Касьцёл Сьвятога Язэпа і калегіюм езуітаў (Віцебск)

Помнік сакральнай архітэктуры
Касьцёл Сьвятога Язэпа і калегіюм езуітаў
Касьцёл Сьвятога Язэпа і калегіюм езуітаў, 1867 г.
Краіна	Беларусь
Места	Віцебск
Каардынаты	55°11′35.60″ пн. ш. 30°12′24.49″ у. д. / 55.1932222° пн. ш. 30.2068028° у. д. / 55.1932222; 30.2068028Каардынаты: 55°11′35.60″ пн. ш. 30°12′24.49″ у. д. / 55.1932222° пн. ш. 30.2068028° у. д. / 55.1932222; 30.2068028
Архітэктурны стыль	барокавая архітэктура[d]
Дата заснаваньня	XVII стагодзьдзе
Дата скасаваньня	1956
Касьцёл Сьвятога Язэпа і калегіюм езуітаў на мапе Беларусі Касьцёл Сьвятога Язэпа і калегіюм езуітаў
Касьцёл Сьвятога Язэпа і калегіюм езуітаў на Вікісховішчы

Касьцёл Сьвятога Язэпа^[a] і калегіюм езуітаў — помнік архітэктуры XVII—XVIII стагодзьдзяў у Віцебску. Знаходзіўся на левым беразе ракі Віцьбы, на тэрыторыі Ніжняга Замка, на рагу Задунаўскай і Вялікай вуліцаў. Дзеяў да 1820 году. Твор архітэктуры барока.

Комплекс Віцебскага езуіцкага калегіюму займаў вялікі пляц на зьбегу вуліцаў Вялікай, Задунаўскай і Замкавай, на заходнім баку якога разьмяшчаліся касьцёл і будынак калегіюму, што ўтваралі замкнёны прастакутны двор. Усходні бок займаў вялікі сад і агарод. Паміж садам і будынкамі касьцёла і калегіюму знаходзіўся гаспадарчы двор, пэрымэтрам якога стаялі мураваныя і драўляныя 1-павярховыя службовыя збудаваньні. На поўдзень ад гэтай ��эрыторыі праз вуліцу знаходзілася 2-павярховая мураваная езуіцкая школа. Ля моста церазь Віцьбу стаяла мураваная брама з капліцай, дзе штодня праводзіліся набажэнствы. У 1872 годзе комплекс пацярпеў ад маскоўскай перабудовы, у 1956 годзе савецкія ўлады зруйнавалі помнік архітэктуры, да нашага часу захаваліся падмуркі.

Манахі-езуіты зьявіліся ў Віцебску ў 1637 годзе і ад пачатку дзеялі пры Фарным касьцёле^[1]. У 1640—1644 гадох з фундацыі ваяводы смаленскага Аляксандра Корвін-Гасеўскага тут збудавалі першы драўляны касьцёл Сьвятога Язэпа, спалены ў 1708 годзе разам з усім местам на загад маскоўскага гаспадара Пятра I^[2].

Езуіцкі кляштарны комлекс хутка стаў значным асьветніцкім асяродкам: пры ім дзеяла сэмінарыя для дзяцей зьбяднелай шляхты, друкарня і тэатар^[2]. У 1682 годзе адкрыўся калегіюм, уводзіліся курсы філязофіі і маральнай тэалёгіі^[3].

У 1716 годзе на сродкі кашталяна віцебскага Марцыяна Міхала Агінскага і мясцовай шляхты пачалося ўзьвядзеньне мураванага касьцёла, якое завяршылася ў асноўным да 1731 году. Кіраваў працамі італьянскі дойлід К. Англіяніні, аўтар алтара сьвятыні і выкладнік тэорыі архітэктуры ў калегіюме^[4]. Асьвячэньне касьцёла адбылося ў 1751 годзе па аздабленьні інтэр’еру.

Мураваныя будынкі калегіюму будаваліся ў 1691—1714 і 1737—1755 гадох. Яны значна пацярпелі ад пажараў у 1757 і 1762 гадох^[3]. Аднаўленьне калегіюму вялося да 1799 году, у выніку чаго ён набыў рысы пераходнага стылю ад барока да клясыцызму.

Па першым падзеле Рэчы Паспалітай (1772 год), калі Віцебск апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, касьцёл і калегіюм працягвалі дзеяць. У 1820 годзе расейскія ўлады ліквідавалі ордэн езуітаў. У 1822—1839 гадох будынкі займалі базыляны (уніяты). Па гвалтоўнай ліквідацыі Грэцка-каталіцкай (Уніяцкай) царквы (1839 год), у 1843 годзе расейскія ўлады перадалі комплекс Ўрадаваму сыноду Расейскай імпэрыі (Маскоўскай царкве), а касьцёл Сьвятога Язэпа перабудавалі і пераасьвяцілі пад сабор Сьвятога Мікалая (у гонар маскоўскага гаспадара). Зьявіўся праект замены фігурных завяршэньняў вежаў і цэнтральнага купала з «заломам», бачных на акварэлі Ю. Пешкі пачатку ХІХ ст., на паўсфэрычныя купалы, а над гадзіньнікавай вежай мусіў зьявіцца высокі ампірны шпіль. Аднак праект не ажыцьцявілі.

У 1872 годзе ў час капітальнага рамонту комплексу вежу калегіюму цалкам разабралі, а завяршэньні касьцёла перабудавалі ў стылістыцы дойлідзтва Маскоўскай дзяржавы. Віцебскі краязнаўца Пётар Красавіцкі яшчэ ў пачатку XX ст. зазначаў, што ў выніку гэтай перабудовы «атрымалася дысгармонія і зьмяшэньне стыляў»^[5].

Неаднаразовыя перабудовы значна зьмянілі аўтэнтычны выгляд помніка, аднак яго значэньне ў арганізацыі прасторы і сылюэтнай панарамы цэнтру Віцебску як і раней заставалася істотным. Разам з комплексам бэрнардынскага кляштару калегіюм езуітаў ствараў адзіны архітэктурны ансамбль — нібы люстэркавую сымэтрыю Рынку і зьбегу вуліцаў Вялікай, Задунаўскай і Замкавай. Аднак у 1956 годзе (паводле іншых зьвестак у 1957^[3]) бальшавікі зьнішчылі абодва кляштарныя комплексы з мэтай «упарадкаваньня і рэканструкцыі» цэнтру места^[6].

У 2000-я гады афіцыйныя ўлады плянавалі адбудаваць колішні езуіцкі комплекс з далейшай перадачай будынкаў Беларускаму экзархату Маскоўскага патрыярхату. Плянавалася, што аднаўленьне адбудзецца не ў пачатковым барокавым выглядзе, а з пазьнейшымі маскоўскімі перабудовамі (залатыя купалы-цыбуліны над вежамі і барабанам, зьнявечаны франтон галоўнага фасаду ды іншае).

Касьцёл — помнік архітэктуры позьняга барока. Гэты была 2-вежавая 3-нэфавая базыліка з паўкруглай апсыдай і бакавымі закрысьціямі. Над асноўным аб’ёмам узвышаўся магутны 8-гранны сьветлавы барабан, які завяршаўся высокім ліхтаром^[4]. 2-ярусны галоўны фасад завяршаў плястычна выгнуты франтон, з бакоў фасаду ўзвышаліся 2-ярусныя 8-гранныя вежы (па маскоўскай перабудове набылі завяршэньні ў выглядзе купалоў-цыбулінаў). Аналягічныя галоўнаму фігурныя франтоны завяршалі крылы трансэпту. Другі ярус галоўнага фасаду падзяляўся аркавымі аконнымі праёмамі ў плястычных ліштвах і пілястрамі, перадапошні ярус вежаў — аркавымі прасьветамі-званамі. Пад будынкам была скляпеністая крыпта^[7].

Фасад П-падобнага 2-павярховага корпусу калегіюму, што выходзіў на чырвоную лінію забудовы Вялікай вуліцы, побач з касьцёлам, падзяляўся сымэтрычным ўваходным аб’ёмам, які завяршаўся 3-яруснай вежай з гадзіньнікам (у 1872 годзе пры капітальным рамонце гэтую вежу цалкам разабралі).

Будынак меў калідорны плян. На першым паверсе разьмяшчаліся пакоі навучэнцаў, архіў, рэфэктар з кухняй, на другім — кельлі манахаў і цёплая капліца, у цокальным паверсе — гаспадарчыя службы. Памяшканьні ўсіх паверхаў перакрываліся крыжовымі скляпеньнямі, а залі рэфэктару і капліцы над ім — люстэркавымі скляпеньнямі з падугамі (найбольш пашыраны тып скляпеньня пэрыяду барокавага клясыцызму)^[8].

• Старая графіка
• 
  З боку Віцьбы. 1790-я гг.
• 
  З боку Рынку. Ю. Пешка, каля 1800 г.
• 
  З боку замка. Ю. Пешка, каля 1800 г.
• 
  З боку Віцьбы. Ю. Пешка, каля 1800 г.

• 
  З боку Дунаю. Ю. Пешка, каля 1800 г.
• 
  Плян, 1841 г.
• 
  1841 г.
• 
  1841 г.

• 
  1845 г.
• 
  Агульны выгляд, 1865 г.
• 
  З боку Замкавай вуліцы, 1865—1869 гг.
• 
  1873 г.

• 
  Абмеры, 1872 г.
• 
  1874 г.
• 
  У пэрспэктыве ракі Віцьбы, 1876 г.
• 
  Праект маскоўскай перабудовы, 1870-я гг.

• 
  Праект, 1870-я гг.
• 
  Праект, 1870-я гг.
• 
  Плян, 1870-я гг.
• 
  Па маскоўскай перабудове. Н. Орда, 1875—1876 гг.

• 
  Абмеры, 1878 г.
• 
  Абмеры, 1878 г.
• 
  Агульны выгляд, 1883 г.
• 
  У. Баярскі, 1884 г.

• 
  Ю. Пэн, 1907 г.
• 
  Д. Якерсон, 1922 г.
• 
  Б. Цымэрман, 1942 г.
• 
  1943—1944 гг.

• Старыя здымкі
• 
  С. Юркоўскі, 1865—1869 гг.
• 
  1860-я гг.
• 
  С. Юркоўскі, 1867 г.
• 
  С. Юркоўскі, 1867 г.

• 
  С. Юркоўскі, 1867 г.
• 
  Па маскоўскай перабудове, 1872—1883 г.
• 
  1873 г.
• 
  С. Юркоўскі, 1876 г.

• 
  С. Юркоўскі, 2-я пал. XIX ст.
• 
  С. Юркоўскі, 2-я пал. XIX ст.
• 
  1893 г.
• 
  1893 г.

• 
  1893 г.
• 
  1893 г.
• 
  1894 г.
• 
  1900 г.

• 
  1900 г.
• 
  1900 г.
• 
  1900 г.
• 
  1900—1904 гг.

• 
  1902 г.
• 
  1903 г.
• 
  1905 г.
• 
  1908 г.

• 
  1910 г.
• 
  1910 г.
• 
  1910 г.
• 
  1910 г.

• 
  1911 г.
• 
  1912 г.
• 
  1912 г.
• 
  1912 г.

• 
  С. Пракудзін-Горскі, 1912 г.
• 
  1914 г.
• 
  1917 г.
• 
  да 1918 г.

• 
  да 1918 г.
• 
  1941 г.
• 
  1941 г.
• 
  1942 г.

• 
  1942 г.
• 
  1942 г.
• 
  1942 г.
• 
  1941—1942 гг.

• 
  1941—1943 гг.
• 
  1941—1944 гг.
• 
  1941—1944 гг.
• 
  1941—1944 гг.

• 
  1941—1944 гг.
• 
  1941—1944 гг.
• 
  1941—1944 гг.
• 
  1943 г.

• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 684 с. — ISBN 985-11-0314-4
• Габрусь Т. Мураваныя харалы: Сакральная архітэктура беларускага барока. — Менск: «Ураджай», 2001. — 287 с.: іл. ISBN 985-04-0499-X.
• Кулагін А. Каталіцкія храмы на Беларусі: Энцыкл. даведнік / А. Кулагін; маст. І. Бокі. — 2-е выд. — Менск: БелЭн, 2001. — 216 с.: іл. ISBN 985-11-0199-0.
• Кулагін А. Праваслаўныя храмы на Беларусі: Энцыкл. даведнік. — 2-е выд. — Менск: БелЭн, 2001. — 328 с.: іл. ISBN 985-11-0190-7.

• Касьцёл Сьвятога Язэпа і калегіюм езуітаў у Віцебску, Radzima.org