Асветніцтва

У эпоху Асветніцтва адбывалася адмова ад рэлігійнага светаразумення і зварот да розуму як да адзінага крытэрыю пазнання чалавека і грамадства. Упершыню ў гісторыі было пастаўлена пытанне аб практычным выкарыстанні дасягненняў навукі ў інтарэсах грамадскага развіцця.

Навукоўцы новага тыпу імкнуліся распаўсюджваць веданне, папулярызаваць яго. Веданне не павінна быць больш выключным валоданнем некаторых прысвечаных і прывілеяваных, а павінна быць даступна ўсім і мець практычную карысць. Яно становіцца прадметам грамадскай камунікацыі, грамадскіх дыскусій. У іх цяпер маглі прымаць удзел нават тыя, хто традыцыйна быў выключаны з вучобы — жанчыны. З’явіліся нават спецыяльныя выданні, разлічаныя на іх, напрыклад, у 1737 годзе кніга «Ньютаніянізм для дам» аўтара Франчэска Альгароці.

Кульмінацыяй гэтага імкнення папулярызаваць веды стала выданне Дзідро і інш. «Энцыклапедыі» (1751—1780) у 35 тамах. Гэта быў самы паспяховы і значны «праект» стагоддзя^[3]. Гэта праца сабрала разам усё назапашанае чалавецтвам да таго часу веданне. У ім даступна тлумачыліся ўсе бакі свету, жыцця, грамадства, навук, рамёствы і тэхнікі, паўсядзённых рэчаў. І гэтая энцыклапедыя была не адзінай у сваім родзе. Ёй папярэднічалі іншыя, але толькі французская стала такой знакамітай. Так, у Англіі Ефраім Чэмберс ў 1728 годзе апублікаваў двухтомную «Цыклапедыю» (па-грэчаску «кругавое навучанне», словы «-педыя» і «педагогіка» — аднакарэнныя). У Германіі ў 1731—1754 гадах Ёхан Цэдлер выдаў «Вялікі універсальны лексікон» (Großes Universal-Lexicon) у 68 тамах. Гэта была самая вялікая энцыклапедыя XVIII стагоддзя. У ёй было 284 000 ключавых слоў. Да параўнання: у французскай «Энцыклапедыі» іх было 70 000. Але, па-першае, яна стала больш знакамітай, і ўжо сярод сучаснікаў, таму што яе пісалі знакамітыя людзі свайго часу, і гэта было ўсім вядома, у той час як над нямецкім лексіконам працавала мноства нікому невядомых аўтараў. Па-другое: яе артыкул�� былі больш спрэчнымі, палемічнымі, адкрытымі духу часу, часткова рэвалюцыйнымі; іх выкрэслівала цэнзура, былі ганенні. Па-трэцяе: у той час міжнароднай навуковай мовай была ўжо французская, а не нямецкая.

Адначасова з агульнымі энцыклапедыямі з’яўляюцца і спецыяльныя, і для розных асобных навук, якія тады перараслі ў асобны жанр літаратуры.

Латынь перастала быць навуковай мовай. На яе месца прыходзіць французская мова. Звычайная ж літаратура, ненавуковая, пісалася на нацыянальных мовах. Сярод навукоўцаў разгарэлася тады вялікая спрэчка аб мовах: ці могуць сучасныя мовы выцесніць латынь. На гэтую тэму, ды і наогул пра пытанне перавагі паміж антычнасцю і сучаснасцю, Джонатан Свіфт, знакаміты асветнік і аўтар «Вандраванняў Гулівера», напісаў, напрыклад, сатырычны аповед «Бітва кніг» (The Battle of the books), апублікаваны у 1704 годзе. У прыпавесці пра павука і пчалу, якая змяшчаецца ў гэтым аповедзе, ён выдатна і дасціпна выказаў сутнасць спрэчкі паміж прыхільнікамі антычнай і сучаснай літаратуры.

Асноўным імкненнем эпохі было знайсці шляхам дзейнасці чалавечага розуму натуральныя прынцыпы чалавечага жыцця (натуральная рэлігія, натуральнае права, натуральны парадак эканамічнага жыцця фізіякратаў і т. п.). З пункту гледжання такіх разумных і натуральных пачалі падвяргаліся крытыцы ўсе формы і адносіны, якія гістарычна склаліся і фактычна існавалі (станоўчая рэлігія, станоўчае права і т. п.).

У поглядах мысляроў гэтай эпохі шмат супярэчнасцей. Амерыканскі гісторык Генры Мэй (Henry F. May) вылучаў у развіцці філасофіі гэтага перыяду чатыры фазы, кожная з якіх у нейкай ступені адмаўляла папярэднюю.

Першай была фаза ўмеранага або рацыянальнага Асветніцтва, яна асацыявалася з уплывам Ньютана і Лока. Для яе характэрны рэлігійны кампраміс і ўспрыманне Сусвету як упарадкаванай і ураўнаважанай структуры. Гэтая фаза Асветніцтва з’яўляецца натуральным працягам гуманізму XIV—XV стагоддзяў як чыста свецкага культурнага напрамку, які характарызуецца прытым індывідуалізмам і крытычным стаўленнем да традыцый. Але эпоха Асветніцтва аддзеленая ад эпохі гуманізму перыядам рэлігійнай рэфармацыі і каталіцкай рэакцыі, калі ў жыцці Заходняй Еўропы зноў ўзялі перавагу тэалагічныя і царкоўныя пачаткі. Асветніцтва з’яўляецца працягам традыцый не толькі гуманізму, але і перадавога пратэстантызму і рацыяналістычнага сектанцтва XVI і XVII стагоддзяў, ад якіх ён атрымаў у спадчыну ідэі палітычнай волі і свабоды сумлення. Падобна гуманізму і пратэстантызму, Асветніцтва ў розных краінах атрымлівала мясцовы і нацыянальны характар. З найбольшай выгодай пераход ад ідэй рэфармацыйнай эпохі да ідэй эпохі Асветніцтва назіраецца ў Англіі канца XVII і пачатку XVIII стагоддзяў, калі атрымаў сваё развіццё дэізм, які быў у вядомай ступені завяршэннем рэлігійнай эвалюцыі рэфармацыйнай эпохі і пачаткам так званай «натуральнай рэлігіі», якую прапаведавалі асветнікі XVIII ст. Існавала адчуванне Бога як Вялікага Архітэктара, спачылага ад сваіх прац у сёмы дзень. Людзям ён дараваў дзве кнігі — Біблію і кнігу прыроды. Такім чынам, разам з кастай святароў вылучаецца каста навукоўцаў.

Паралелізм духоўнай і свецкай культуры ў Францыі паступова прывёў да дыскрэдытацыі першай за ханжаства і фанатызм. Гэтую фазу Асветніцтва называюць скептычнай і звязваюць з імёнамі Вальтэра, Гольбаха і Юма. Для іх адзінай крыніцай нашага пазнання з’яўляецца непрадузяты розум. У сувязі з гэтым тэрмінам стаяць іншыя: асветнікі, асветная літаратура, адукаваны (або асветніцкі) абсалютызм. Як сінонім гэтай фазы Асветніцтва ўжываецца выраз «філасофія XVIII стагоддзя».

За скептычнай была рэвалюцыйная фаза, у Францыі асацыяваная з імем Русо, а ў Амерыцы — Пейна і Джэферсана. Характэрнымі прадстаўнікамі апошняй фазы Асветніцтва, якая атрымала распаўсюджванне ў XIX ст., з’яўляюцца такія філосафы як Томас Рыд і Фрэнсіс Хатчэсан, што вярнуліся да умераных поглядаў, павазе да маральнасці, законнасці і парадку. Гэтую фазу называюць дыдактычнай^[4].

Характэрнай асветніцкай ідэяй з’яўляецца адмаўленне усякага боскага адкрыцця, асабліва гэта кранула хрысціянства, якое лічыцца першакрыніцай памылак і забабонаў. З прычыны чаго выбар упаў на дэізм (Бог ёсць, але ён толькі стварыў Свет, а далей ні ў што не ўмешваецца), як натуральную рэлігію атаясненне з мараллю. Не прымаючы да ўвагі матэрыялістычныя і атэістычныя перакананні некаторых мысляроў дадзенай эпохі, такіх як Дзідро, большасць асветнікаў былі паслядоўнікамі менавіта дэізма, якія з дапамогай навуковых аргументаў спрабавалі даказаць існаванне Бога і стварэнне ім сусвету.

У эпоху Асветніцтва сусвет разглядаўся як дзіўная машына, якая з’яўляецца дзеючай прычынай, а не канчатковай. Бог жа, пасля стварэння сусвету, не ўмешваецца ў яе далейшае развіццё і сусветную гісторыю, а чалавек у канцы шляху не будзе ні асуджаны, ні узнагароджаны ім за свае дзеі. Кіраўніцтвам для людзей у іх маральных паводзінах становіцца лаіцызм, ператварэнне рэлігіі ў натуральную мараль, запаведзі якой з’яўляюцца аднолькавымі для ўсіх. Новая канцэпцыя талерантнасці не выключае магчымасць вызнаваць іншыя рэлігіі толькі ў прыватным жыцці, а не грамадскім.

Стаўленне Асветнітцва да хрысціянскай рэлігіі і да яе сувязі з грамадзянскай уладай былі не ўсюды аднолькавыя. Калі ў Англіі барацьба супраць абсалютнай манархіі была ўжо часткова вырашана дзякуючы акту «Біль аб правах» 1689 года, які афіцыйна паклаў канец рэлігійным пераследаванням і адсунуў веру ў сферу суб’ектыўна-індывідуальную, то ў кантынентальнай Еўропе Асветніцтва захавала жорсткую непрыязнасць да каталіцкай царквы. Дзяржавы пачалі займаць пазіцыю незалежнасці ўнутранай палітыкі ад ўплыву папства, а таксама ўсё большага абмежавання аўтаноміі курыі ў царкоўных пытаннях.

Езуіты, непрымірымыя абаронцы папскага аўтарытэту, на фоне росту канфлікту паміж царквой і дзяржавай, а таксама грамадскай думкі, якая заклікала да знішчэння ордэна, былі выгнаныя амаль з усіх еўрапейскіх краін. У 1759 годзе яны былі выцесненыя з Партугаліі, далей была Францыя (1762) і Іспанія (1769). У 1773 годзе Папа Клімент XIV апублікаваў булу Dominus ac Redemptor, у якой пастанавіў распусціць Таварыства Езуса. Уся маёмасць ордэна была канфіскавана і, у большай яго частцы, накіравана на стварэнне грамадскіх месцаў кантраляваных дзяржавай. Аднак езуіты цалкам не зніклі з Еўропы, так як у Расіі Кацярына Вялікая, хоць і была вельмі блізкая да ідэі Асветніцтва, адмовілася публікаваць папскае бярвенне аб роспуску.

Асветніцтва ўзнікла ў заходнееўрапейскіх краінах (Англія, Францыя і інш.). Асветнікі выказваліся за ўстанаўленне «царства розуму», заснаванага на прынцыпах свабоды, братэрства і роўнасці ўсіх людзей, арыентаваліся на прынцып «натуральнага права», паводле якога кожны чалавек мае права на асабістую свабоду і поўнае выяўленне сваіх здольнасцей, поглядаў. Яны выкарыстоўвалі навуковыя адкрыцці і дасягненні ў галіне прыродазнаўства, гуманітарных ведаў у барацьбе супраць феадальна-царкоўнай ідэалогіі, абсалютысцкіх рэжымаў, схаластычных метадаў адукацыі і выхавання, дагматычнага мыслення.

XVIII стагоддзе ўвайшло ў гісторыю як «эпоха Асветніцтва», падчас якой сфармавалася адмысловая культура Асветніцтва, для якой было характэрна ўзмацненне свецкіх пачаткаў, большая вытанчанасць, лёгкасць і меншая ўзвышанасць, глыбіня (у параўнанні з папярэднім перыядам), своеасаблівая цяга да геданізму, пачуццёвага задавальнення, заангажаванасць у працэсы грамадска-палітычнага жыцця. Сярод усіх відаў культуры на першыя месцы выйшлі філасофія, музыка і тэатр, якія нават адцяснілі на другі план выяўленчае мастацтва. Хутка пачала развівацца навука, якая разам з філасофіяй лічылася найлепшым увасабленнем магчымасцей чалавечага розуму. Асноўнымі стылямі мастацкай культуры па-ранейшаму заставаліся барока і класіцызм, аднак узніклі і новыя стылі — ракако і сентыменталізм.

Найбольш яркімі творцамі эпохі Асветніцтва былі: у філасофіі — Вальтэр, Ж.-Ж. Русо, Д. Дзідро, І. Гердэр; у літаратуры — І. В. Гётэ, Ф. Шылер, Дж. Свіфт, Д. Дэфо; у музыцы — І. С. Бах, В. А. Моцарт, Г. Гендэль, І. Гайдн; у выяўленчым мастацтве — Ж. А. Фраганар, Ж. Л. Давід, Ф. Бушэ, А. Вато і інш. У эпоху Асветніцтва ідэалам чалавека лічылася адукаваная, высокакультурная асоба, якая схільная да прагрэсіўных новаўвядзенняў, вызначаецца рацыяналістычным мысленнем, скептычнымі адносінамі да рэлігійных догмаў.

Сучасная еўрапейская філасофская і палітычная думка, напрыклад, лібералізм, шмат у чым бярэ свае падставы з эпохі Асветніцтва. Філосафы нашых дзён лічаць асноўнымі цнотамі Асветніцтва строгі геаметрычны парадак мыслення, рэдукцыянізму і рацыяналізму, супрацьпастаўляючы іх эмацыйнасці і ірацыяналізму. У гэтых адносінах лібералізм абавязаны Асветніцтву сваёй філасофскай базай і крытычным стаўленнем да нецярпімасці і забабонаў. Сярод вядомых філосафаў, якія прытрымліваюцца падобных поглядаў — Берлін і Хабермас.

Ідэі Асветніцтва ляжаць таксама ў аснове палітычных свабод і дэмакратыі як базавых каштоўнасцей сучаснага грамадства, а таксама арганізацыі дзяржавы як самакіравальнай рэспублікі, рэлігійнай талерантнасці, рынкавых механізмаў, капіталізму, навуковага метаду. Пачынаючы з эпохі Асветніцтва, мысляры настойваюць на сваім праве шукаць ісціну, якой бы яна ні была і чым бы яна ні пагражала грамадскім асновам, не падвяргаючыся пры гэтым пагрозам быць пакаранымі «за Праўду».

Пасля Другой сусветнай вайны разам з нараджэннем постмадэрнізму некаторыя асаблівасці сучаснай філасофіі і навукі сталі разглядацца як недахопы: празмерная спецыялізацыя, няўвага да традыцыі, непрадказальнасць і небяспека непрадбачаных наступстваў, а таксама нерэалістычная ацэнка і рамантызацыя дзеячаў Асветніцтва. Макс Хоркхаймер і Тэадор Адарно нават лічаць, што Асветніцтва ўскосна спарадзіла таталітарызм.

Важную ролю грала Асветніцтва ў філасофіі, куды прыйшлі рацыяналізм і этыка, як вынік патрабаванне абароны правоў чалавека і змаганне супраць дэспатызму.

Ідэальным прадстаўніком Асветы стаў філосаф, адукаваны чалавек, які выконвае сваю функцыю ў вобласці навукі і грамадства. Адпраўной кропкай яго духоўнага жыцця з’яўляецца розум. Яго галоўная задача складалася ў тым, каб усебакова развіваць свой розум (як гэта выказаў Вальтэр^[5] — «клапаціцеся аб вашым садзе») і ім асветнічаць жыццё іншых людзей.

Пачатак Асветніцтва праявіўся ў Галандыі (17 ст.; Б. Спіноза і інш. дабіваліся пазбаўлення навукі кантроля царквы).

У Англіі асветнікі сяр. 17 — 18 ст. (Ф. Бэкан і інш.) выступалі за развіццё ведаў. У 18 ст. Дж. Свіфт, Г. Філдынг і іншыя шырока зацікавіліся народным побытам і звычаямі. Д. Дэфо, стварыўшы вобраз Рабінзона Круза, яскрава праілюстраваў, што разумны чалавек можа застацца чалавекам, выжыць у самых складаных умовах.

У Францыі 18 ст. Вальтэр выступаў за скасаванне саслоўных прывілеяў, ускладаў надзеі на манарха-асветніка; Ж.-Ж. Русо абгрунтаваў права народа на праяўленне свайго волевыяўлення, абвясціў прыватную ўласнасць прычынай грамадскай няроўнасці. Д. Дзідро проціпаставіў рэлігіі і ідэалізму матэрыялізм.

У Германіі Асветніцтва ўзнікла ў 2-й пал. 18 ст. ва ўмовах эканамічнай і палітычнай адсталасці краіны; Г. Лесінг, Ф. Шылер, І. Гётэ выступалі ў абарону нацыянальнага адзінства, сцвярджалі, што сродкамі мастацтва можна перавыхаваць чалавека.

У ЗША Асветніцтва праявілася ідэалогіяй барацьбы супраць англійскага абсалютызму (Ф. Франклін, Ф. Джэферсан).

Эпоха Асветніцтва ў Балгарыі, Сербіі, Славакіі, Славеніі, Чарнагорыі, Чэхіі, Харватыі і інш. краінах, якія знаходзіліся пад уладай Асманскай або Аўстрыйскай імперый, праявілася як нацыянальнае Адраджэнне — працэс станаўлення нацыянальнай самасвядомасці (кан. 18 — пач. 19 ст.). Народы якія знаходзіліся пад кантролем Асманскай імперыі выступалі супраць яе панавання, а народы, якія залежалі ад Аўстра-Венгрыі выступалі супраць аўстрыйскага абсалютызму.

Развіццё Асветніцтва ў розных краінах мела агульныя рысы і асаблівасці. Агульнай рысай працэсу былі: змаганне за стварэнне або ўзнаўленне нацыянальнай мовы (чэшскай, славацкай, сербскай, славенскай і інш.), развіццё нацыянальнай літаратуры, з’яўленне даследчыкаў нацыянальных фальклораў, распаўсюджванне кнігі на роднай мове і інш.

У гэты перыяд утварыліся першыя рускія ўніверсітэты, бібліятэкі, тэатры, публічныя музеі і адносна незалежная прэса. Хоць у Расійскай імперыі, як і ў іншых еўрапейскіх краінах, у гэтую эпоху адбыліся істотныя змены, адрозненне рускай ад заходняй Асветы складаецца ў тым, што тут не толькі не адбылося зруху грамадскай думкі ў бок развіцця ліберальных ідэй, але наадварот, яны былі сустрэтыя вельмі насцярожана. Асабліва рускае дваранства супрацівілася нападкам на прыгон. Тым не менш, паўстанне Пугачова і Вялікая французская рэвалюцыя і ў Расіі спарадзілі ілюзіі будучых палітычных змен і аказалі значны ўплыў на інтэлектуальнае развіццё грамадства. Асветніцтва ў асобе М. Ламаносава, А. Радзішчава, Д. Фанвізіна і М. Новікава мела антыпрыгонніцкі і рэвалюцыйна-дэмакратычны кірункі; М. Чарнышэўскі і М. Дабралюбаў дапоўнілі іх ідэямі утапічнага камунізму.

Пачатак эпохі Асветніцтва ў Рэчы Паспалітай звязваюць з зараджэннем сацыяльна-палітычнай ідэалогіі ў Польшчы. З-за шматнацыянальнасці краіны Асветніцтва развівалася ў розных кірунках і пераследавала розныя мэты.

Ідэі Асветніцтва ў Польшчы былі распрацаваныя пазней чым у Заходняй Еўропе, паколькі польская буржуазія была вельмі слабая, палітычная сістэма была ў глыбокім крызісе. Перыяд польскага Асветніцтва пачаўся ў 1730-я/1740-я гады, дасягнуўшы піку падчас панавання апошніх каралёў, заканчваецца з трэцім падзелам Рэчы Паспалітай у 1795 годзе, і канчаткова скончаны ў 1822 годзе з прыходам новай эпохі — Рамантызма. Некаторыя вядомыя дзеячы польскага Асветніцтва: Войцех Багуслаўскі, Ян Снядэцкі, Станіслаў Канарскі, Станіслаў Сташыц і інш.

На Беларусі ідэі Асветніцтва распаўсюдзіліся ў другой палове 17 — пачатку 19 ст. і былі цесна звязаныя як з усходнеславянскім, так і з заходнееўрапейскім Асветніцтвам. Яны знайшлі адлюстраванне ў філасофіі, сацыялогіі, літаратуры і мастацтве, вызначаліся паказам бытавых і этнічных умоў жыцця класаў і сацыяльных груп, праблем аўтаномнасці і адносін да Рэчы Паспалітай і Расійскай імперыі, успрыняцця духоўнай спадчыны мінулага, суіснавання розных пластоў у нацыянальнай культуры. Ідэйныя вытокі Асветніцтва на Беларусі ідуць ад творчасці і дзейнасці прагрэсіўных мысляроў канцы 17 — пачатку 18 ст. К. Лышчынскага, С. Полацкага, І. Капіевіча.

На Украіне Асветніцтва звязана з дзейнасцю Р. Скаварады. Уласныя традыцыі — гэта гуманістычныя ідэі дзеячаў брацтваў і Кіева-Магілянскай акадэміі. Выпускнікі акадэміі сталі ва Украіне першымі носьбітамі ідэй Асветніцтва. Своеасаблівасць украінскага Асветніцтва ў тым, што тут яшчэ не было сярэдняга класа-носьбітаў ідэй Асветніцтва, як у Еўропе, таму ўкраінскія асветнікі — гэта ліберальна-разначынная інтэлігенцыя, аб’яднаная верай у сілу адукацыі.

Літоўскія асветнікі выступалі супраць прыгону сялян, мадэрнізацыю грамадства і выражалі надзею на існаванне ВКЛ, як самастойнай адзінкі. Вядомыя дзеячы Асветніцтва — К. Данелайціс, Купрыян Лукаўскі.

• Марыя Тэрэзія, Леапольд ІІ, Іосіф II

• Гуго Гроцый, Бенедыкт Спіноза

• Гаспар Мельчар дэ Хавельянас, Нікалас Фернандэс Марацін

• П’ер Бейль, Бернар Ле Баўе, Шарль Луі Мантэск'ё, Франсуа Кенэ, Вальтэр, Жан Жак Русо, Дэні Дзідро, Гельвецый, Жан Д'Аламбер, Гальбах, Маркіз дэ Сад, Кандорсэ, Алімпія дэ Гугес

• Джамбатыста Віко, Чэзарэ Бекарыя

• Пётр I, Кацярына II, Міхаіл Ламаносаў, Мікалай Новікаў, Аляксандр Радзішчаў

• Станіслаў Канарскі, Станіслаў Аўгуст Панятоўскі, Ігнацы Красіцкі, Ян Снядэцкі, Андрэй Снядэцкі

• Карл Лінэй

• Асветніцтва на Беларусі
• Вялікая французская рэвалюцыя
• Гісторыя Еўропы
• Гуманізм
• Рамантызм

• Im Hof, Ulrich: Evropa a osvícenství. Nakladatelství Lidové Noviny, Praha 2001. ISBN 80-7106-394-0.
• История Южных и Западных Славян. Том 1. Средние Века и Новое Время / Г. Ф. Матвеев, З. С. Ненашева. М., издательство МГУ, 1998.
• Герасіменя В. Асветніцтва // Малая краязнаўчая энцыклапедыя / Ганцавіцкі раённы краязнаўча-інфармацыйны партал — Эл.рэсурс gants-region.info
• Кізіма С. А., Лянцэвіч В. М., Самахвалаў Дз. С. Гісторыя Беларусі: Курс лекцый. — Мн.: Выд-ва МІК, 2003. — 91 с.
• Культуралогія: Энцыкл. даведнік / Уклад. Э. Дубянецкі. — Мн.: БелЭн, 2003. ISBN 985-11-0277-6.