцэйскіх, разведчыкаў, жандараў, асаднікаў і турэмнікаў, а таксама справы пра арыштаваных і змешчаных у турмах заходніх абласцей Украіны і Беларусі ў колькасці 11 000 чалавек членаў розных контррэвалюцыйных шпіёнскіх і дыверсійных арганізацый, былых абшарнікаў, фабрыкантаў, былых польскіх афіцэраў, службоўцаў і перабежчыкаў — разгледзець у асобым парадку, з прымяненнем да іх вышэйшай меры кары — расстрэла»^[35][36].

5 сакавіка быў прынята адпаведны развязак Палітбюро:

«Справы <…> разгледзець у асобым парадку, з прымяненнем да іх вышэйшай меры кары — расстрэлу. Разгляд справы правесці без выкліку арыштаваных і без падання вінавачання, пастановы пра сканчэнне следства і абвінаваўчага выніку. <…> Разгляд спраў і вынясенне рашэння ўскласці на тройку, у складзе т. т. У. М. Мяркулава, Б. Кобулава і Баштакова (начальнік 1-га спецаддзела НКУС СССР)»^[36][37].

Да канца сакавіка ў НКУС была завершана распрацоўка плана па вывазе польскіх ваеннапалонных з лагераў і турмаў да месцаў расстрэлу. Зняволеных з усіх украінскіх турмаў везлі на расстрэл у Кіеў, Харкаў і Херсон, з беларускіх — у Мінск^[38][39].

Для знішчэння зняволеных Асташкаўскага лагера была згатавана Калінінская турма, загадзя вызваленая ад іншых зняволеных. Адначасна непадалёк ад Калініна, у мястэчку Меднае (Цверская вобласць)  (руск.) (бел., экскаватары вырылі некалькі велізарных ям^[21]. Кіраваў масавым расстрэлам польскіх афіцэраў у Асташкаўскім лагеры В. М. Блахін^[40][41].

З пачатку красавіка ваеннапалонных пачалі вывозіць на расстрэл эшалонамі па 350—400 чалавек. Этапіраваныя зняволеныя меркавалі, што іх збіраюцца адпусціць на волю, таму настрой у іх шэрагах было прыўзняты^[21][42].

У працы «Катынскі лабірынт» В. Абарынаў прыводзіць апошнія радкі з дзённіка польскага ваеннапалоннага — маёра Адама Сольскага, адпраўленага па этапе з Казельскага лагеры 7 красавіка 1940 года. У дзённіку, пазней знойдзеным нямецкай камісіяй Г. Бутца, значыцца^[43]:

«20 красавіка. З 12 гадзін стаім у Смаленску на запасным шляху.

21 красавіка. Падыманне ў турэмных вагонах і падрыхтоўка на выхад. Нас кудысьці перавозяць у машынах. Што далей? Са світанку дзень пачынаецца неяк дзіўна. Перавозка ў боксах „крумкача“ (страшна). Нас прывезлі кудысьці ў лес, падобна на дачнае месца. Старанны ператрус. Цікавіліся маім заручальным кольцам, забралі рублі, дзягу, сцізорык, гадзіннік, які паказваў 6.30…»

��епасрэдна ў Катыні расстрэл ажыццяўляўся наступным чынам: тых, каго расстрэльвалі, злучалі (часам таксама накідалі на галаву шынель) і падводзілі да рова, пасля чаго стралялі з пісталета ў патыліцу. У Харкаве і Калініне расстрэлы здзяйсняліся ў турмах.

Выкарыстоўваліся галоўным чынам пісталеты «Вальтэр» і «Браўнінг» пад патрон «Браўнінг» калібра 7,65 мм (у меншай ступені 6,35 мм). Той факт, што пры эксгумацыі ў Катыні ў 1943 годзе былі выяўлены вылучна патроны нямецкай вытворчасці, працяглы час прыводзілася ў якасці аднаго з асноўных довадаў таго, што расстрэлы былі здзейснены нямецкімі акупацыйнымі войскамі. У наш час сабрана дастаткова сведчанняў і ўскосных довадаў таго, што гэтыя патроны выкарыстоўваліся ў пісталетах фірмы «Вальтэр» ці «Маўзер», якія выкарыстоўваліся супрацоўнікамі НКУС пры расстрэлах^[44]. Апроч таго, у пачатку 1990-х гадоў пры раскопах на палігоне НКУС «Меднае» пад Цверам, дзе, у прыватнасці, былі пахаваны расстраляныя ў Калінінскай турме палякі — вязні Асташкаўскага лагера, следчымі Галоўнай ваеннай пракуратуры і польскімі даследчыкамі былі выяўлены гільзы, аналагічныя катынскім^[45].

Пакаранню смерцю доўжыліся з пачатку красавіка до сярэдзіны мая 1940 года ў рамках «Аперацыі па разгрузцы лагераў»^[21][42].

Паводле дадзеных, паказаных у запісцы старшыні КДБ СССР А. М. Шалепіна (1959), усяго былі расстраляны 21 857 чалавек, з іх у Катыні 4 421 чалавек, у Харкаве 3 820 чалавек, у Калініне 6 311 чалавек і 7 305 чалавек у лагерах і турмах Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі^[46][47].

Месца расстрэлу, паводле дадзеных «Запіскі…» Шалепіна	Колькасць, чалавек
у Катынскім лесе (Смаленская вобласць)	04 421
у Старабельскім лагеры (Луганская вобласць)	03 820
у Асташкаўскім лагеры (Калінінская вобласць)	06 311
у іншых лагерах і турмах Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі	07 305
Разам	21 857

Сярод пакараных смерцю былі як кадравыя афіцэры (у тым ліку Якуб Вайда, бацька вядомага кінарэжысёра Анджэя Вайды), гэтак і афіцэры ваеннага часу — мабілізаваныя адвакаты, журналісты, інжынеры, настаўнікі, лекары і г. д.^[32][48], улучаючы ўніверсітэцкіх прафесараў, якіх толькі ў Казельскім лагеры знаходзілася 20 чалавек^[49].

Восенню 1940 года афіцэраў польскага Генеральнага штаба перавялі з Гразавецкага лагера ў Маскву. Група афіцэраў, што не малі антысавецкіх поглядаў, была пераведзена ў Бутырскую турму і на Лубянку, а потым прывезена на падмаскоўнае лецішча. Там Берыя і Мяркулаў, па ўспамінах Юзафа Чапскага, сабралі палякаў для абмеркавання з імі пытання пра арганізацыю ядра Польскай Чырвонай Арміі. Падчас дыскусій было паднята пытанне і пра зніклых з Казельска, Старабельска і Асташкава польскіх афіцэраў. Юзаф Чапскі так апісвае далейшае ў сваёй кнізе ўспамінаў «На нялюдскай зямлі»:

«У кастрычніку 1940 года — за восем месяцаў до пачатку савецка-германскай вайны — бальшавікі перавезлі ў адмысловы лагер недалёка ад Масквы некалькі афіцэраў нашага штаба, сярод якіх быў падпалкоўнік Берлінг, і прапанавалі ім арганізаваць польскае войска, каб ваяваць супраць немцаў. Берлінг з ухвалай паставіўся да гэтай прапановы, зрабіўшы пры гэтым адну істотную абмоўку, каб у гэта войска маглі ўступіць усе афіцэры і іншыя польскія вайскоўцы незалежна ад іх палітычных поглядаў. У сустрэчы бралі ўдзел Берыя і Мяркулаў.
— Ну вядома ж, — заявілі яны, — палякі ўсіх палітычных поглядаў будуць мець права ўступіць у гэтую армію.
— Вельмі добра, — адказаў Берлінг, — у лагерах у Казельску і Старабельску знаходзяцца выдатныя кадры для гэтай арміі.
На што Мяркулаў заўважыў:
— Не, не гэтыя. Мы здзейснілі з імі велізарную памылкі»^[38][50].

Арыгінальны тэкст (руск.)  

«В октябре 1940 года — за восемь месяцев до начала советско-германской войны — большевики перевезли в специальный лагерь недалеко от Москвы несколько офицеров нашего штаба, среди которых был подполковник Берлинг, и предложили им организовать польскую армию, чтобы воевать против немцев. Берлинг с одобрением отнёсся к этому предложению, сделав при этом одну существенную оговорку, чтобы в эту армию могли вступить все офицеры и другие польские военнослужащие независимо от их политических взглядов. Во встрече участвовали Берия и Меркулов.
— Ну конечно же, — заявили они, — поляки всех политических взглядов будут иметь право вступить в эту армию.
— Очень хорошо, — ответил Берлинг, — в лагерях в Козельске и Старобельске находятся прекрасные кадры для этой армии.
На что Меркулов заметил:
— Нет, не эти. Мы совершили с ними огромную ошибку».

Польскі пісьменнік Рамуальд Свёнтэк, аднак, цытуе рапарт польскага палкоўніка Е. Гарчынскага, напісаны ў 1943 годзе (ужо ў дні эксгумацыі ў Катыні), дзе фраза прыведзена ў трохі іншай рэдакцыі^[51]:

«Калі мы сказалі камісару Берыя, што вялікі лік першакласных афіцэраў для актыўнай службы знаходзіцца ў лагерах у Старабельску і Казельску, ён заявіў: „Складзіце іх спіс, аднак няшмат з іх засталося, бо мы здзейснілі вялікую памылку, перадаўшы большую іх частку немцам“».

Арыгінальны тэкст (руск.)  

«Когда мы сказали комиссару Берия, что большое число первоклассных офицеров для активной службы находится в лагерях в Старобельске и Козельске, он заявил: „Составьте их список, однако немного из них осталось, поскольку мы совершили большую ошибку, передав большую их часть немцам“».

Пасля нападу Германіі на СССР сітуацыя змянілася. Сталін усталяваў дыпламатычныя адносіны з саюзным польскім урадам у выгнанні. Па ўказе пра амністыю ад 8 жніўня 1941 года захопленым у палон і інтэрнаваным польскім грамадзянам была пададзена амністыя і права свабоднага перамяшчэння па тэрыторыі Савецкага Саюза^[52]. Пачалося фармаванне польскай арміі ў СССР.

3 снежня 1941 года Сталін і Молатаў сустрэліся з кіраўніком польскага ўрада генералам Сікорскім і генералам Андэрсам. Пры гэтым адбыўся такі дыялог (цытуецца па польскім афіцыйным запісе):

СІКОРСКІ: Я заяўляю вам, спадар прэзідэнт, што ваша дырэктыва пра амністыю не выконваецца. Вялікая колькасць нашых людзей, прытым найболей каштоўных для арміі, знаходзіцца яшчэ ў лагерах і турмах.
СТАЛІН (запісвае): Гэта немагчыма, бо амністыя тычылася ўсіх, і ўсе палякі вызвалены. (Апошнія словы адрасаваны Молатаву. Молатаў падтаквае.)(…).
СІКОРСКІ: У мяне з сабой спіс, дзе значыцца каля 4 000 афіцэраў, вывезеных сілком і змешчаных у дадзены момант у турмах і лагерах, і нават гэты спіс няпоўны, таму што ўтрымлівае толькі тыя прозвішчы, якія названы па памяці. Я даручыў праверыць, ці няма іх у Польшчы, з якой у нас пастаянная сувязь. Апынулася, што там няма ніводнага з іх; гэтак жа, як і ў лагерах ваеннапалонных у Германіі. Гэтыя людзі знаходзяцца тут. Ніводны з іх не вярнуўся.
СТАЛІН: Гэта немагчыма. Яны ўцяклі.
АНДЭРС: Куды яны маглі ўцячы?
СТАЛІН: Ну, у Маньчжурыю^[53].

Арыгінальны тэкст (руск.)  

СИКОРСКИЙ: Я заявляю вам, господин президент, что ваше распоряжение об амнистии не выполняется. Большое количество наших людей, причём наиболее ценных для армии, находится ещё в лагерях и тюрьмах.
СТАЛИН (записывает): Это невозможно, поскольку амнистия касалась всех, и все поляки освобождены. (Последние слова адресованы Молотову. Молотов поддакивает.)(…).
СИКОРСКИЙ: У меня с собой список, где значится около 4 000 офицеров, вывезенных насильно и находящихся в данный момент в тюрьмах и лагерях, и даже этот список неполон, потому что содержит лишь те фамилии, которые названы по памяти. Я поручил проверить, нет ли их в Польше, с которой у нас постоянная связь. Оказалось, что там нет ни одного из них; так же, как и в лагерях военнопленных в Германии. Эти люди находятся здесь. Ни один из них не вернулся.
СТАЛИН: Это невозможно. Они убежали.
АНДЕРС: Куда они могли убежать?
СТАЛИН: Ну, в Маньчжурию.

Тым часам Андэрс, які стаў кіраўніком польскай арміі на тэрыторыі СССР, распачынаў усё магчымае, каб адшукаць «зніклых» афіцэраў, і нават камандзіраваў з гэтай мэтай аднаго са сваіх падначаленых, Юзафа Чапскага (які сядзеў раней у Старабельскім лагеры). Пазней ён успамінаў у сваіх мемуарах:

«Мяне ўсё больш грызла трывога. З боку савецкіх улад — маўчанне ці ўніклівыя фармальныя адказы. А тым часам з'явіліся страшныя чуткі аб лёсе зніклых. Што іх вывезлі на паўночныя астравы за Палярным колам, што іх патапілі ў Белым моры і т. п.

Фактам было тое, што ні пра аднаго з 15 000 зніклых палонных не было з вясны 1940 года ніякіх вестак і нікога з іх, даслоўна — ніводнага, не ўдалося адшукаць.

Толькі ўвесну 1943 года адкрылася свету страшная таямніца, свет пачуў слова, ад якога дагэтуль вее жахам: Катынь»^[54].

Арыгінальны тэкст (руск.)  

«Меня всё более грызла тревога. Со стороны советских властей — молчание или уклончивые формальные ответы. А тем временем появились страшные слухи о судьбе пропавших. Что их вывезли на северные острова за Полярным кругом, что их утопили в Белом море и т. п.

Фактом было то, что ни об одном из 15 000 пропавших пленных не было с весны 1940 года никаких известий и никого из них, буквально — ни одного, не удалось отыскать.

Только весной 1943 года открылась миру страшная тайна, мир услышал слово, от которого до сих пор веет ужасом: Катынь»

У лютым 1943 года нямецкая палявая паліцыя па ўказаннях мясцовых жыхароў выявіла пахаванні ў Катыні і пачала расследаванне; 29 сакавіка пачалася эксгумацыя, а 13 красавіка было афіцыйна абвешчана пра знаходку пахаванняў расстраляных польскіх афіцэраў. Эксгумацыя, якой кіраваў прафесар Герхарт Бутц, працягвалася да 7 чэрвеня з прыцягненнем міжнароднай камісіі, што складалася з еўрапейскіх лекараў з саюзных Германіі краін, а таксама з Швейцарыі. У эксгумацыях у катынскім лесе прымалі таксама ўдзел палякі з Тэхнічнай камісіі Польскага Чырвонага Крыжа, што складалася з 9 чалавек, большасць якіх была цесна злучана з Супрацівам^[49], польскія прадстаўнікі грамадскасці прыляцелі на самалёце, пададзеным люфтвафэ^[55]. Германія таксама настойліва запрашала ўзяць удзел у расследаванні таксама Міжнародны Чырвоны Крыж. Аднак МЧК адмовіўся з-за забароны Савецкага ўрада, бо ў адпаведнасці са Статутам МЧК не можа дзейнічаць на тэрыторыі дзяржавы, хоць бы і акупаванай, без згоды яго афіцыйных улад.

Высновы нямецкай справаздачы фармулююцца наступным чынам:

• З 8 брацкіх магіл вынята і наноў пахаваны 4143 трупы. У 70 % выпадкаў іх атрымалася ідэнтыфікаваць. На ўсіх трупах з магіл 1—7 было зімовае адзенне, у прыватнасці шынялі, футравыя і скураныя курткі, швэдры і шалі. Трупы з магілы № 8 былі ў летнім адзенні. З гэтым узгадняецца факт, што ў магілах 1-7 былі знойдзены фрагменты газет за сакавік-красавік 1940 года, а ў магіле № 8 — газеты за пачатак мая. На трупах не было слядоў казурак (мусібыць, трупных мух і т. п.), што пацвярджае, што пахаванні здзяйсняліся ў халодную пару года.
• Апроч газет, былі знойдзены таксама шмат іншых дакументаў (лістоў і г. д.), а таксама асабістых рэчаў. На ахвярах часта знаходзілі табакеркі ручной працы, часам яшчэ напоўненыя, драўляныя і срэбныя партсігары, а таксама муштукі з выразанымі манаграмамі і годам 1939 ці 1940 і надпісам «Казельск». У гэтым лагеры знаходзілася большасць забітых афіцэраў; гэта пацвярджаецца тым, што знойдзеныя на ахвярах ліста ад сваякоў і сяброў былі галоўным чынам адрасаваны на Казельск.
• Стан трупаў не дае магчымасці дакладна ўсталяваць час іх смерці; але знойдзеныя дакументы за пачатак 1940 года і раней «не пакідаюць сумневы, што пакаранне смерцю афіцэраў адбывалася ў Катынскім лесе ўвесну 1940 года». Зрэзы дрэваў, пасаджаных на магіле, паказваюць, што яны былі перасаджаны 3 гады таму. Тое ж датаванне дае па чэрапе доктар Ф. Оршаш.
• Усе пакараныя смерцю былі забіты ў патыліцу нямецкімі кулямі 7,65 мм калібру, маркі «Geco 7,65 D» (ням.: Gustav Genschow & Co., горад Карлсруэ, Германія), вырабленымі ў 1922—1931 гадах; гэтыя патроны, за адсутнасцю рынку ў раззброенай Германіі 1920-х гадоў, у вялікай колькасці экспартаваліся фірмай «у Польшчу, у прыбалтыйскія дзяржавы і ў Савецкі Саюз (у даволі значнай колькасці да 1928 года, а потам у больш абмежаванай колькасці)». Расстрэлы адбываліся па-за магіламі, магчыма, на краі іх; расстрэльвалі ў пастаўленым становішчы, прытым двое падтрымлівалі таго, каго расстрэльвалі, пад пахі.
• Рукі ахвяр былі злучаны плеценым шнуром (фабрычнай вытворчасці, які прымяняецца для фіранак ці штор) таўшчынёй 3—4 мм. Пятля была задумана так, што пры спробе раз'яднаць рукі вузел аўтаматычна зацягваўся яшчэ тужэй. Ля большасці целаў з магілы № 5 і ў адзінкавых выпадках у іншых магілах, апроч звычайнага злучэння рук, дадаткова былі заматаны галовы (уласнымі шынялямі ці мундзірамі). Шнур, якім пры гэтым ахаплялі абкрутку на шыі, свабодным канцом злучалі з вузлом на руках так, што любы рух пры спробе вызваліць галаву ці рукі аўтаматычна зацягваў пятлю. Звязанымі галоўным чынам аказаліся маладыя афіцэры, супраціву якіх, відаць, баяліся. Аналагічным чынам былі звязаны і расстраляныя раней савецкія грамадзяне. На некаторых ахвярах былі знойдзены сляды ўдараў савецкім чатырохкантовым багнетам, якім, як мяркуецца, падганялі ахвяры на дарозе да месца пакарання смерцю (згадванне аб чатырохкантовых штыкавых адтулінах сустракаецца і ў адным савецкім акце^[56]; нямецкі ж багнет быў плоскім). У многіх выпадках ахвяры насілі сляды збіцця кулаком ці прыкладам вінтоўкі (пералом ніжняй сківіцы)^[57].

І палякі, і міжнародная камісія падтрымалі высновы Бутца. Асноўныя становішчы справаздачы міжнароднай камісіі зводзіліся да наступнага:

• Апытаныя камісіяй мясцовыя сведкі «сярод іншага пацвердзілі, што цягам сакавіка і красавіка 1940 года чыгуначныя эшалоны з польскімі афіцэрамі амаль штодня прыбывалі на станцыю Гнёздава і там разгружаліся. Ваеннапалонных везлі на грузавіках у бок Катынскага лесу. Пасля гэтага ніхто ніколі іх больш не бачыў». Камісія адзначыла, што спосаб злучэння палякаў «ідэнтычны таму, які быў усталяваны на трупах рускага грамадзянскага насельніцтва, таксама эксгумаваных у Катынскім лесе, але пахаваных у даўнейшы час. Стрэлы ў патыліцу, якімі былі забіты гэтыя рускія, былі зроблены таксама дасведчанай рукой». Усё забіты стрэлам у патыліцу. Забітыя ў зімовай абмундзіроўцы. Дрэвы, што раслі на магіле, перасаджаны 3 гады таму. На той жа тэрмін паказваюць змены ў чарапах забітых, паводле доследаў доктара Ф. Оршоша (венгерскі член камісіі). У цэлым, «са сведчанняў сведкаў і мяркуючы па лістах, дзённікам, газетам і г. д., знойдзеным на трупах, варта, што расстрэлы адбываліся ў сакавіку і красавіку 1940 года»^[58]. (Варта адзначыць, што метад датавання па стане чэрапа, што прымяняўся прафесарам Ф. Оршашам, надалей «не знайшоў дастатковага наступнага пацверджання медычнай практыкай»^[59]).

Польская камісія таксама падтрымала высновы немцаў, пра што і паведаміла ў справаздачы, скіраванай у Лондан ураду ў выгнанні. Паводле службовай справаздачы, «члены камісіі ПЧК атрымалі магчымасць разам агледзець як равы, гэтак і дакументы». Хоць немцы не давалі палякам самастойна праглядаць на месцы знойдзеныя дакументы, у палякаў не паўстала падазрэнняў у падробцы дакументаў. У прыватнасці, палякі адзначылі, што немцы не хавалі яўрэйскіх імёнаў шэрага забітых, хоць гэты факт і супярэчыў іх прапагандысцкім усталёўкам, па якіх яўрэі маглі фігураваць вылучна ў ролі катаў. Усяго ў Катыні былі знойдзены 3184 дакументы (лісты, паштоўкі, дзённікі, урыўкі газет); усе яны мелі даты не пазней 6 мая 1940 года^[60]. Урыўкі газет немцы ў большасці выкідвалі ў лес, і палякі іх свабодна падбіралі; галоўным чынам гэта аказаўся «Głos Radziecki», савецкая газета на польскай мове за вясну 1940 года^[61]. З мясцовымі жыхарамі палякі мелі зносіны свабодна, прытым, па іх словах, жыхары «цалкам пацвярджалі нямецкую версію як пра тое, што Казіныя Горы — даўно вядомае месца пакарання смерцю, гэтак і пра тое, што польскія афіцэры былі расстраляныя бальшавікамі». Дэталёвыя запісы такога роду гутарак і аповедаў ёсць у кнізе польскага пісьменніка Юзафа Мацкевіча (удзельніка эксгумацыі)^[62][63][64].

Паводле высноў камісіі, палякі былі забіты ў красавіку-маі 1940 года. Нягледзячы на факт нямецкага паходжання куль, які немцы, як адзначаецц�� ў справаздачы, спрабавалі ўсяляк схаваць, у ПЧК не было сумневаў у вінаватасці НКУС: «ды й давераныя супрацоўнікі НКУС — выканаўцы катынскага злачынства — маглі мець зброю любога паходжання» — адзначалі палякі^[65].

З кастрычніка 1943 года ў Смаленскай вобласці пачала дзейнічаць адмысловая камісія з прадстаўнікоў НКУС і НКДБ, створаная дырэктывай Надзвычайнай дзяржаўнай камісіі. Галоўнымі мэтамі гэтай камісіі былі: пошук не абследаванага немцамі пахавання, падрыхтоўка падробленых дакументаў і асабліва лжэсведак^[66]. Афіцыйная справаздача пра чыннасць камісіі абвяшчала, што ёю былі дапытаны 95 сведкаў, правераны 17 заяў, пададзеных у НДК, разгледжаны і вывучаны розныя дакументы, што адносяцца да справы, праведзена экспертыза, агледжана месца размяшчэння катынскіх магіл. Далей у справаздачы, з прывядзеннем шматлікіх сведкавых сведчанняў, сцвярджалася, што да захаду ад Смаленска знаходзіліся тры лагеры асаблівага прызначэння для польскіх ваеннапалонных: ОН-1, ОН-2 і ОН-3. Палонныя, якія знаходзіліся там, былі заняты на дарожных працах. Улетку 1941 года гэтыя лагеры не паспелі эвакуяваць, і палонныя былі захоплены немцамі. Некаторы час яны па-ранейшаму працавалі на дарожных працах, але ў жніўні-верасні 1941 года былі расстраляныя. Расстрэлы здзяйсняліся «нямецкай ваеннай установай, што хаваецца пад умоўнай назвай „штаб 537-га будаўнічага батальёна“ на чале з обер-лейтэнантам Арнесам». Штаб яго знаходзіўся на былым лецішчы НКУС у Казіных Гарах (у Катынскім лесе). Увесну 1943 года немцы раскапалі магілы і вынялі адтуль усе дакументы, датаваныя пазней вясны 1940 года, а праводзілых гэтыя раскопы савецкіх палонных расстралялі. Мясцовых жыхароў сілай і пагрозамі прымусілі даваць ілжэсведчанні^[67].

Такім чынам, у гэтай «зусім сакрэтнай» справаздачы была выкладзена версія падзей і пашыраная сістэма довадаў (сведкавыя сведчанні і г. д.), на якую потым абапіралася афіцыйная «Камісія Бурдэнкі».

У 1990-я гады на допыце ў Галоўнай ваеннай пракуратуры РФ шмат хто са сведак, дапытаных камісіяй «органаў» у 1943 годзе і якія засталіся жывымі, адмовіўся ад сваіх сведчанняў як дадзеных пад ціскам^[59].

12 студзеня 1944 года НЛК абвясціла пра стварэнне «Адмысловай камісіі па ўсталяванні і расследаванні акалічнасцей расстрэлу нямецка-фашысцкімі захопнікамі ў Катынскім лесе (блізу Смаленска) ваеннапалонных польскіх афіцэраў», старшынём якой быў прызначаны галоўны хірург Чырвонай Арміі, акадэмік Н. Н. Бурдэнка. 14 студзеня пачаліся раскопы; сама ж камісія вяла эксгумацыйныя працы і апытанні сведак 5 дзён — з 17 па 23 студзеня. Былі эксгумаваны і даследаваны 925 трупаў. Паводле сцвярджэння камісіі на целах забітых былі знойдзены некалькі дакументаў з датамі пазней вясны 1940. Пазней расследаванне Галоўнай Ваеннай Пракуратуры РФ давяло, што дакументы з'яўляліся плёнам прамой фальсіфікацыі^[59][68][69]. Падчас працы камісій Мяркулава-Круглова і Бурдэнкі частка польскіх магіл (у тым ліку асобныя магілы генералаў і перш за ўсё не до канца раскапаная немцамі магіла № 8) была знішчана; частка чэрапаў была вынята Бурдэнкам «для калекцыі», а абезгалоўленыя рэшткі звалены ў бязладзіцы^[70][71].

26 студзеня камісія Бурдэнкі апублікавала выніковае паведамленне, што шмат у чым паўтарала (аж да памылак у напісанні прозвішчаў) тэкст справаздачы камісіі «органаў»^[59].

З 20 лістапада 1945 года па 1 кастрычніка 1946 года ў Нюрнбергу праходзіў судовы працэс над 23 галоўнымі вайсковымі злачынцамі ў Міжнародным вайсковым трыбунале (МВт). Па патрабаванні савецкага боку катынскі эпізод быў занесены ў выточны абвінаваўчы вынік трыбунала^[72].

14 лютага 1946 года зам галоўнага савецкага вінаваўцы палкоўнік Ю. У. Пакроўскі падаў дэталёвае вінавачанне па Катынскай справе, што было заснавана на матэрыялах камісіі Бурдэнкі і ўскладвала віну за арганізацыю расстрэлаў на нямецкі бок. 1-3 ліпеня 1946 года суд выслухаў сведкаў. Сведкамі вінавачання выступілі былы зам обер-бургамістра Смаленска прафесар-астраном Б. В. Базілеўскі, прафесар В. І. Празароўскі (як эксперт-медык) і балгарскі эксперт М. А. Маркаў, былы член міжнароднай камісіі па Катыні, які падпісаў яе вынік. Рыхтавалі для такой ролі і бургамістра Смаленска Б. Г. Меньшагіна, аднак яго сведчанні былі «нязручнымі». Маркаў быў арыштаваны з усталяваннем у Балгарыі камуністычнага ўрада, потым вызвалены, пасля чаго кардынальна змяніў свае погляды на Катынь; яго роля на працэсе складалася ў кампраметацыі высноў міжнароднай камісіі. Базілеўскі на ��удзе паўтарыў сведчанні, дадзеныя ў камісіі НКУС-НКДБ і потым перад замежнымі журналістамі ў камісіі Бурдэнкі; у прыватнасці, заявіўшы, што пра расстрэл палякаў немцамі яму нібы паведаміў бургамістр Меньшагін; сам Меньшагін ва ўспамінах заве гэта хлуснёй^[73].

Галоўным сведкам абароны з'явіўся былы камандзір 537 палка сувязі палкоўнік Фрыдрых Арэнс, які быў абвешчаны камісіямі «органаў» і Бурдэнкі галоўным арганізатарам расстрэлаў як оберст-лейтэнант (падпалкоўнік) Арнес, камандзір «537 будаўнічага батальёна» (які вінавачанне абвясціла адмысловай карнай часткай). Адвакаты давялі суду, што Арэнс, які сапраўды кватараваў на былым лецішчы НКУС у Катынскім лесе, з'явіўся ў Катыні толькі ў лістападзе 1941 года і па родзе чыннасці (сувязь) не мог мець нічога агульнага з масавымі расстрэламі. Сведчанні Арэнса пацвердзілі яго непасрэдны падначалены лейтэнант Рэйнхард фон Эйхборн, які адказваў у палку за тэлефонную сувязь, і непасрэдны начальнік генерал-лейтэнант Юген Аберхаўзен, які камандаваў сувяззю ў групе войскаў «Цэнтр». 1—2 ліпеня 1946 года суд выслухаў сведкаў. Трыбунал не падтрымаў савецкае вінавачанне, у выраку трыбунала катынскі эпізод адсутнічае. Што ўспрымаецца як фактычнае прызнанне трыбуналам савецкай віны за Катынь^{[74][75][76][77][78]}.

У 1951 годзе была створана адмысловая камісія Палаты прадстаўнікоў Кангрэса ЗША па пытанням Катынні пад старшынствам Р. Дж. Мэдана. Вынік Камісіі аб'яўляў СССР вінаватым у катынскім забойстве на падставе наступных прыкмет:

1. Супраціў расследаванню МЧК у 1943 годзе.
2. Нежаданне запрашаць нейтральных назіральнікаў падчас працы «Камісіі Бурдэнкі», апроч карэспандэнтаў, якія ацанілі акцыю як «цалкам арганізаванае шоу».
3. Няздольнасць падаць у Нюрнбергу дастаткова сведчанняў нямецкай віны.
4. Адмова ад супрацы з расследаваннем Кангрэса, нягледзячы на публічны і фармальны зварот Камітэта.
5. Неаспрэчныя сведчанні асоб, раней зняволеных у трох лагерах, медычных экспертаў і назіральнікаў.
6. Той факт, што Сталін, Молатаў і Берыя да вясны 1943 года не адказвалі палякам, дзе знаходзяцца асобы, выяўленыя ў Катыні.
7. Масіраваная прапагандысцкая кампанія, уладкаваная ў СССР супраць расследавання Кангрэса, што быў расцэнены як выраз страху выкрыцця^[79]. Камісія прыняла рашэнне вынесці вынікі расследавання на публічнае абмеркаванне ў Арганізацыі Аб’яднаных Нацый дзеля склікання Міжнароднага трыбунала, аднак Белы дом не падтрымаў гэту ініцыятыву.

Як сведчаць рассакрэчаныя ў 2012 годзе дакументы, Белы дом быў упэўнены ў савецкай віне ў Катынскай трагедыі адпачатку, але нічога не распачынаў па палітычных меркаваннях. Яшчэ ў 1943 годзе Рузвельт атрымаў ад Чэрчыля матэрыялы брытанскага расследавання, праведзенага паслом Вялікабрытаніі пры ўрадзе Польшчы ў выгнанні Оўэнам О’Мэлі, які адназначна сцвярджаў віну СССР. У 1944 годзе Рузвельт сам даручыў правесці расследаванне свайму адмысловаму эмісару на Балканах Джорджу Эрлу. Аднак даклад Эрла, што таксама адназначна абвяшчаў пра вінаватасць СССР, быў пакладзены пад сукно з пісьмовай забаронай Эрлу публікаваць яго. Пад сукно ж былі пакладзены ў 1945 годзе і справаздачы амерыканскіх вайскоўцаў, якіх у 1943 годзе немцы вазілі ў Катынь^[80].

У гады перабудовы ў СССР пачала працаваць польска-савецкая камісія гісторыкаў па цяжкіх пытаннях. Адпачатку працы польская частка камісіі ўчыніла над рэзкай крытыкай версіяй камісіі Бурдэнкі і, спасылаючыся на абвешчаную ў СССР палітыку галоснасці, патрабавала падаць дадатковыя матэрыялы. Савецкая частка камісіі, не мясцуючы ніякімі новымі дакументамі, адмаўлялася змяняць ранейшую афіцыйную пазіцыю. Тым не менш, праца камісіі (май 1987 — студзень 1990) дазволіла разгарнуць у друку ПНР адкрытае абмеркаванне ўсіх гэтых пытанняў, і версія пра вінаватасць НКУС атрымала там паўсюднае шыранне^[81].

Прамых довадаў віны СССР камісія не знайшла, аднак у снежні 1987 года ў польскім сектары ЦК, на аснове працы камісіі, была падрыхтавана «запіска чатырох» пра патрэбу прызнаць віну сталінскага рэжыму. Яе падпісалі сакратары ЦК чэлесы Палітбюро А. Н. Якаўлеў, В. А. Мядзведзеў, міністр замежных спраў Э. А. Шэварднадзэ і міністр абароны маршал С. Л. Сакалоў. Аднак тады запіска ў позву ўлучана не была і на Палітбюро не разглядалася^[81].

Вясной-летам 1989 года былі выяўлены дакументы, якія сведчаць, што справы палякаў падлягалі разгляду на Асобай нарадзе НКУС СССР. Асобы, якія змяшчаліся ўва ўсіх 3 лагерах, былі этапаваны ў падпарадкаванне абласных кіраванняў НКУС і ў статыстычных справаздачах надалей не фігуравалі. 21 ліпеня 1989 года гісторык Юрый Зара (сын пракурора М. Д. Зары, які меркавана быў забіты ці скончыў з сабой у Нюрнбергу з-за сумневаў у катынскай справе) — параўноўваючы спісы НКУС Смаленскай вобласці на асоб, якія выбывалі з лагера ў Казельску «у распараджэнне кіравання справамі НКУС Смаленскай вобласці» (вясна 1940 года) з эксгумацыйнымі спісамі з нямецкай «Белай кнігі» па Катыні, выявіў, што гэта — адны і тыя ж асобы, прытым чарговасць ляжачых у магіле (па Белай кнізе) супадала з чарговасцю спісаў на адпраўленне. Зара склаў даклад начальніку КДБ У. А. Кручкову, але той адмовіўся працягваць расследаванне^[82]. Перспектыва публікацыі гэтых дакументаў, аднак, прымусіла кіраўніцтва СССР у красавіку 1990 года афіцыйна прызнаць савецкую адказнасць за Катынскі расстрэл.

З 1991 года зборам і вывучэннем матэрыялаў, злучаных з Катынскім расстрэлам, у Польшчы займалася Галоўная камісія па даследаванню злачынстваў супраць польскага народа — Інстытут нацыянальнай памяці (з 1998 года Інстытут нацыянальнай памяці — Камісія па расследаванню злачынстваў супраць польскага народа).

27 верасня 1990 года Галоўная ваенная пракуратура прыступіла да расследавання крымінальнай справы па факце забойстваў у Катыні, якая атрымала парадкавы нумар 159. Падчас вядзення справы дзеяння шэрага высокапастаўленых службовых асоб СССР былі кваліфікаваны па пункце «б» артыкула 193-17 КК РСФСР 1926 года, як «перавышэнне ўлады, што мела цяжкія наступствы пры наяўнасці асабліва абцяжарвальных акалічнасцей»^[83]. Следства дакладна выявіла гібель у выніку выканання рашэнняў «тройкі» 1803 польскіх ваеннапалонных і вызначыў асобу 22 з іх^[83].

21 верасня 2004 года ГВП РФ прыняла рашэнне пра спыненне крымінальнай справы па «катынскім расстрэле» ў сувязі са смерцю вінаватых^[83][84].

Па ініцыятыве польскага боку падчас расследавання па справе разглядалася версія пра генацыд польскага народа падчас падзей вясны 1940 года^[83]. ГВП злічыла гэту версію такой, што не пацвердзілася, і крымінальную справу па прыкметах генацыду была спынена за адсутнасцю падзеі злачынства^[83].

8 мая 2010 польскаму боку былі перададзены 67 тамоў адкрытых матэрыялаў расійскага расследвання, астатнія 116 тамоў, паводле паведамлення ГВП, утрымліваюць дзяржаўную таямніцу^[8][9]. 26 студзеня 2011 года Вярхоўны суд Расіі прызнаў законным засакрэчванне матэрыялаў справы, адхіліўшы скаргу асветніцкага цэнтра «Мемарыял» на рашэнне Масгарсуда пра адмову рассакрэціць матэрыялы справы^[85]. У працэсе паступовага рассакрэчвання матэрыялаў, усяго ў 2010 — 2011 гг. польскаму боку былі перададзены копіі 148 тамоў^[86]. 35 тамоў з «сакрэтнымі» і «цалкам сакрэтнымі» артыкуламі і копіямі зусім сакрэтнага рашэння аб спыненні расследавання дагэтуль не перададзены.

22 лютага 1990 года загадчык Міжнародным аддзелам ЦК КПСС В. Фалін скіраваў на імя М. С. Гарбачова запіску, у якой паведаміў аб новых архіўных знаходках (у першую чаргу дакументах, выяўленых Ю. Зарой). Ён паказваў, што апублікаванне такіх матэрыялаў цалкам падарве афіцыйную пазіцыю савецкага ўрада (пра «недаказанасць» і «адсутнасць дакументаў») і рэкамендаваў тэрмінова вызначыцца з новай пазіцыяй. У сувязі з гэтым прапанавалася паведаміць Ярузельскаму, што прамых сведчанняў (загадаў, дырэктыў і г. д.), якія дазваляюць назваць дакладны час і канкрэтных вінаватых катынскай трагедыі, не знойдзена, але «на падставе азначаных індыцый можна зрабіць выснову пра тое, што гібель польскіх афіцэраў у раёне Катыні — справа рук НКУС і персанальна Берыі і Мяркулава»^[87].

13 красавіка 1990 года, падчас візіту ў Маскву Ярузельскага, было апублікавана заява ТАСС аб катынскай трагедыі, якая абвяшчала:

«Выяўленыя архіўныя матэрыялы ў сваёй сукупнасці дазваляюць зрабіць выснову пра непасрэдную адказнасць за злачынствы ў катынскім лесе Берыі, Мяркулава і іх памагатых.

Савецкі бок, выяўляючы глыбокае шкадаванне ў сувязі з катынскай трагедыяй, заяўляе, што яна ўяўляе сабой адно з цяжкіх злачынстваў сталінізму».

Арыгінальны тэкст (руск.)  

«Выявленные архивные материалы в своей совокупности позволяют сделать вывод о непосредственной ответственности за злодеяния в катынском лесу Берии, Меркулова и их подручных.

Советская сторона, выражая глубокое сожаление в связи с катынской трагедией, заявляет, что она представляет одно из тяжких преступлений сталинизма».

Гарбачоў перадаў Ярузельскаму выяўленыя этапныя спісы НКУС з Казельска, Асташкава і Старабельска.

Услед за тым Галоўная ваенная пракуратура СССР пачала расследаванне па факце катынскага забойства.

Увесь той час, калі савецкія і польскія гісторыкі вялі пошук дакументаў па Катыні, ключавыя дакументы Палітбюро, злучаныя з Катынню, працягвалі захоўвацца ў сакрэтнай Асобай тэчцы Архіва ЦК КПСС (надалей Прэзідэнцкага архіва); М. С. Гарбачоў ведаў пра іх існаванне. Б. М. Ельцын атрымаў дакументы Асобай тэчкі асабіста ад Гарбачова пры перадачы апошнім улады^[70]. Праз 8 месяцаў, 24 верасня 1992 года, быў выкрыты пакет № 1, што ўтрымліваў дакументы, злучаныя з Катынню. 14 кастрычніка копіі гэтых дакументаў былі ўручаны кіраўніком Дзяржаўнай архіўнай службы Рудольфам Піхоя прэзідэнту Польшчы Леху Валенсе і такім чынам абнародаваны^[88]; адначасна яны былі перададзены ў расійскі часопіс «Вопросы истории», дзе праз 3 месяцы адбылася іх публікацыя^[36][70]. У наш час у навуковай літаратуры гэтыя дакументы адназначна прызнаюцца сапраўднымі^[89][90][91].

Тэма Катынскага расстрэлу рэгулярна з'яўляецца ў польскім і расійскім друку. На думку памерлага цяпер польскага прэзідэнта Леха Качыньскага яна працягвае займаць важнае месца ў нацыянальнай гістарычнай памяці палякаў^[92], тым часам як пераважная большасць расіян, паводле апытання фонда «Общественное мнение», лічаць яе неактуальнай^[93].

24 кастрычніка 2008 года Хамоўніцкі суд Масквы адхіліў скаргу сваякоў расстраляных афіцэраў на адмову ГВП у палітычнай рэабілітацыі загінулых^[94]. Пасля гэтага 15 сваякоў 12 забітых афіцэраў падалі скаргу на РФ у Еўрапейскі суд па правах чалавека, звінаваціўшы Расію ў неэфектыўным расследаванні і грэблівым дачыненні да сваякоў ахвяр^[95][96]. 16 красавіка 2012 года Палата ЕСПЧ вынесла рашэнне, у якім кваліфікавала расстрэл палонных афіцэраў «савецкай таемнай паліцыяй» як ваеннае злачынства. Пры гэтым Палата адмовілася разглядаць пытанне пра Катынскі расстрэл па сутнасці, бо асноўныя следчыя дзеянні па гэтым пытанні былі зроблены да ўступу ў сілу ў Расіі Еўрапейскай Канвенцыі пра абарону праў чалавека і асноўных свабод, канвенцыя ж зваротнай сілы не мае. Таксама Палата вырашыла, што ў адносінах да заяўнікаў, якія нарадзіліся да 1940 года і мелі эмацыйную сувязь са сваімі сваякамі — ахвярамі Катынскага расстрэлу, расійскія ўлады выявілі нялюдскі зварот у парушэнне артыкула 3 Канвенцыі, тады як у дачыненні іншых заяўнікаў артыкул 3 Канвенцыі парушана не была. У выніку Палата абавязала Расію выплаціць 10 пазоўнікам з 15 па 5000 еўра кожнаму ў выглядзе кампенсацыі судовых выдаткаў^[97][98]. Пасля абскарджання заяўнікамі гэтай пастановы, у кастрычніку 2013 года Вялікая палата суда большасцю галасоў вынесла пастанову пра тое, што суд не мае паўнамоцтваў разглядаць скаргу на парушэнне артыкула 2 Канвенцыі і што артыкул 3 не быў парушаны, а аднагалосна — пра тое, што артыкул 38 быў парушаў Расійскай Федэрацыяй^[99].

У. У. Пуцін у статусе прэзідэнта і прэм'ер-міністра Расіі некалькі разоў рабіў заявы, што асуджаюць Катынскі расстрэл як злачынства сталінскага рэжыму, разам з тым выказаўшы «асабістую думку», што расстрэл быў помстай Сталіна за паразу ў савецка-польскай вайне 1920 года, у якой ён асабіста браў удзел як член Рэўваенсавета Паўднёва-заходняга фронту^[100]. Аналагічныя заявы рабіў і прэзідэнт Д. А. Мядзведзеў, заклікаючы да далейшага расследавання і падкрэсліўшы нязменнасць расійскай пазіцыі^[101], 18—19 красавіка 2010 года.

28 красавіка 2010 года, па просьбе Д. А. Мядзведзева, дакументы «пакета № 1» былі афіцыйна апублікаваны на сайце Расархіва^[102][103]. Вядзецца паступовая праца па рассакрэчванні і перадачы польскаму боку матэрыялаў крымінальнай справы; па стане на 2011 год 35 з 183 тамоў крымінальнай справы, а таксама тэкст пастановы Галоўнай ваеннай пракуратуры пра закрыццё крымінальнай справы ў 2004 годзе, заставаліся засакрэчанымі^[104]. У заяве польскім СМІ Мядзведзеў таксама засудзіў спробы паставіць пад сумнеў дакументы «асобай тэчкі»^[105]:

«Спробы паставіць гэтыя дакументы пад сумнеў, казаць пра тое, што іх нехта сфальсіфікаваў, гэта проста несур'ёзна. Гэта робіцца тымі, хто спрабуе абяліць прыроду рэжыму, які стварыў Сталін у пэўны перыяд у нашай краіне».

Арыгінальны тэкст (руск.)  

«Попытки поставить эти документы под сомнение, говорить о том, что их кто-то сфальсифицировал, это просто несерьёзно. Это делается теми, кто пытается обелить природу режима, который создал Сталин в определённый период в нашей стране».

26 лістапада 2010 года Дзярждума Расіі, пры супраціве з боку фракцыі КПРФ^[15], прыняла заяву «Аб Катынскай трагедыі і яе ахвярах», у якой прызнае Катынскі расстрэл злачынствам, здзейсненым па прамым указанні Сталіна і іншых савецкіх кіраўнікоў і выяўляе спагаду польскаму народу^[106]:

У 2011 годзе расійскія афіцыйныя асобы заявілі пра гатоўнасць разгледзець пытанне аб рэабілітацыі ахвяр расстрэлу^[107]. Аднак ахвяры дагэтуль не рэабілітаваныя, у абвінаваўчае заключэнне не ўвайшлі Сталін, Молатаў і іншыя кіраўнікі СССР, якія прынялі палітычнае рашэнне аб знішчэнні польскіх грамадзян. Крымінальная справа па «Катынскаму злачынству» была закрытая, пасля чаго справу засакрэцілі^[108].

Пасля афіцыйнага прызнання адказнасці НКУС СССР за расстрэлы польскіх афіцэраў некаторыя савецкія і расійскія гісторыкі, палітыкі, юрысты і публіцысты працягвалі настойваць на сапраўднасці высноў камісіі Бурдэнкі пра тое, што расстрэлы праводзіліся нямецкімі акупантамі ў 1941 годзе. Да канца 1991 года такія сцвярджэнні друкаваліся ў савецкіх ваенных часопісах^[109].

Аргументы пра недатычнасць да гэтага злачынства савецкага боку выказвалі, у прыватнасці, замяшчальнік Старшыні Камітэта Дзярждумы па канстытуцыйным заканадаўстве і дзяржаўным будаванні, член фракцыі КПРФ Віктар Ілюхін^[110], лідар партыі «Вялікая Расія» Андрэй Савельеў^[111], публіцысты Аляксандр Шыракарад, Юрый Мухін і Уладзіслаў Швед, гісторык Андрэй Фурсаў^[112], журналіст і паліткансультант Анатоль Васерман^[113][114], Сяргей Стрыгін, журналістка Алена Пруднікава^[115], амерыканскі прафесар, спецыяліст па сярэднявечнай англійскай літаратуры Гровер Фер^{[116][117][118]}.

У прэсе ў падтрымку дадзенай версіі (у тым ці іншым яе выглядзе) выказваліся шэсць дактароў гістарычных навук: Жукаў Ю. М., Калеснік А. М., Сахараў В. А.^[119], Плотников А. Ю.^[120], Асадчы І. П. і Зімонін В. П.^{[121][122][123]}. 19 красавіка 2010 года ў Дзяржаўнай думе КПРФ арганізавала круглы стол на тэму «Катынь — прававыя і палітычныя аспекты». У яго працы ўзялі ўдзел прыхільнікі першай савецкай версіі катынскага расстрэлу. Вынікам праведзенай працы стаў ліст В. І. Ілюхіна прэзідэнту Расіі Д. А. Мядзведзеву^[110][121].

На думку прыхільнікаў савецкай версіі ключавыя дакументы катынскай справы («Пакет № 1») сфальсіфікаваны з мэтай перакруціць ролю Іосіфа Сталіна і СССР у гісторыі XX стагоддзя^[124].

Камісія еўрапейскіх медыкаў (прадстаўнікі Даніі, Фінляндыі, Бельгіі, Румыніі, Славакіі, Венгрыі, Югаславіі), якая працавала ў Смаленску з 29 красавіка па 1 мая 1943 гады) выявіла наступнае^[125]:

• усе трупы, пададзеныя камісіі, ляжалі па-за магіламі; выкопванняў трупаў пры камісіі не было;
• члены камісіі анатамавалі ўсяго 8 трупаў, пры гэтым даўнасць наступу смерці ля большасці з іх, паводле ацэнкі членаў камісіі, складала ад аднаго до двух гадоў (але не тры гады);
• толькі ў дачыненні аднаго трупа была думка пра даўнасць наступу смерці каля трох гадоў, выказанае венгерскім медыкам Орзусам на аснове яго асабістай методыкі, злучанай з утварэннем на ўнутраным баку чэрапа салявога нанёску — так званай з'явы «псеўдакалус»; аднак гэта методыка не была афіцыйна прызнанай ні ў 1943 годзе, ні пазней;
• пры членах камісіі дакументы не выцягваліся з кішэняў адзення трупаў; гэтыя дакументы (нібы раней вынятыя) дэманстраваліся камісіі гітлераўцамі на шкляных вітрынах у адмысловай хатцы.

Як адзначыў міністр культуры Беларусі Павел Латушка, у Катыні ляжаць і беларусы — праваслаўныя і каталікі, якія на 1939 год жылі ў Заходняй Беларусі^[126].

Да верасня 1939 года Заходняя Беларусь уваходзіла ў склад польскай дзяржавы. Таму падчас верасеньскай мабілізацыі 1939 года ў склад войска польскага трапіла вялікая колькасць этнічных беларусаў. Даследчык гісторыі сталінскіх рэпрэсій Ігар Кузняцоў выказаў думку, што гэта былі альбо этнічныя беларусы, альбо беларусы, якія запісваліся палякамі, бо беларусы-каталікі — гэта людзі, якія свядома вызначалі сябе як палякаў. Таму можна сцвярджаць, што сярод польскіх вайскоўцаў, расстраляных ў 1940 годзе ў Катыні, Харкаве і Медным, дакладна ёсць вялікая колькасць этнічных беларусаў^[127].

• Абаринов В.К. Катынский лабиринт. М., 1991;
• Кузняцоў I. Палітыка і лёс людзей // Полымя. 1995, №9;
• Хацкевіч А. Катынь // ЭГБ, у 6 т. Т. 4. Мн.: БелЭн, 1997;
• Швед В. Тайна Катыни. М., 2007;
• Katyń: Dokumenty ludobójstwa. Warszawa, 1992.
• Библиотека по Катынскому делу
• Институт национальной памяти — Комиссия по расследованию преступлений против польского народа (польск.) (англ.)

• Подлинники архивных документов по «проблеме Катыни» из «пакета № 1» Архівавана 28 сакавіка 2018..
• Amtliches Material zum Massenmord von KATYN (Официальные материалы по массовому убийству в Катыни). Центральное издательство НСДАП, Franz Eher Nachf GmbH. Напечатано в Немецком Издательстве, Берлин, 1943. (ням.)
• Косолапов Р. И., Першин В. Е., Рыченков С. Ю., Сахаров В. А. Немцы в Катыни. Документы о расстреле польских военнопленных осенью 1941 года / Ответственный за выпуск С. А. Ложкин. — М.: Издательство ИТРК, 2010. — 280 с. — 3 000 экз. — ISBN 978-5-88010-266-2.
• Меньшагин. Б. Г. Воспоминания : Смоленск… Катынь… Владимирская тюрьма… — Paris : YMCA-Press, 1988. — 247 с. : портр.

• Н. С. Лебедева, Н. А. Петросова, Б. Вощинский, В. Матерский. Пленники необъявленной войны. Документы и материалы / Под ред. Р. Г. Пихои, А. Гейштора, Отв. ред. Г. И. Р��зниченко. — М.: Международный фонд «Демократия», 1999. — 608 p. — 2 000 экз. — ISBN 5-89511-002-9.
• Катынь. Март 1940 - сентябрь 2000 года. Расстрел. Судьбы живых. Эхо Катыни / Отв. Составитель Н. С. Лебедева. — М .: Весь Мир, 2001. — 688 с. — 2 000 экз. — ISBN 5-7777-0160-4.(недаступная спасылка)
• Галицкий В. Судьба военнопленных и интернированных поляков в СССР (1939-1951 годы) // Обозреватель - Observer. — 2011. — В. 252. — № 1. — С. 101—115. — ISSN 2074-2975. Архівавана з першакрыніцы 29 красавіка 2018.
• Заворотнов С. М. Харьковская Катынь. — Харьков: Консум, 2004. — 140 с. — 1 000 экз. — ISBN 966-7920-44-5.
• Лебедева Н. С. Катынь: преступление против человечества. — М.: Прогресс, 1994. — 348 с. — ISBN 5-01-003510-3.
• Лебедева Н. С. Четвёртый раздел Польши и катынская трагедия // Другая война, 1939-1945 / Бушуев В. Г.. — М.: Российский государственный гуманитарныый университет, 1996. — С. 237—295. — 487 с. — ISBN 5-7281-0053-8. Архівавана 17 мая 2011.
• Семиряга М. И. Тайны сталинской дипломатии 1939—1941. — М.: Высшая школа, 1992. — 302 с. — 50 000 экз. — ISBN 5-06-002525-X.
• Яжборовская И. С., Яблоков А. Ю., Парсаданова В. С. Катынский синдром в советско-польских и российско-польских отношениях / В. Т. Веденеева. — 2. — М.: Российская политическая энциклопедия, 2009. — 517 с. — ISBN 978-5-8243-1087-0.
• Яжборовская И. C. Катынское дело: на пути к правде // Вопросы истории. — 2011. — № 5. — С. 22—36. — ISSN 0042-8779.
• Катынская драма: Козельск, Старобельск, Осташков: судьба интернированных польских военнослужащих / под ред. Яснова О. В.. — М.: Политиздат, 1991. — 240 с. — 50 000 экз. — ISBN 5 - 250 - 01410 - 0.

	Катынскі расстрэл на Вікісховішчы

• Государственный вандализм. Сталинисты переписывают историю // svaboda.org 16 мая 2020.
• Катынь: Як забівалі, хлусілі і раскрылі праўду. Але ня ўсю // svaboda.org 5 сакавіка 2020.
• Александр Гурьянов История катынской лжи // Уроки истории. — 13 апреля 2020. Архівавана з першакрыніцы 17 мая 2020.

• Видеофрагменты допроса бывшего начальника Главного управления НКВД СССР по делам о военнопленных и интернированных майора (впоследствии генерал-майор) П. К. Сопруненко
• Трагедия в Катынском лесу. Центральная студия кинохроники, 1944 год.
• Интервью крестьянина дер. Новые Батеки Михаила Кривозерцева и его дочери польским кинематографистам, из документального фильма Марцеля Лозинского «Катынский лес» (1990).