Селькупская мова
| Селькупская мова | |
| шӧльӄумыт әты, чумыль ӄумыт әты, сӱccӱ ӄумыт әты, шӧш ӄумыт әты, тӱй ӄумыт әты | |
| Ужываецца ў | Расеі |
|---|---|
| Рэгіён | Ямала-Ненецкая аўтаномная акруга, Томская вобласьць, Краснаярскі край |
| Колькасьць карыстальнікаў | 1 023 чал. (перапіс насельніцтва Расеі 2010 р.)[1] |
| Клясыфікацыя | Уральскія мовы
|
| Афіцыйны статус | |
| Статус: | 5 Разьвіваецца[d][2] |
| Пісьмо | кірыліца[3], сэлькупскае пісьмо[d] і лацінскае пісьмо[3] |
| Коды мовы | |
| ISO 639-2(Б) | sel |
| ISO 639-2(Т) | sel |
| ISO 639-3 | sel |
Сельку́пская мова (саманазва: шӧльӄумыт әты, чумыль ӄумыт әты, сӱccӱ ӄумыт әты, шӧш ӄумыт әты, тӱй ӄумыт әты) — самадыйская мова ўральскае моўнае сям'і, на якой размаўляе самадыйскі народ селькупы.
На мове размаўляе 1 023 чалавек (паводле зьвестак Усерасейскага перапісу насельніцтва 2010 року), мова распаўсюджаная галоўным чынам у рэгіёнах паміж рэкамі Об ды Енісей. Назва мовы паходзіць ад саманазвы мовы ў тазаўскім дыялекце, шӧльӄумыт әты, якая ў літаральным перакладзе азначае «мова лясных жыхароў». У дыялектах селькупскае мовы існуюць разнастайныя саманазвы мовы (пададзеныя ў шаблёне справа).
Селькупская мова разгаліноўваецца ў шырокі дыялектны кантынуўм. Серад дыялектаў вылучаюцца тры асноўных — тазаўскі, тымскі і кецкі. На тазаўскім дыялекце засноўваецца літаратурны стандарт мовы.
Асноўная характарыстыка
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Фанэтыка
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]У тазаўскім дыялекце селькупскае мовы прысутнічае 25 галосных і 16 зычных гукаў.
- Зычныя
| Лябіяльныя (вуснавыя) |
Зубныя | Палятальныя (альбо паляталізаваныя) |
Вэлярныя (заднеязычныя) |
Увулярныя | |
|---|---|---|---|---|---|
| Насавыя | /m/ | /n/ | /nʲ/ | /ŋ/ | [ɴ] |
| Выбухныя | /p/ | /t/ | /tʲ/ | /k/ | /q/ |
| Фрыкатыўныя | ([f]) | /s/ | /sʲ/ | ([x]) | ([χ]) |
| Дрыжачыя | /r/ | [ʀ] | |||
| Лятэральныя (бакавыя) |
/l/ | /lʲ/ | |||
| Паўгалосныя | /w/ | /j/ |
У вымаўленьні не адлюстроўваецца звонкасьць зычных. Выбухныя ды фрыкатыўныя гукі могуць станавіцца звонкімі ў пазыцыі паміж галоснымі альбо пасьля санорных зычных.
Паляталізаваныя выбухныя і фрыкатыўныя /tʲ/, /sʲ/ звычайна часьцей за ўсё рэалізоўваюцца як альвэа-палятальная афрыката [tɕ] і фрыкатыўная [ɕ] адпаведна. Таксама паляталізаваныя зычныя могуць прысутнічаць могуць прысутнічаць перад галоснымі пярэдняга шэрагу.
Гукі [ɴ] ды [ʀ] зьяўляюцца аляфонамі гуку /q/ у пазыцыі перад насавымі і плыўнымі адпаведна.
Нератычныя выбухныя /p/, /k/, /q/ маюць дадатковыя фрыкатыўныя аляфоны [f], [x], [χ], якія ўзьнікаюць у пазыцыі перад /s/ або /sʲ/.
- Галосныя
| Пярэдняга шэрагу | Сярэдняга шэрагу | Задняга шэрагу | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Неакругленыя | Акругленыя | Неакругленыя | Акругленыя | |||
| Напружаныя | Верхняга ўздыму | /i/, /iː/ | /y/, /yː/ | /ɨ/, /ɨː/ | /u/, | /uː/ |
| Сярэдняга ўздыму | /e/, /eː/ | /ø/, /øː/ | /ɘ/, /ɘː/ | /o/, /oː/ | ||
| Ніжняга ўздыму | /æ/, /æː/ | /a/, /aː/ | ||||
| Слабыя | Верхняга ўздыму | /ɪ/, /ɪː/ | [ɪ̈ ~ ə] | |||
| Сярэдняга ўздыму | /ɛ/, /ɛː/ | /ɔː/ | ||||
У фанэтыцы існуе даўжыня галосных (то бок, існаваньне кароткіх гукаў і ягоных падоўжаных адпаведнікаў). Пры гэтым у селькупскай мове існуе гук /ɔː/ (паходзіць ад про��аселькупскага */aː/), які ня мае свайго кароткага адпаведніка. Адрозьніваньне паводле напружанасьці (рыса паўночных дыялектаў) не залежыць ад даўжыні. Поўная разнастайнасьць адрозьніваньня галосных паводле якасьці можа існаваць толькі ў першым складзе слова: у наступных сказах гукі /e/, /ø/, /ɘ/, /y/, /ɨ/ не падаўжаюцца, не існуе /uː/ (паказаныя шэрым колерам у табліцы вышэй).
Фанэтычна не рэалізоўваецца слабая галосная сярэдняга шэрагу [ɪ̈ ~ ə], якая зьяўляецца толькі ў ненаціскных складах, якія не зьяўляюцца першымі; яна звычайна разглядаецца як аналяг кароткага напружанага /ɨ/.
Склад у селькупскай мове будуецца паводле структуры (зычны)-галосны-(зычны). Пачатковае /ŋ/ ды канцавое /tʲ/ або /w/ у складзе не паўстаюць. Могуць зьяўляцца разнастайныя спалучэньні галосных і гемінацыйныя (то бок, падвойныя пры вымаўленьні) зычныя (прыкладам /nt/, /rm/, /sʲsʲ/), аднак у шматлікіх спалучэньнях яны марфалягічна спрашчаюцца.
Націск у селькупскай мове рэалізоўваецца ў мінімальнай ступені.
Марфалёгія
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]У селькупскай мове значна скарацілася функцыя множнага ліку на карысьць шырокага выкарыстоўваньня зборных формаў. Існуе пашыраная сыстэма склонаў. У мове адсутнічае адмоўны дзеяслоў. Маецца шэраг лексычных паралеляў з хантыйскай мовай, а таксама і зь не-ўральскімі мовамі: кецкай (ды іншымі енісейскімі), тунгуса-маньчжурскімі мовамі.
Пісьмовасьць
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Напрыканцы ХІХ ст. было выдадзена некалькі кніга з богаслужбовымі тэкстамі. Пісьмовасьць была створаная ў 1930-х гадох, яна засноўвалася на лацінскім альфабэце (гл. лацінізацыя). Пазьнейшы альфабэт засноўваўся на аснове кірыліцы. У 1950-1980-ыя гады пісьмовасьць практычна не выкарыстоўвалася і ня мела стабільнае формы. Існы за цяперашнім часам альфабэт быў створаны ў канцы 1980-х гадоў.
Існуе два альфабэты. Адзін выкарыстоўваецца паўночнымі селькупамі, іншы — паўднёвымі.
Альфабэт паўночных селькупаў[4]:
| А а | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё | Ж ж |
| З з | И и | Й й | К к | Ӄ ӄ | Л л | М м | Н н |
| Ӈ ӈ | O o | Ө ө | Ӧ ӧ | П п | Р р | С с | Т т |
| У у | Ӱ ӱ | Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ |
| ъ | Ы ы | ь | Ә ә | Э э | Ю ю | Я я |
Альфабэт паўднёвых селькупаў[5]:
| А а | Б б | В в | Г г | Ӷ ӷ | Д д | Е е | Ё ё |
| Ж ж | Җ җ | З з | И и | И̇ и̇ | К к | Ӄ ӄ | Л л |
| М м | Н н | Ӈ ӈ | O o | Ӧ ӧ | П п | Р р | С с |
| Т т | У у | Ӱ ӱ | Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш |
| Щ щ | ъ | Ы ы | ь | Э э | Ӭ ӭ | Ю ю | Я я |
Для пазначэньня даўжыні галоснай выкарыстоўваецца дыякрытычны знак макрон (рыса над літарай).
Літаратура
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- Григоровскій Н. П. Азбука сюссогой гулани. Казань, 1879.
- Ириков С. И. Букварь. СПб, 1997.
- Казакевич О. А. Использование ЭВМ для исследования бесписьменных и младописьменных языков. (На материале селькупского языка). М., 1990.
- Казакевич О. А. Частотные словари селькупских фольклорных текстов // Аборигены Сибири: Проблемы изучения исчезающих языков и культур. Тезисы международной конференции Новосибирск (Академгородок), 26-30 июня 1995 г. Том 1. Филология. Новосибирск, 1995. С. 386—389.
- Кузнецова А. И., Хелимский Е. А. Селькупские материалы в рукописном наследии Л. А. Варковицкой // Советское финно-угроведение. 1989. Т.25, N 1. С. 51-53.
- Кузнецова А. И., Казакевич О. А., Иоффе Л. Ю., Хелимский Е. А. Очерки по селькупскому языку. Т. 2. Тексты. Словарь. М., 1993. С. 6-88.
- Прокофьев Г. Н. Селькупский (остяко-самоедский) язык. Ч. 1. Л., 1935.
- Прокофьев Г. Н., Селькупская грамматика, Л., 1935; Erdélyi J., Selkupisches Wörterverzeichnis, Bdpst, 1969.
- Морев Ю. А. Система вокализма обского говора селькупского языка // Языки и топонимия Сибири IV. Томск: Изд-во Том. ун-та, 1971. С. 94-106.
- Морев Ю. А. К вопросу о развитии лабиализованных согласных в ��елькупском языке // Советское финно-угроведение XI. Таллин, 1975. № 2. С. 126—134.
- Морев Ю. А. Фонетические данные для определения места ласкинского говора в системе диалектных подразделений селькупского языка // Языки и топонимия Сибири VI. Томск: Изд-во Том. ун-та, 1977. С. 29-38.
Вонкавыя спасылкі
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу] |
Вікіпэдыя ў інкубатары мае вэрсію селькупскай мовай |
- Endangered Languages of Indigenous Peoples of Siberia - The Selkup Language
- Selkup | Ethnologue
- The Red Book of the Peoples of the Russian Empire
Крыніцы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- ^ http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab6.xls
- ^ Ethnologue (анг.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
- ^ а б Kazakevič O. Selkup (анг.) // The Oxford Guide to the Uralic Languages / M. Bakró-Nagy, J. Laakso, E. K. Skribnik — 1 — OUP, 2022. — P. 781. — 40 p. — ISBN 978-0-19-182151-6, 978-0-19-876766-4 — doi:10.1093/OSO/9780198767664.003.0038
- ^ Ириков С. И. Букварь. СПб, 1997.
- ^ Быконя В. В. Шарватпленд шё̄шӄуй шэндсэ! Говори по шёшкупски (русско-селькупский разговорник). — Томск: Изд-во Томского госпедуниверситета, 1999. — 112 с.
Літаратура
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- Helimski, Eugene. 1998. "Selkup". In: Abondolo, David (ed): Uralic languages. London and New York: Routledge. ISBN 0-415-08198-X.