Ваўкавыскае княства

Ваўкавыскае княства — удзельнае княства у XIII ст. ў басейне р. Рось (левы прыток Нёмана). Цэнтр — Ваўкавыск.

На падставе палітычнай гісторыі тагачаснага беларускага Панямоння варта меркаваць, што ў пачатку XIII ст. княства з'яўлялася адной з вотчынаў Наваградскага княства, якое на той момант, імаверна, уключыла ў сваю сферу ўплыву ўсю тэрыторыю былога Гарадзенскага княства ўключна з Гродна і, у тым ліку, Ваўкавыскам. Тагачаснай Наваградскай зямлёй (княствам) кіраваў князь з мясцовай дынастыі Ізяслаў, які ўжо ў 1235 годзе згадваецца як саюзнік літоўскага князя Міндоўга, якія разам, зыходзячы з летапісных упамінанняў іх паходу на Мазовію, упамінаюцца як найміты ці васалы галіцка-валынскага князя Данілы Раманавіча^[1]. Хутчэй за ўсё, каля канца 1240-х гг. Ізяслаў памёр бяздзетным, у той час як уладаром аб'яднанай Літвы і Панямоння стаў Міндоўг^[2].

Прыкладна на мяжы 1240-х і 1250-х гг. кааліцыя ў складзе Данілы Галіцкага, а таксама незадаволеных палітыкай Міндоўга літоўскіх і жамойцкіх князёў нападае на паўднёвае Панямонне, што ўскладняецца таксама прэтэнзіямі Галіцка-Валынскага княства на гэтыя тэрыторыі і планамі па спыненні ўзмацнення ВКЛ. Гэтыя ж выправы працягваюцца пасля 1251 года і, меркавана, таксама ў 1253 годзе, аднак апошняя апыняецца беспаспяховай у выніку іншых канфліктаў Галіцка-Валынскага княства^[3].

Каля 1252 года паўстаюць летапісныя згадкі адносна цэнтра княства горада Ваўкавыска^[4]. Каля 1254 года з прычыны цяжкога знешнепалітычнага становішча Літвы і Галіцка-Валынскага княства абедзве дзяржавы заключаюць мір, паводле якога вярхоўным уладальнікам усёй Наваградскай зямлі быў прызнаны Міндоўг, у той час як яго васалам і фактычным уладальнікам зямлі прызнаваўся сын Данілы Раманавіча Раман^[5].

Паводле пісьмовых крыніц вядомы адзіны князь Глеб. Іпацьеўскі летапіс пад 1256 г. паведамляе, што ў паходах галіцка-валынскіх і мазавецкіх князёў на яцвягаў прымалі ўдзел князі ваўкавыскі Глеб, новагародскі Раман і свіслацкі Ізяслаў, таму што Глеб разам з іншымі панёманскімі князямі быў у васальнай залежнасці (служылым князем) ад галіцка-валынскага князя^[6]. Пасля гэтага ж года сын галіцка-валынскага князя Данілы, Васілька, будучы васалам мангольскіх ханаў, быў вымушаны выступіць з новым татарскім ваяводам Бурундая  (руск.) (бел. на Панямонне, у адказ на што літоўцы выкрадаюць Рамана, што, у сваю чаргу, магло быць выкарыстана Войшалкам і адным з яго далёкіх сваякоў Таўцівілам з мэтай адарвання Наваградскага княства як ад Літвы, так і ад Галіцка-Валынскай дзяржавы^[7]. У адказ на гэтыя падзеі Даніла ў 1258 годзе ўварваўся ў Панямонне, захапіў Ваўкавыск^[6][8] і ўзяў у палон князя Глеба.

У 1260—1280 гг. княства было падуладна літоўскім князям Войшалку, Шварну, Трайдзеню. Землі княства зведалі шматлікія паходы князёў Галіччыны і Валыні. Пасля смерці прагаліцкага Войшалка і ўзыходжанні на літоўскі сталец Трайдзеня ў Літве ўзмацняецца антыгаліцкая палітыка, у выніку чаго каля 1275 года адзін з галіцка-валынскіх князёў, Леў Данілавіч, беспаспяхова паспрабаваў усталяваць кантроль над Наваградскай зямлёй, аднак у 1289 г. князі ВКЛ Будзікід і Будзівід перадалі Ваўкавыскае княства валынскаму князю Мсціславу Данілавічу, «абы с ними мир держал»^[9]. Перадача княства был зробленая верагодна тагачаснымі літоўскімі князямі Будзікідам і Будзівідам з мэтай падтрымкі міру з Галіцка-Валынскай дзяржавай^[6].

Межы ВКЛ у часы кіравання Віценя (каля 1290-1310-х гг.) дакладна невядомыя, але, хутчэй за ўсё, за выняткам далучанага Полацкага княства ВКЛ кантралявала практычна ўсе тэрыторыі, што складалі землі ВКЛ у часы Міндоўга^[10]. У рэшце рэшт, межы ВКЛ пры яго пераемніку — Гедзіміне — відавочна паказваюць на трывалае ўваходжанне Ваўкавыскага ўдзелу ў склад ВКЛ пасля 1315 года, хоць само княства, паводле тагачаснай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай палітыкі, мусіла захоўваць намінальнага кіраўніка з княжацкім тытулам і пэўную ступень унутранай аўтаноміі.

Пасля ўзыходжання на пасад ВКЛ сыноў Гедзіміна, Альгерда і Кейстута, землі Ваўкавыскага княства трапілі ў склад Троцкага княства, якім кіраваў Кейстут, пры гэтым у яго складзе відавочна захоўваліся ранейшыя ўдзелы (напрыклад, Гарадзенскае княства). У 1382 годзе войскі, верныя сыну Альгерда Ягайлу, захапілі практычна ўсе ўдзелы Кейстута, ужо ў гэтыя часы як князь шэрагу гарадзенскіх земляў вядомы сын Кейстута Вітаўт, які пазней будзе патрабаваць ад Ягайлы вяртання спадчыны Кейстута. Неўзабаве Ягайла перадаў Вітаўту як законнаму спадчынніку шэраг земляў Панямоння, у тым ліку і Гарадзенскае княства, але новы віток канфлікту прымушае Вітаўта ў другі раз уцячы на тэрыторыю Тэўтонскага ордэна. У выніку, у 1392 годзе Ягайла ідзе на прызнанне Вітаўта вялікім князем літоўскім (гл. Востраўскае пагадненне), і ўжо на мяжы XIV-XV стст. у Гродзенска�� зямлі вядомая пасада намесніка, што, з улікам, цэнтралізацыйнай палітыкі Вітаўта, сведчыць аб скасаванні княжання ў Ваўкавыску. З 1413 года тэрыторыя былога княства ўтварае адныя з земляў Троцкага ваяводства (гл. Гарадзельская унія), але ваяводы троцкія ў першыя часы існавання ваяводства непасрэдную ўладу мелі толькі на тэрыторыі Тракайскай зямлі ў вузкім сэнсе, тады як землі Панямоння па-ранейшаму мелі ўласных ураднікаў^[11].

• Ваўкавыскі павет

• Зверуго, Я. Г. Древний Волковыск: X—XIV вв. / АН БССР, Ин-т истории. — Мн.: Наука и техника, 1975. — 143 с.
• Пашуто, В. Т. Очерки по истории Галицко-Волынской Руси / Акад. наук СССР. Ин-т истории. — [М.]: изд. и 2-я тип. Изд-ва Акад. наук СССР, 1950. — 331 с.
• Пашут, В. Т. Образование Литовского государства / В. Т. Пашуто; [Отв. ред. Л. В. Черепнин]; Акад. наук СССР, Ин-т истории. — М.: Изд-во Акад. наук СССР, 1959. — 530, [1] c.
• Полное собрание русских летописей / Академия наук СССР, Институт истории. Т. 2. Ипатьевская летопись. — М.: Издательство восточной литературы, 1962. — XVI, 938, 87 с.