Вялікая Усходнеазіяцкая канферэнцыя

Вялі́кая Усхо́днеазія́цкая канферэ́нцыя (Канферэ́нцыя Вялі́кай Усхо́дняй А́зіі, Такі́йская канферэ́нцыя; яп.: 大東亞會議, сучаснымі іерогліфамі — 大東亜会議) — саміт, які праходзіў у Токіа з 5 па 6 лістапада 1943 года. У канферэнцыі прынялі ўдзел прадстаўнікі сямі дзяржаў-членаў Вялікай Усходнеазіяцкай сферы ўзаемнага росквіту на чале з Японскай імперыяй.

Галоўнай задачай канферэнцыі, арганізатарам якой выступіла Японія, было падкрэсленне ролі Японіі як «вызваліцеля» Азіі ад заходняга каланіялізму і лідара сярод краін Усходняй Азіі^[1]. У сутнасці, канферэнцыя была мерапрыемствам дзяржаў, прадстаўнікі якіх былі запрошаны ў Токіа, якія знаходзіліся ў залежнасці ад Японіі ці былі акупаваны Узброенымі сіламі Японіі, і толькі дзве з іх — Маньчжоу-го і Тайланд — мелі дыпламатычнае прызнанне з боку хоць бы некалькіх дзяржаў за выключэннем краін «восі» і іх саюзнікаў (у прыватнасці, Маньчжоу-го прызналі Сальвадор і Дамініканская Рэспубліка^[2], а Тайланд, больш за тое, уваходзіў у склад Лігі Нацый).

У перыяд з моманту ўступлення Японскай імперыі ў Другую сусветную вайну ў снежні 1941 года па май 1942 год сілы Японскай імператарскай арміі падпарадкавалі сабе значную частку брытанскіх, французскіх і амерыканскіх калоній на Азіяцкім кантыненце і ў Ціхім акіяне, а менавіта: невялікія часткі Французскага Індакітая і Брытанскай Індыі, Малаю, Бірму, Філіпінскі архіпелаг, Галандскую Ост-Індыю (Інданезійскі архіпелаг), частку Новай Гвінеі і шэраг ціхаакіянскіх астравоў, такіх, як Саламонавы астравы і астравы Гілберта, Гуам і атол Уэйк. Акрамя таго, з 1931 года Японіяй кантралявалася тэрыторыя Маньчжурыі, на якой была створана марыянетачная дзяржава Маньчжоу-го, а з 1937 года, пасля серыі паспяховых ваенных дзеянняў у Кітаі падчас Япона-кітайскай вайны, таксама ўсход Унутранай Манголіі (дзяржава Мэнцзян) і шэраг кітайскіх тэрыторый, якія межавалі з узбярэжжам Усходне-Кітайскага і Паўднёва-Кітайскага мораў.

Большасць акупаваных японцамі тэрыторый, за выключэннем тых, дзе ствараліся марыянетачныя дзяржавы, захоўвала каланіяльны характар, які практычна нічым не адрозніваўся ад ранейшых формаў кіравання. Першапачаткова, пакуль японскія армія і флот з поспехам ваявалі супраць англа-амерыканскіх сіл у межах Ціхаакіянскага тэатра ваенных дзеянняў, японскі ўрад не меў патрэбы ў прадастаўленні гэтым дзяржаўным фарміраванням, цалкам кантралюемым Японіяй, большай самастойнасці. Аднак у 1943 годзе, з пагаршэннем японскіх пазіцый на Ціхім акіяне (бітва за Мідуэй), чыноўнікі МЗС Японіі і прыхільнікі паназіятызму ў палітычных і ваенных колах імперыі пасадзейнічалі прасоўванню праграмы прадастаўлення незалежнасці" розным часткам Усходняй Азіі, акупаваным Японіяй. Аўтары праграмы рабілі стаўку на тое, што пагроза вяртання еўрапейскага каланіялізму выкліча рост незадаволенасці карэнных народаў Азіі і паспрыяе больш актыўнаму іх удзелу ў вайне на баку Японіі. Японскае ваеннае кіраўніцтва, разумеючы прапагандысцкую каштоўнасць і значную фармальнасць такога кроку, падтрымала ідэю. З гэтай мэтай 31 мая 1943 года быў афіцыйна ўхвалены дакумент «Аб асноўных прынцыпах палітычнага кіраўніцтва ў Вялікай Усходняй Азіі». У ім гаварылася, што для працягу і завяршэння вайны трэба «ўмацаваць палітычную згуртаванасць дзяржаў і нацый Вялікай Усходняй Азіі вакол імперыі» і звярнуць асаблівую ўвагу на ўзмацненне іх ваеннага супрацоўніцтва з Японіяй^[3]. Так, у перыяд са жніўня па кастрычнік 1943 гады з'явіліся Дзяржава Бірма, Філіпінская рэспубліка, Свабодная Індыя, Каралеўства Камбоджа, якія атрымалі ўяўную незалежнасць, але на самой справе працягвалі кантралявацца Японіяй^[4][5].

Дзяржава афіцыйна атрымала незалежнасць 1 жніўня 1943 года, пасля чаго японская ваенная адміністрацыя Бірмы перадала свае паўнамоцтвы бірманскаму ўраду і была распушчана. Урад узначаліў адвакат і былы палітвязень доктар Ба Мо, які і прадставіў Бірму на Такійскай канферэнцыі.

Калабарацыянісцкі рэжым Ван Цзінвэя, які афіцыйна, як і легітымны рэжым Чан Кайшы, называўся «Кітайскай рэспублікай», быў абвешчаны 30 сакавіка 1940 года на акупаваных Японіяй падчас Япона-кітайскай вайны ўсходне-кітайскіх тэрыторыях. У студзені 1943 года японскі ўрад прыняў рашэнне аб шэрагу саступак Кітайскай рэспубліцы (вяртанне сэтльментаў, адмена права экстэрытарыйнасці і г.д.), з-за чаго 9 студзеня таго ж года ўрад Ван Цзінвэя абвясціў вайну Вялікабрытаніі і ЗША.

На канферэнцыі кітайскую дэлегацыю ўзначальваў сам Ван Цзінвэй.

Маньчжоу-го (таксама Маньчжурская імперыя) было заснавана ў 1932 годзе на занятай японцамі тэрыторыі Маньчжурыі. Гэта дзяржава была найбольш актыўным усходнеазіяцкім саюзнікам Японскай імперыі ў ваенным стаўленні: Маньчжурская імператарская армія, якая на 1943 год налічвала каля 200 000 чалавек, брала ўдзел у баях на Халхін-Голе і Хасане, у бітвах Япона-кітайскай вайны.

На канферэнцыі ў Токіа Маньчжоу-го ўяўляў прэм'ер-міністр дзяржавы генерал Чжан Цзінхуэй, вядомы сваёй праяпонскай пазіцыяй.

21 кастрычніка 1943 года ў Сінгапуры быў сфарміраваны ўрад т.зв. «Свабоднай Індыі» (больш вядомая як «Азад Хінд»). Паколькі большая частка Брытанскай Індыі, на кіраванне тэрыторыяй якой прэтэндаваў урад, знаходзілася па-за зонай японскай акупацыі, ён пазіцыянаваў сябе як урад у выгнанні. Аднак, нягледзячы на гэта, улады «Свабоднай Індыі» ўсёткі кантралявалі частку індыйскіх тэрыторый, такіх як Андаманскія і Нікабарскія астравы, а таксама частку сучасных індыйскіх штатаў Маніпур і Нагаленд на ўсходзе Індыі. На першым жа пасяджэнні ўрад абвясціў вайну Вялікабрытаніі і ЗША.

Індыйскім прадстаўніком у Токіа быў старшыня ўрада Свабоднай Індыі Субхас Чандра Бос, які па сумяшчальніцтве ўзначальваў Індыйскі легіён СС. Паводле афіцыйнага рэгламенту канферэнцыі, Бос прысутнічаў на ёй у ролі «назіральніка». Гэта было шмат у чым абумоўлена як раз тым, што сінгапурскі ўрад Індыі знаходзіўся «ў выгнанні», што не дазваляла яго кіраўніку быць паўнавартасным удзельнікам саміту^[6].

Тайланд быў адзінай краінай з тых, што ўдзельнічалі ў канферэнцыі, утворанай без пасродніцтва Японіі (гісторыя сучаснага Тайланда бярэ пачатак з XIII стагоддзя), адзінай, якая была членам Лізе Нацый і адзінай, якая мела дыпламатычнае прызнанне з боку краін Антыгітлераўскай кааліцыі. Саюз Тайланда з Японіяй і абвяшчэнне ім вайны Вялікабрытаніі і ЗША былі навязаны японскімі ўзброенымі сіламі, якія ўварваліся на тайскую тэрыторыю ў снежні 1941 года і ў адваротным выпадку пагражалі акупацыяй дзяржавы.

У якасці прадстаўніка Тайланда ў Токіа быў першапачаткова запрошаны тайскі прэм'ер-міністр маршал Плек Пібунсанграм, аднак у выніку замест яго на канферэнцыю прыбыў дыпламатычны дзеяч прынц Ван Вайтаякон. Гэтым рашэннем маршал падкрэсліў, што Тайланд не з'яўляецца залежнай ад Японіі дзяржавай. Акрамя таго, ад'езд прэм'ер-міністра ў неспакойны для краіны час мог прывесці да яго звяржэння, чаго асцерагаўся Пібунсанграм^[7][8].

Фармальная незалежнасць Філіпінаў была абвешчана 14 кастрычніка 1943 года, але, нягледзячы на гэта, японскі кантынгент працягваў прысутнічаць на астравах аж да іх вызвалення амерыканскімі войскамі. Да ўлады прыйшоў урад на чале з нацыяналістам Хасэ Пасьяна Лаўрэлем. Філіпінская рэспубліка стала адзінай краінай-удзельніцай канферэнцыі, якая на момант яе правядзення не знаходзілася ў стане вайны са ЗША і Вялікабрытаніяй. Вайну гэтым дзяржавам Філіпіны абвясцілі толькі ў верасні 1944 года.

Філіпіны ў Токіа прадстаўляў сам прэзідэнт Лаўрэль.

На канферэнцыю былі запрошаны дэлегаты далёка не ўсіх краін Вялікай Усходнеазіяцкай сферы ўзаемнага росквіту, у рамках якой была арганізавана канферэнцыя^[9]. У прыватнасці, дэлегаты з боку В'етнама (які, зрэшты, на той момант дэ-юрэ не лічыўся незалежнай дзяржавай) і Камбоджы не былі запрошаны з салідарнасці да вішысцкай Францыі — намінальна кантроль над былым Французскім Індакітаем належаў Японіі і вішысцкаму ўраду ў роўнай ступені^[10].

Не прысутнічалі на канферэнцыі і прадстаўнікі карэнных народаў, якія пражывалі на тэрыторыях японскіх генерал-губернатарстваў Карэя і Тайвань, а менавіта карэйцаў і ханскіх кітайцаў, нягледзячы на сваю адносную шматлікасць.

Нарэшце, на канферэнцыі не было прадстаўнікоў Інданезіі. Пытанне аб прадастаўленні незалежнасці былым Брытанскай Малаі і Галандскай Ост-Індыі быў больш складзены. 31 мая 1943 года Генеральны штаб Японскай імператарскай арміі ў аднабаковым парадку прыняў рашэнне аб далучэнні гэтых тэрыторый да Японскай імперыі. Гэта дзеянне значна падарвала намаганні японскай прапаганды, накіраваныя на прэзентацыю Японіі як вызваліцельніцы азіяцкіх народаў. Лідары руху за незалежнасць Інданезіі Ахмед Сукарна і Махамад Хата, якія таксама супрацоўнічалі з японскімі ўладамі, былі запрошаны ў Токіа неўзабаве пасля заканчэння Канферэнцыі для правядзення неафіцыйных пасяджэнняў^[11].

Cцяг дзяржавы	Дзяржава	Партрэт дэлегата	Дэлегат
	Дзяржава Бірма (бірм.: ဗမာ)		Ба Мо (1893—1977) кіраўнік урада
	Кітайская рэспубліка (кіт.: 中華民國)		Ван Цзінвэй (1883—1944) кіраўнік урада
	Маньчжоу-го (кіт.: 大滿洲帝國)		Чжан Цзінхуэй (1871—1959) прэм'ер-міністр
	Свабодная Індыя (хіндзі: आर्ज़ी हुक़ूमत-ए-आज़ाद हिन्द; урду: عارضی حکومت‌ِ آزاد ہند)		Субхас Чандра Бос (1897—1945) кіраўнік урада
	Каралеўства Тайланд (тайск.: ราชอาณาจักรไทย)		Ван Вайтаякон (1891—1976) дыпламат
	Філіпінская рэспубліка (тагальск.: Republika ng Pilipinas)		Хасэ Лаўрэль (1891—1959) прэзідэнт
	Японская імперыя (яп.: 大日本帝國)		Хідэкі Тадзё (1884—1948) прэм'ер-міністр

Месцам для правядзення канферэнцыі быў выбраны будынак Імперскага парламента Японіі ў Касумігасэкі — адным з цэнтральных раёнаў Токіа. Будаўніцтва гэтага велізарнага гранітнага збудавання пачалося ў канцы 1920-х гадоў і завяршылася толькі ў 1936 годзе^[12].

На працягу дня 5 лістапада дэлегацыі краін-удзельніц прыбывалі ў Аэрапорт Ханэда, дзе іх сустракалі японскія чыноўнікі на чале з прэм'ер-міністрам Хідэкі Тадзё. Затым дэлегаты садзіліся ў чорныя легкавыя аўтамабілі, якія дастаўлялі іх да будынка японскага парламента^[13].

Па задуме японскіх улад, якія займаліся арганізацыяй канферэнцыі, у першы дзень працы канферэнцыі планавалася заслухаць выступленні дэлегатаў, якім трэба было выказаць свае погляды наконт неабходнасці будучага ўзаемадзеяння паміж краінамі Усходняй Азіі, а на другі — павінна было адбыцца абмеркаванне і прыняцце «Сумеснай дэкларацыі Вялікай Усходняй Азіі» — дакумента, распрацаванага японскімі ўладамі^[6].

Пасля пачатку пасяджэння з прамовай выступіў прэм'ер-міністр Японіі Хідэкі Тадзё, які выказаў афіцыйную пазіцыю Японскай імперыі наконт становішча ў т.зв. «Вялікай Усходняй Азіі». Тадзё раскрытыкаваў імперыялістычны характар знешняй палітыкі ЗША і Вялікабрытаніі, пры гэтым падкрэсліўшы факт суперніцтва паміж дзвюма вялікімі дзяржавамі^[14][15].

На працягу мінулых стагоддзяў Брытанская імперыя шляхам махлярства і агрэсіі набыла вялікія тэрыторыі па ўсім свеце і падтрымлівала сваё панаванне над іншымі нацыямі і народамі ў розных рэгіёнах, трымаючы іх у нястачы і зводзячы адзін з адным. З іншага боку — Злучаныя Штаты, якія, скарыстаўшыся бязладзіцай і замяшаннем у Еўропе, усталявалі сваю перавагу над Амерыканскім кантынентам, працягнуўшы свае шчупальцы да Ціхага акіяна і Усходняй Азіі пасля вайны з Іспаніяй. Затым, карыстаючыся сваім узвышэннем пасля Першай сусветнай вайны Злучаныя Штаты сталі імкнуцца да сусветнай гегемоніі. Зусім нядаўна, з пачатку цяперашняй вайны, Злучаныя Штаты ў яшчэ большай ступені актывізавалі сваю імперыялістычную дзейнасць, імкнучыся пракрасціся ў Паўночную Афрыку, Заходнюю Афрыку, Атлантычны акіян, Аўстралію, Блізкі Усход і нават у Індыю, мабыць, спрабуючы ўзурпаваць месца Брытанскай імперыі.

Паводле меркавання Тадзё, «рост прэстыжу і магутнасці Японіі разглядаўся Амерыкай і Англіяй з непрыязнасцю, якая ўзрастала», што і падштурхнула Японію да пачатку ваенных дзеянняў, каб засцерагчы сябе ад нападу з боку гэтых дзяржаў^[14].

Ваенныя дзеянні ва Усходняй Азіі і Ціхім акіяне японскі прэм'ер-міністр ахарактарызаваў тэрмінам «Вялікая Усходнеазіяцкая вайна». Гэта вайна, у яго ўяўленні, была накіравана «на знішчэнне зла і аднаўленне правасуддзя» і падтрымана народамі Вялікай Усходняй Азіі, завошта Тадзё публічна падзякаваў дэлегатаў, якія прадстаўлялі гэтыя народы^[16]. Асаблівы акцэнт ён зрабіў на асобе запрошанага на канферэнцыю старшыні сінгапурскага ўрада Індыі ў выгнанні (Азад Хінд) Субхаса Чандры Боса — прадстаўніка і — фармальна — лідара адной з самых шматлікіх азіяцкіх нацый, нароўні з кітайскай^[14].

Апроч дэлегатаў, у памяшканні, дзе праходзіла канферэнцыя, прысутнічала некалькі перакладчыкаў. Прадстаўнікі дзяржаў гаварылі на розных мовах: Ван Цзінвэй і Чжан Цзінхуэй — на кітайскай, Ба Мо, Хасэ Лаўрэль і Субхас Чандра Бос — на англійскай. Тадзё звяртаўся да прысутных на японскай мове^[13].

Выступаючы з прамовай, Ба Мо — старшыня бірманскага ўрада — выказаў падзяку ў адрас Японіі, дзякуючы якой, паводле слоў Ба Мо, яго мары пра яднанне народаў Усходняй Азіі сталі рэальнасцю. Ён таксама падкрэсліў неабходнасць гэтага яднання, адзначыўшы: «Мая азіяцкая кроў заўсёды цягнула мяне да іншых азіятаў». Пасля бірманскі лідар ужыў словазлучэнне «азіяцкая кроў» яшчэ некалькі разоў і заклікаў усіх прысутных рушыць услед за яе поклікам^[17]. Вайну супраць ЗША і Вялікабрытаніі ён назваў «часам, калі трэба думаць не розумам, а крывёй»^[18]. Як і іншыя дэлегаты, Ба Мо часта казаў пра «мільярд азіятаў», гатовых ваяваць за сваю свабоду пад кіраўніцтвам Японіі^[19]. Праз некалькі дзясяткаў га��оў, нашмат пазней заканчэння Другой сусветнай вайны, у сваіх мемуарах Ба Мо жорстка крытыкаваў японскую палітыку ваеннага перыяду, вінавацячы японцаў у жорсткасці і самаўпраўнасці ў стаўленні да бірманцаў^[20].

Старшыня марыянетачнага кітайскага ўрада Ван Цзінвэй у сваім звароце да прысутных рабіў упор на неабходнасць мірнага суіснавання і ўзгодненасці дзеянняў паміж Кітаем і Японіяй^[21].

Прэзідэнт Філіпінскай рэспублікі Хасэ Пасьяна Лаўрэль даў высокую ацэнку дзеянням японскіх арміі і флоту і адзначыў, што японскія перамогі «апраўдалі прэстыж усіх азіяцкіх краін»^[22].

Рэзкаму асуджэнню з боку дэлегатаў, асабліва кіраўніка індыйскага ўрада ў выгнанні Субхаса Чандры Боса, падверглася дзейнасць Лігі Нацый, якую Японія часткова супрацьпастаўляла сістэме новага парадку ва Усходняй Азіі. Дэлегаты адзначылі, што Ліга насамрэч абараняла інтарэсы заходняга каланіялізму, пры гэтым не лічачыся з пазіцыяй карэнных жыхароў калоній^[23]. Падчас свайго выступлення Субхас Чандра Бос заўважыў: «…у калідорах і вестыбюлях Лігі Нацый я правёў шмат дзён, стукаючы ў адны дзверы за іншымі, у дарэмнай спробе атрымаць слуханне па пытанні індыйскай свабоды» і рэзка раскрытыкаваў абыякавасць гэтай арганізацыі да руху за індыйскую незалежнасць^[23]. Па выніках канферэнцыі выступлення Боса і Ба Мо апынуліся самымі яскравымі^[24].

Па заканчэнні выступленняў унутры будынка Парламента дэлегаты выйшлі на вуліцу, дзе была ўзведзена канструкцыя, у цэнтры якой размяшчаўся вялікі японскі сцяг, а па баках — сцягі ўсіх краін-удзельніц канферэнцыі: па тры злева і справа ад японскага. Перад сцягамі знаходзіліся трыбуна, за якой па чарзе выступалі кіраўнікі дэлегацый, і некалькі радоў сядзенняў, прызначаных як для замежных гасцей, так і для японскіх чыноўнікаў і ваенных кіраўнікоў. Перад Парламенцкім будынкам сабраўся вялікі натоўп, які суправаджаў прамову кожнага аратара авацыямі і апладысментамі^[13].

У канцы свайго выступлення Хідэкі Тадзё агучыў т.зв. «Сумесную дэкларацыю Вялікай Усходняй Азіі», у якой былі адлюстраваны асноўныя пазіцыі і намеры дзяржаў Усходне-Азіяцкай сферы ўзаемнага росквіту^[3].

Дэкларацыя, у арыгінале складзеная на японскай мове, складалася з невялікай прэамбулы і пяці палажэнняў, якіх у далейшым абавязана прытрымлівацца кожная з дзяржаў Вялікай Усходняй Азіі.

Сумесная дэкларацыя краін Вялікай Усходняй Азіі

6 лістапада 1943, Токіа
Вялікая Усходнеазіяцкая канферэнцыя

Фундаментальным прынцыпам усталявання міру ва ўсім свеце з'яўляецца тое, што ўсе краіны атрымліваюць тое, што яны заслугоўваюць, залежаць адна ад адной і дапамагаюць адна ад адной для дасягнення ўзаемнага росквіту.

Вялікабрытанія і Злучаныя Штаты, аднак, прыгнятаюць іншыя краіны і іншыя народы для свайго дабрабыту, эксплуатуюць і занявольваюць Вялікую Усходнюю Азію, у прыватнасці, і тым самым парушаюць бяспеку ў рэгіёне. Вось у чым прычына Вялікай Усходнеазіяцкай вайны.

Краіны Вялікай Усходняй Азіі павінны супрацоўнічаць, каб выйграць вайну, вызваліцца ад кайданоў Англіі і ЗША, каб атрымаць свае самастойныя адміністрацыі і самастойную абарону, пабудаваць Вялікую Усходнюю Азію на аснове прынцыпаў, згаданых вышэй, і тым самым усталяваць мір ва ўсім свеце…^[25]

Па заканчэння прамовы Тадзё дэкларацыя была афіцыйна аднагалосна прынята і падпісана прадстаўнікамі краін Вялікай Усходняй Азіі ад імя ўрадаў гэтых краін.

На сённяшні дзень факт таго, што канферэнцыя несла дэманстрацыйны і прапагандысцкі характар, не падвяргаецца аспрэчванню^[26]. Гэта мерапрыемства шырока асвятлялася японскімі СМІ, якія надавалі яму велізарнае значэнне. Японскія газеты характарызавалі Вялікую У��ходнеазіяцкую канферэнцыю як магутны штуршок да пачатку ўзаемадзеяння ўсходнеазіяцкіх народаў^[27]. Тым не менш па-за межамі Японіі канферэнцыя не была ўспрынята з энтузіязмам. Асабліва гэта тычылася бірманскіх і філіпінскіх армій^[28].

Аднак варта адзначыць, што Вялікая Усходнеазіяцкая канферэнцыя стала першым і адзіным крокам да рэальнага ўзаемадзеяння паміж лідарамі праяпонскіх марыянетачных дзяржаўных утварэнняў Усходняй Азіі. Дагэтуль гэтыя лідары ніколі не збіраліся разам, а многія з іх наогул упершыню бачыліся адзін з адным^[11].

Напярэдадні Такійскай канферэнцыі ў Японіі была выпушчана агітацыйная брашура, прысвечаная хуткім падзеям у Токіа. На малюнках, надрукаваных у брашуры, маляваліся сцэны з мінулага, сапраўднага і будучага жыцця дзяржаў «Вялікай Усходняй Азіі»^[29].

• Прамова Субхаса Чандра Боса на Вялікай Усходнеазіяцкай канферэнцыі (6 лістапада) (англ.)
• Вялікая Усходнеазіяцкая канферэнцыя ў энцыклапедыі «World War II Database» (англ.)
• Японскі відэарэпартаж пра Вялікую Усходнеазіяцкую канферэнцыю Архівавана 23 ліпеня 2014. (яп.)

Гэты артыкул уваходзіць у лік добрых артыкулаў беларускамоўнага раздзела Вікіпедыі.