Томас Чэк

Томас Чэк
англ.: Thomas Cech
Дата нараджэння	8 снежня 1947(1947-12-08)[1][2][…] (77 гадоў)
Месца нараджэння	Чыкага, акруга Кук, Ілінойс, ЗША
Грамадзянства	ЗША
Род дзейнасці	біяхімік, хімік, выкладчык універсітэта, навуковы работнік
Навуковая сфера	біяхімія, molecular biology, genetics, and bioengineering[d][3] і cancer biology[d]
Месца працы	Каларадскі ўніверсітэт[d] Каларадскі ўніверсітэт у Боўлдэры[3]
Навуковая ступень	доктар філасофіі
Альма-матар	Каліфарнійскі ўніверсітэт у Берклі Грынелскі каледж[d] Iowa City High School[d]
Член у	Нацыянальная акадэмія навук ЗША Амерыканская акадэмія мастацтваў і навук Еўрапейская арганізацыя малекулярнай біялогіі[d] Еўрапейская акадэмія[d][4]
Узнагароды	грант Гугенхайма (1985) прэмія Альберта Ласкера за фундаментальныя медыцынскія даследаванні (1988) міжнародная прэмія Фонда Гайрднера (1988) Pfizer Award in Enzyme Chemistry[d] (1985) прэмія Луізы Грос-Хорвіц (1988) Dr H.P. Heineken Prize for Biochemistry and Biophysics[d] (1988) Rosenstiel Award[d] (1988) NAS Award in Molecular Biology[d] (1987) член Амерыканскай асацыяцыі даследаванняў раку[d] (2016) ганаровы доктар Гарвардскага ўніверсітэта[d] (2010) Othmer Gold Medal[d] (2007) Newcomb Cleveland Prize[d] (1986) Скаўцкая ўзнагарода адметнага арла[d]
Сайт	experts.colorado.edu/… (англ.)
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Томас Роберт Чэк (англ.: Thomas Robert Cech; нар. 8 снежня 1947(1947-12-08)^[1][2][…], Чыкага, Ілінойс) — амерыканскі хімік, які падзяліў Нобелеўскую прэмію па хіміі ў 1989 годзе з Сіднеям Олтменам за адкрыццё каталітычных уласцівасцяў РНК. Чэк выявіў, што РНК сама можа разрэзаць ніткі РНК, што сведчыць аб тым, што жыццё магло пачынацца з малекул РНК^[5]. Ён таксама вывучаў целамеры, і яго лабараторыя выявіла фермент TERT (зваротная транскрыптаза целамеразы), які з’яўляецца часткай працэсу аднаўлення тэламераў пасля таго, як яны скарачаюцца падчас дзялення клетак^[6]. Будучы прэзідэнтам Медыцынскага інстытута Говарда Х’юза, ён спрыяў навуковай адукацыі, а таксама выкладае курс хіміі ва Універсітэце Каларада.

Чэк нарадзіўся ў сям’і чэшскага паходжання (яго дзед быў чэхам, іншыя бабулі і дзядулі былі амерыканцамі ў першым пакаленні) у Чыкага, ён вырас у Аява-Сіці, штат Аява. У малодшай школе ён пастукаў у дзверы прафесараў геалогіі Універсітэта Аёвы і папрасіў іх абмеркаваць крыштальныя структуры, метэарыты і закамянеласці^[7].

Нацыянальны навуковец Чэк паступіў у каледж Грынэл у 1966 годзе. Там ён вывучаў Адысею Гамера, Інферна Дантэ, канстытуцыйную гісторыю і хімію. Ён ажаніўся са сваёй партнёркай па лабараторыі арганічнай хіміі Кэрал Лін Марцінсан. Ат��ымаў ступень бакалаўра ў 1970 годзе ^[7]

У 1975 годзе Чэк атрымаў ступень доктара філасофіі па хіміі ў Каліфарнійскім універсітэце ў Берклі і ў тым жа годзе паступіў у дактарантуру ў Масачусецкі тэхналагічны інстытут. У 1978 годзе ён атрымаў сваю першую пасаду выкладчыка ва Універсітэце Каларада, дзе ён чытаў студэнтам бакалаўрыяту лекцыі па хіміі і біяхіміі, дзе ён дагэтуль застаецца на факультэце, у цяперашні час у якасці заслужанага прафесара на кафедры біяхіміі. У 2000 годзе Чэк змяніў Пурнела Чапіна на пасадзе прэзідэнта Медыцынскага інстытута Говарда Х’юза ў Мэрылендзе. Ён таксама працягваў кіраваць сваёй біяхімічнай лабараторыяй ва Універсітэце Каларада ў Боулдэры. 1 красавіка 2008 года Чэк абвясціў, што сыдзе з пасады прэзідэнта Інстытута, каб вярнуцца да выкладання і навуковых даследаванняў вясной 2009 года^[8]. Вярнуўшыся ў Боулдэр, Чэк стаў першым выканаўчым дырэктарам Інстытута BioFrontiers, пасаду, якую ён займаў да 2020 года. Ён таксама выкладаў першакурснікам агульную хімію.

Асноўная вобласць даследаванняў Чэка — працэс транскрыпцыі ў ядры клетак. Ён вывучаў, як генетычны код ДНК транскрыбуецца ў РНК. У 1970-х гадах Чэк вывучаў сплайсінг РНК у аднаклетачным арганізме Tetrahymena thermophila, калі выявіў, што неапрацаваная малекула РНК можа зрошчвацца. У 1982 годзе Чэк стаў першым, хто паказаў, што малекулы РНК не абмяжоўваюцца пасіўнымі носьбітамі генетычнай інфармацыі — яны могуць выконваць каталітычныя функцыі і могуць удзельнічаць у клеткавых рэакцыях. Рэакцыі апрацоўкі РНК і сінтэз бялку на рыбасомах, у прыватнасці, каталізуюцца РНК. Ферменты РНК вядомыя як рыбазімы і адкрылі новы інструмент для генных тэхналогій. Яны таксама маюць патэнцыял для стварэння новых тэрапеўтычных сродкаў — напрыклад, яны валодаюць здольнасцю разбураць і расшчапляць вірусныя РНК, якія ўварваліся.

Другая вобласць даследаванняў Чэка — целамеры, структура, якая абараняе канцы храмасом. Целамеры кароцяцца з кожным дубляваннем ДНК і павінны падаўжацца зноў. Ён вывучае целамеразу, фермент, які капіюе целамерныя паслядоўнасці і падаўжае іх. Субадзінкі бялку актыўнага цэнтра целамеразы ўключаюць новы клас зваротных транскрыптаз, ферментаў, якія раней лічылі абмежаванымі толькі вірусамі і элементамі, што транспануюцца. Тэламераза актывуецца ў 90 % выпадкаў раку чалавека. Такім чынам, прэпарат, які інгібіруе яго актыўнасць, можа быць карысным пры лячэнні рака.

Праца Чэка была адзначана ўматлікімі ўзнагародамі і прэміямі, у тым ліку:

• пажыццёвае прафесарскае званне Амерыканскага анкалагічнага таварыства (1987),
• прэмія Луізы Грос-Хорвіц Калумбійскага ўніверсітэта (1988),
• прэмія Хайнекена Каралеўскай акадэміі навук Нідэрландаў (1988),
• Прэмія Альберта Ласкера за фундаментальныя медыцынскія даследаванні (1988),
• Нобелеўская прэмія па хіміі (1989, сумесна з Сіднеям Олтменам),
• прэмія «Залатая талерка» Амерыканскай акадэміі дасягненняў у 1990 годзе^[9],
• Нацыянальны навуковы медаль ЗША (1995)^[10],
• Залаты медаль Отмера за выдатны ўклад у прагрэс у галіне хіміі і навукі (2007)

У 1987 годзе Чэк быў абраны ў Нацыянальную акадэмію навук ЗША^[11] а ў 1988 годзе — у Амерыканскую акадэмію мастацтваў і навук^[12]. Чэк быў абраны ў Амерыканскае філасофскае таварыства ў 2001 годзе^[13][14][15].

• Кароткая размова Тома Чэка: «Адкрыццё рыбазімаў»
• Навіны хіміі і тэхнікі
• Нобелеўская прэмія па хіміі 1989: ілюстраваная прэзентацыя
• Профіль HHMI
• Біяграфія HHMI Архівавана 26 чэрвеня 2007.
• Біяграфія HHMI следчых
• Афіцыйны сайт прэміі Луізы Грос-Хорвіц