Смарт-кантракт

Канцэпцыю і тэрмін «Smart contracts» у пачатку 1990-х прапанаваў Нік Сабо. Ужо да 1997 годзе быў распрацаваны шэраг алгарытмаў і пратаколаў, прыдатных для базавай рэалізацыі ідэі^[3]. У якасці найпростага прыкладу Сабо пісаў, што «гандлёвы аўтамат з’яўляецца кантрактам на прад’яўніка: любы, у каго ёсць манеты, можа ўдзельнічаць у абмене з прадаўцом», прычым гэта адбываецца ў аўтаматычным рэжыме без непасрэднага ўдзелу прадаўца, роля якога зводзіцца да налады аўтамата, загрузцы тавараў і інкасацыі грошай, але ад прадаўца не патрабуецца непасрэдныя зносіны з пакупніком. Смарт-кантракт таксама самастойна выконвае апісаныя дзеянні (напрыклад, прадастаўляе лічбавы тавар, адпраўляе грошы, адкрыта або закрыта публікуе інфармацыю), калі выкананы закадаваныя ў ім умовы, сапраўды гэтак жа, як гэта рэалізавана ў гандлёвым аўтамаце.

Практычныя рэалізацыі сталі магчымымі дзякуючы з’яўленню ў 2008 годзе тэхналогіі блокчэйн^[4], што забяспечыла кантрактам поўную аўтаномнасць і дазволіла адмовіцца ад іншага адміністратара, які б выконваў ролю кантралёра і арбітра. Некаторыя прынцыпы разумных кантрактаў былі закладзены ўжо ў першым пратаколе Біткойна, аднак рэалізаваць іх можна было толькі праз выкарыстанне мовы праграмавання скрыптоў, і яны не валодалі паўнатой па Цьюрынгу з меркаванняў бяспекі. Шырокага прымянення яны не атрымалі. Аднак сталі выказвацца ідэі, што па-над пратаколу біткойна могуць быць створаны розныя пратаколы больш высокага ўзроўню, уключаючы паўнавартасныя разумныя кантракты^[5], па аналогіі з тым, як па-над TCP/IP існуе мноства пратаколаў прыкладнога ўзроўню.

Разумныя кантракты ўпершыню атрымалі шырокае распаўсюджванне са з’яўленнем Ethereum. Ідэя стварэння праекта з’явілася ў 2013 годзе. У той момант заснавальнік часопіса Bitcoin Magazine Віталік Бутэрын прыйшоў да высновы, што тэхналогія блокчэйна можа выкарыстоўвацца значна шырэй, не толькі ў крыптавалютах. Ён высунуў ідэю ўніверсальнай дэцэнтралізаванай блокчэйн-платформы, у якой любы жадаючы можа праграмна рэалізаваць розныя сістэмы захоўвання і апрацоўкі інфармацыі. Галоўная ўмова — дзеянні павінны быць апісаны як матэматычныя правілы^[6].

Смарт-кантракты Ethereum распрацоўваюцца на адной з моў, спраектаваных для трансляцыі ў байт-код віртуальнай машыны Ethereum — Solidity (падобны на Сі або JavaScript), Vyper і Serpent (падобныя на Python), LLL (нізкаўзроўневая версія Лісп), Mutan (заснаваны на Go)^[7][8].

Бакі падпісваюць разумны кантракт, выкарыстоўваючы метады, аналагічныя падпісанню адпраўкі сродкаў у дзеючых крыптавалютных сетках. Пасля падпісання бакамі кантракт захоўваецца ў блокчэйне і ўступае ў сілу. Для забеспячэння аўтаматызаванага выканання абавязацельстваў кантракту абавязкова патрабуецца асяроддзе існавання (вузлы блокчэйна Ethereum). Яно дазваляе цалкам аўтаматызаваць выкананне пунктаў кантракту. Гэта азначае, што разумныя кантракты змогуць існаваць толькі ўнутры асяроддзя, якая мае бесперашкодны доступ выкананага кода да аб’ектаў разумнага кантракту.

Усе ўмовы кантракту павінны мець праграмнае апісанне і ясную логіку выканання. У сувязі з гэтым першыя разумныя кантракты маюць задачу фармалізацыі найбольш простых узаемаадносін, якія складаюцца з невялікай колькасці ўмоў. Маючы бесперашкодны доступ да аб’ектаў кантракту, разумны кантракт адсочвае ўмовы дасягнення або парушэння і пунктаў і прымае самастойныя рашэнні, грунтуючыся на запраграмаваных умовах. Такім чынам, асноўны прынцып разумнага кантракту складаецца ў поўнай аўтаматызацыі і дакладнасці выканання дамовы^[9].

Узаемадзейнічаць смарт-кантракты з знешнімі сістэмамі могуць праз блокчэйн-аракулаў, якія могуць супаставіць умовы смарт-кантрактаў і знешняй інфармацыі. Аракул пасылае інфармацыю смарт-кантракту з знешніх рэсурсаў у зразумелым для блокчэйна выглядзе^[10].

Для таго, каб разумныя кантракты маглі існаваць, патрабуюцца пэўныя ўмовы:

1. Выкарыстанне шырока распаўсюджаных метадаў электронных подпісаў на аснове публічных і прыватных ключоў (асіметрычнае шыфраванне).
2. Існаванне адкрытых, дэцэнтралізаваных і даверных бакам кантракту баз даных для выкананых транзакцый, работа якіх цалкам выключае чалавечы фактар.
3. Дэцэнтралізацыя асяроддзя выканання разумнага кантракту. Як прыклад: Ethereum, Codes, Counterparty, Solana,
4. Дакладнасць крыніцы лічбавых даных. Як прыклад: каранёвыя цэнтры сертыфікацыі SSL у базах сучасных інтэрнэт-браўзераў^[11].

• Падпісанты — бакі разумнага кантракту, якія прымаюць або адмаўляюцца ад умоў з выкарыстаннем электронных подпісаў. Прамым аналагам з’яўляецца подпіс адпраўніка сродкаў у сеткі Bitcoin, што пацвярджае ўнясенне транзакцыі ў ланцужок блокаў.
• Прадмет дамовы. Прадметам дагавора можа з’яўляцца толькі аб’ект, які знаходзіцца ўнутры асяроддзя існавання разумнага кантракту, ці ж павінен забяспечвацца бесперашкодны, прамы доступ разумнага кантракту да прадмета дагавора без удзелу чалавека.
• Умовы. Умовы разумнага кантракту павінны мець поўнае матэматычнае апісанне, якое магчыма запраграмаваць у асяроддзі існавання разумнага кантракту. Менавіта ва ўмовах апісваецца логіка выканання пунктаў прадмета дагавора.
• Дэцэнтралізаваная платформа. Для размеркаванага захоўвання смарт-кантракту неабходная яго запіс у блокчэйне гэтай платформы^[12].

• Па аналогіі з IPO уводзіцца першаснае блокчэйн-размяшчэнне (ICO англ.: initial coin offerings) — метад краўдфандынгу для арганізацыі стартапаў. На аснове апублікаванага мемарандума інвестары накіроўваюць сродкі на рахунак адпаведнага разумнага кантракту, атрымліваючы наўзамен грашовыя знакі, якія граюць ролю акцый дадзенага стартапа. Па стане на жнівень 2017 года аб’ём інвестыцый у ICO складаў 550 млн долараў^[13][14].
• Дэцэнтралізаваныя фінансавыя сэрвісы (DeFi) — некастадыяльныя пратаколы для крэдытавання пад заклад лічбавых актываў і платформы для гандлю токенаў і дэрыватівамі^[15].
• Дэцэнтралізаваная аўтаномная арганізацыя — механізм каардынацыі дзейнасці групы людзей для дасягнення агульных мэтаў, правілы работы якога могуць быць зададзены ў форме смарт-кантрактаў^[14].
• Існуе ідэя стварэння дэцэнтралізаванага, заснаванага на Ethereum прадукту, падобнага на Facebook, дзе карыстальнікі атрымаюць поўны кантроль над сваімі асабістымі старонкамі, што дасць ім магчымасць самім атрымліваць даходы ад рэкламы, замест якой-небудзь кампаніі.
• Аўтаматызацыя прадастаўлення банкаўскіх паслуг: фінансаванне ланцужкоў паставак, іпатэчнае крэдытаванне, крэдытаванне малога бізнэсу^[14].
• Аптымізацыя страхавых бізнес-працэсаў (у частцы вядзення страхавога ўліку і дакументазвароту), а таксама працэсаў апрацоўкі страхавых прэтэнзій і выплат кампенсацый у тыпавых страхавых выпадках^[14].
• Магчымасць стварэння рынку каштоўных папер без удзелу фондавай біржы або клірынгавага цэнтра. Для ажыццяўлення дагавораў не патрэбны ні паслугі юрыстаў, ні абароненыя ад несанкцыянаванага доступу платформы для галасаванняў, апытанняў, без неабходнасці весці падлік галасоў, без апрацоўкі бюлетэняў выбарчым органам і без удзелу сацыялагічнага цэнтра.

Першая вялікая і перспектыўная вобласць развіцця блокчэйна — фінансавая. Гэта і крыптавалюта, і смарт-кантракты, і дзяржрэестры. Напрыклад, цяпер, каб прадаць дом, трэба некалькі тыдняў, а гэта можа займаць усяго 3 хвіліны.

— Віталік Бутэрын, Масква, 30 жніўня 2017^[16]

Прыхільнікі разумных кантрактаў сцвярджаюць, што многія іх віды могуць быць зроблены часткова або цалкам самадастатковымі. Разумныя кантракты, заснаваныя на крыптаграфіі, здольны забяспечваць вялікую бяспеку, чым традыцыйныя кантракты, заснаваныя на праве, і знізіць іншыя трансакцыйныя выдаткі, звязаныя з заключэннем дагавораў і магчымых судовых выдаткаў. Патэнцыйныя сферы ўжывання: ахова здароўя, крэдытаванне, выбарчая сістэма, медыя, інтэрнет рэчаў, арэнда, пастаўкі, клірынг і г. д.

На думку брытанскага часопіса The Economist, разумныя кантракты маюць перспектыву стаць найбольш важным дадаткам тэхналогіі блокчэйн^[13].

Прымяненне інструментаў смарт-кантракту дае імпульс да з’яўлення новых бізнес-мадэляў, што аказвае ўплыў на павышэнне канкурэнцыі і развіццё новых сэрвісаў на фінансавым рынку^[14].

Юрыдычную значнасць смарт-кантракты могуць атрымаць пры адпаведнасці законам дзяржавы. Для гэтага трэба, каб смарт-кантракты ўтрымлівалі ўмовы і абмежаванні, устаноўленыя заканадаўствам дзяржавы^[17].

Беларусь стала першай краінай у свеце, што заканадаўча замацавала смарт-кантракты 21 снежня 2017 года паводле дэкрэту аб развіцці лічбавай эканомікі^[2][18]. Распрацоўшчыкам прававой канцэпцыі смарт-кантракту выступіў беларускі юрыст Дзяніс Алейнікаў^[19][20]. У краіне плануецца дазволіць банкам заключаць смарт-кантракты^[21][22].

Назіральнікі выказваюць асцярогу, што распаўсюджванне аўтаматызаваных тэхналогій падтрымання кантрактаў можа прывесці да паслаблення існуючых сацыяльных інстытутаў, якія чалавецтва стварала на працягу многіх пакаленняў. Акрамя таго, такія тэхналогіі могуць прывесці да знікнення вялікай колькасці адміністрацыйных працоўных месцаў, таксама як рабатызацыя прывяла да знікнення працоўных месцаў у прамысловасці^[13]. Гэта адносіцца, у прыватнасці, да натарыусаў, банкаўскіх служачых, а таксама да клерка, якія займаюцца рэгістрацыяй здзелак з нерухомай маёмасцю^[23].

Смарт-кантракт не валодае функцыянальнай гнуткасцю. Пры выкарыстанні традыцыйных механізмаў заключэння пагаднення заўсёды ёсць магчымасць дамовіцца або змяніць яго ўмовы, але пры выкарыстанні смарт-кантрактаў рэалізаваць такія змены ў ходзе яго выканання праблематычна. Адсутнасць у сусветнай заканадаўчай практыцы афіцыйна замацаванага статусу смарт-кантракту можа абцяжарыць вырашэнне спрэчных пытанняў, якія ўзнікаюць пры парушэнні ўмоў яго выканання^[14].

Працэс стварэння смарт-кантракту з’яўляецца складаным, і чым больш умоў і аспектаў, якія павінен адсочваць кантракт (стан тавару ў працэсе транспарціроўкі, мытныя дзеянні і іншае), тым складаней іх апісаць і ўлічыць на момант заключэння падобнага дагавора^[14].

Нядбайнасць распрацоўшчыкаў можа пацягнуць за сабой зламыснае выкарыстанне смарт-кантрактаў^[14], як паказала гісторыя з уцечкай звыш за трох мільёнаў манет Ethereum з праекта The DAO^[24].

• Акст Р. Что такое Смарт-контракт. или Ethereum за час. — 2017. — 19 с.
• Chris Dannen. Introducing Ethereum and Solidity. — Brooklyn, New York, USA: Apress, 2017. — 197 с. — ISBN 978-1-4842-2535-6.
• Iyer K., Dannen C. Building Games with Ethereum Smart Contracts. Intermediate Projects for Solidity Developers. — Brooklyn, New York, USA: Apress, 2018. — 281 с. — ISBN 978-1-4842-3492-1.

• Умные контракты (Четвертая революция стоимости) — статья Ника Сабо, Компьютерра 1998 год.
• The Idea of Smart Contracts
• «Late on payments? Device won’t let car engine start.»