Навука

Наву́ка — сфэра чалавечай дзейнасьці, накіраваная на выпрацоўку й тэарэтычную сыстэматызацыю аб’ектыўных ведаў аб рэчаіснасьці. У старэйшым і вузкім значэньні, як то на думку Арыстотэля, навука ставіцца да дакладных ведаў пра сябе, што можна было бы лягічна й рацыянальна растлумачына^[1], паколькі клясычная навука старажытнасьці была цесна зьвязана зь філязофіяй. Пачынаючы з XVII стагодзьдзя натурфілязофія, якую сёньня называюць натуральнай навукай, разглядаецца як асобная галіна ад філязофіі. Тым ня менш, слова «навука» працягвае выкарыстоўвацца ў шырокім сэнсе, які абазначае пэўнае веданьне аб тэме, гэтак жа яна да гэтага часу выкарыстоўваецца ў сучасных умовах.

У вузкім сэнсе слова «навука» ўжывалася такімі навукоўцамі, як то Ёган Кеплер, Галілео Галілей і Ісак Ньютан, калі яны пачалі распрацоўку законаў прыроды. У гэты пэрыяд панятак з большага ставіўся да натуральнай філязофіі, як то натуральныя навукі. Цягам XIX стагодзьдзя слова «навука» стала ўсё больш зьвязаным з навуковым мэтадам, дысцыплінаваным падыходам да вывучэньня прыроднага сьвету, у тым ліку фізыкі, хіміі, геалёгіі й біялёгіі.

Навука ў шырокім сэнсе існавала да сучаснай эпохі, і ў многіх старажытных цывілізацыях, але сучасная навука настолькі розьніца па свайму падыходу й посьпехам у выніках, што цяпер вызначаецца ў строгім сэнсе гэтага тэрміну. Нашмат раней, чым у сучасную эпоху, яшчэ адным важным паваротным пунктам стала разьвіцьцё клясычнай натуральнай філязофіі ў Старажытнай Грэцыі.

Назапашваньне навуковых ведаў пачынаецца са зьяўленьнем цывілізацыяў і пісьменнасьці, то бок вядомыя дасягненьні старажытных цывілізацыяў (старажытнаэгіпецкай, мэсапатамскай ды іншых), у розных галінах, аднак ва ўмовах панаваньня міталягічнай і перадрацыянальнай сьвядомасьці гэтыя посьпехі не выходзілі за эмпірычныя й практычныя рамкі. Гэтак, напрыклад, Старажытны Эгіпет славіўся сваімі ведамі ў галіне геамэтрыі, але калі ўзяць старажытнаэгіпецкі падручнік геамэтрыі, то там можна ўбачыць толькі набор практычных рэкамэндацыяў, выкладзеных дагматычным чынам. Паняткі, тэарэмы, аксіёмы й асабліва доказы ў ім зусім адсутнічаюць.

Можна лічыць, што падмурак клясычнай навукі быў закладзены ў Старажытнай Грэцыі, пачынаючы прыкладна з VI стагодзьдзя да н. э., калі на зьмену міталягічнаму мысьленьню ўпершыню прыйшло мысьленьне рацыяналістычнае. Эмпірыя, шмат у чым запазычаная грэкамі ў эгіпцянаў і бабілянянаў, дапаўняецца навуковай мэтадалёгіяй, як то ўсталёўваюцца правілы лягічных развагаў, уводзіцца панятак гіпотэзы, зьяўляецца цэлы шэраг геніяльных прасьвятленьняў, як то тэорыя атамізму. Асабліва важную ролю ў распрацоўцы й сыстэматызацыі як мэтадаў, гэтак і саміх ведаў згуляў Арыстотэль. Адрозьненьне антычнай навукі ад сучаснай складалася ў ейным абстрактным характары, то бок панятак экспэрымэнту ў іх адсутнічаў, а навукоўцы не імкнуліся злучаць навуку з практыкай, за рэдкімі выключэньнямі. Збольшага, гэта тлумачыцца тым, што грэцкая філязофія меркавала, што гісторыя цыклічна паўтараецца, і разьвіцьцё навукі бессэнсоўна, бо яно непазьбежна скончыцца крызісам гэтай навукі.

Распаўсюджаньне ў Эўропе хрысьціянства скасавала погляд на гісторыю, як на паўтаральныя пэрыяды й стварыла высокаразьвітую багаслоўскую навуку, пабудаваную на правілах лёгікі. Аднак, пасьля падзелу цэркваў у 1054 годзе, у заходняй частцы абвастрыўся крызіс багаслоўя. Тады цікавасьць да эмпірычнага оку навукі была цалкам адкінута, а навука стала зводзіцца да тлумачэньня аўтарытэтных тэкстаў і разьвіцьця фармальна-лягічных мэтадаў у асобе схалястыкі. Аднак працы антычных навукоўцаў, якія атрымалі статус аўтарытэтных данесьлі асновы антычнай навукі да Новага Часу, паслужыўшы рэальным падмуркам, на якім быў закладзены будынак сучаснай навукі^[2].

Сучаснае экспэрымэнтальнае прыродазнаўства зарадзілся толькі ў канцы XVI стагодзьдзя. Ягонае зьяўленьне было падрыхтавана пратэстанцкай Рэфармацыяй і каталіцкай Контрарэфармацыяй, калі пад пытаньне былі пастаўлены самыя асновы сярэднявечнага сьветапогляду. Гэтак жа як Мартын Лютэр і Жан Кальвін перапрацавалі рэлігійныя дактрыны, працы Мікалая Капэрніка й Галілео Галілея прывялі да адмовы ад астраноміі Пталямэя, а працы Андрэаса Вэзаліюса й ягоных пасьлядоўнікаў унесьлі істотныя папраўкі ў мэдыцыну^[3]. Гэтыя падзеі паклалі пачатак працэсу, які цяпер мае назоў навуковай рэвалюцыі.

Тэарэтычнае абгрунтаваньне новай навуковай мэтодыкі належыць Фрэнсісу Бэкану, які абгрунтаваў у сваім «Новым арганоне» пераход ад традыцыйнага дэдуктыўнага падыходу, то бок ад агульнай абстрактнай здагадкі ці аўтарытэтнага меркаваньня да прыватнага факту, да падыходу індуктыўнасьці. Зьяўленьне сыстэмаў Дэкарта й асабліва працы Ньютана, якія былі цалкам пабудаваны на экспэрымэнтальным веданьні, засьведчылі канчатковы разрыў мэтадаў і падыходаў да навукі. Апублікаваньне ў 1687 годзе «Матэматычных пачаткаў натуральнай філязофіі» працы Ісака Ньютана стала кульмінацыяй навуковай рэвалюцыі й спарадзіла ў Заходняй Эўропе беспрэцэдэнтны ўсплёск цікавасьці да навуковых публікацыяў.

Разам з XVIII стагодзьдзем прыйшла «эпоха Асьветніцтва». На базе навукі, створанай Ньютанам, Дэкартам, Паскалем і Ляйбніцам, адбывалася разьвіцьцё сучаснай матэматыкі й прыродазнаўства новымі пакаленьнямі навукоўцаў.

Навуковая рэвалюцыя ў прыродазнаўстве прывяла да пераменаў у філязофіі й грамадзкіх навуках, разьвіцьцё якіх у гэты пэрыяд перастала залежаць ад багаслоўскіх спрэчак. Імануіл Кант і Дэйвід Г’юм паклалі пачатак сьвецкай філязофіі, а Вальтэр і распаўсюджваньне атэізму цалкам адхілілі царкву ад вырашэньня філязофскіх пытаньняў для ўсё больш шматлікіх плястоў насельніцтва Эўропы. Працы Адама Сьміта заклалі асновы сучаснай эканомікі, а амэрыканская й француская рэвалюцыі стварылі сучаснае палітычнае ўладкаваньне сьвету.

Новыя навуковыя веды вельмі рэдка прыводзяць да вялізных зьменаў у нашым разуменьні. На думку псыхоляга Кейта Станавіча, гэта можа быць за празьмернага выкарыстаньня СМІ такіх словаў, як то «прарыў», што вядзе ўяўленьня грамадзкасьцю таго, што навука стала даказвае ўсё, што Станавіч лічыў сапраўды ілжывым^[4]. Незважаючы на тое, што ёсьць такія вядомыя выпадкі, як то тэорыя рэлятыўнасьці, якая патрабуе поўнага пераасэнсаваньня будовы сьвету, у асноўным гэта ёсьць крайнім выключэньнем. Веды ў галінах навукі дасягаюцца шляхам паступовага сынтэзу інфармацыі з розных экспэрымэнтаў, рознымі дасьледчыкамі, у розных галінах навукі, гэта больш падобна на ўзыходжаньне, чым скачок^[5]. Тэорыі адрозьніваюцца па ступені, у якой яны былі правераныя, а таксама іхнага прызнаньня ў навуковых колах і супольнасьцях^[6]. Напрыклад, геліяцэнтрычная тэорыя, тэорыя эвалюцыі, і мікробная тэорыя да гэтага часу носіць назву «тэорыя», хоць на практыцы яны лічацца сапраўднымі^[7].

Для ажыцьцяўленьня навуковай дзейнасьці звычайна патрабуецца спэцыяльная адукацыя. У Беларусі такую адукацыю даюць Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт ды аддзелы асьпірантуры вышэйшых навуковых установаў. Навуковая праца вядзецца калектывамі, якія аб’ядноўваюцца ў інстытуты ды акадэміі (напрыклад, Нацыянальная акадэмія навук Беларусі). Дасягненьне посьпехаў у навуцы спалучаецца з прысуджэньнем акадэмічных ступеняў. У эўрапейскай сыстэме адукацыі герархія навуковых ступеняў наступная: бакаляўр, магістар, доктар філязофіі. У СССР і, адпаведна, Беларусі, спачатку прысуджаецца ступень кандыдата навук, потым доктара навук. Фармальным працягам гэтай герархіі зьяўляецца абраньне спачатку сябрам-карэспандэнтам, потым правадзейным акадэмікам Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. Неабходным этапам разьвіцьця навукі зьяўляецца абмен навуковымі ведамі.

• Навуковы часопіс «Nature» (анг.)
• Навуковы часопіс «New Scientist» (анг.)
• Навуковы часопіс «Science Daily» (анг.)
• «Як працуе навука». Унівэрсытэт Каліфарнійскага музэю палеанталёгіі