Заказьнікі Беларусі

Ня варта блытаць з аднайменнымі манэтамі.

Зака́зьнікі Белару́сі — асабліва ахоўныя прыродныя тэрыторыі (ААПТ) Беларусі, абвешчаныя дзеля захаваньня й аднаўленьня каштоўных прыродных мясьцінаў.

Паводле 4-га артыкулу Закону Рэспублікі Беларусь ад 15 лістапада 2018 году № 150-З «Аб асабліва ахоўных прыродных тэрыторыях», заказьнікі могуць быць мясцовай і рэспубліканскай значнасьці. Згодна з 7-м артыкулам Закону Савету міністраў Рэспублікі Беларусь «прымае рашэньні пра абвяшчэньне, пераўтварэньне, спыненьне існаваньня заказьнікаў рэспубліканскае значнасьці». Паводле 9-га артыкулу, мясцовыя выканаўчыя й распарадчыя органы прымаюць такія рашэньні датычна заказьнікаў мясцовае значнасьці. Згоднам з 14-м артыкулам плянаваньне такіх мясцовых рашэньняў улучаецца ў «абласныя схемы разумнага разьмяшчэньня ААПТ мясцовае значнасьці», якія «распрацоўваюцца абласнымі, Менскім гарадзкім выканаўчым камітэтам сумесна з Нацыянальнай акадэміяй навук Беларусі на 10-гадовы тэрмін». Для вылучэньня земляў пад такія схемы «распрацоўваюцца навуковыя абґрунтаваньні межаў, плошчы ААПТ і сьпіс землекарыстальнікаў, чые дзялянкі ўлучаюцца ў склад земляў» заказьнікаў^[1]. На 2020 год у 6-і абласьцях Беларусі знаходзіліся 281 заказьнік мясцовае значнасьці й 99 — рэспубліканскае. Сярод іх вылучалі 5 відаў: біялягічны, водна-балотны, водны, геалягічны й краявідны. Сярод заказьнікаў мясцовае значнасьці налічвалася 126 водных (45%), 76 біялягічных (27%), 39 водна-балотных (14%), 29 краявідных (10%) і 11 геалягічных (4%). У Берасьцейскай вобласьці было 30 заказьнікаў мясцовае значнасьці, у Віцебскай — 63, у Гарадзенскай — 28, у Гомельскай — 43, у Магілёўскай — 66 і ў Менскай — 51^[2].

Першы вядомы ў гісторыі заказьнік на беларускіх землях — Белавеская пушча, створаны ў 1541 годзе дзеля аховы зуброў^[3] (з 1640 году ў ім забаранялася высечка лесу)^[4].

Паводле 16-га артыкулу Закону Беларусі 2018 году «Аб асабліва ахоўных прыродных тэрыторыях», існавала 7 агульных падставаў пры выбары земляў для абвяшчэньня заказьнікамі:

1. «наяўнасьць уласьцівых і рэдкіх прыродных краявідаў і біятопаў;
2. наяўнасьць месцаў пражываньня дзікіх жывёлаў і ўзросту дзікарослых расьлінаў, якія адносяцца да відаў, улучаных у Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь, і да відаў, якія падпадаюць пад дзеяньне міжнародных дамоваў Рэспублікі Беларусь;
3. наяўнасьць месцаў рэгулярнага гнездаваньня, зімаваньня альбо стаянкі падчас пералёту водна-балотных і іншых відаў пералётных птушак у колькасьці, што перавышае 1 адсотак ад ліку нацыянальнае альбо эўрапейскае папуляцыі віду;
4. наяўнасьць месцаў штогадовага засяроджаньня падчас сэзонных пералётаў прынамсі 10 000 асобін пералётных водна-балотных птушак (кулікі, качкі, гусі), прынамсі 500 асобін шэрых жураўлёў;
5. наяўнасьць месцаў нерасту, нагулу й перасяленьня рыбы, што адносіцца да відаў, улучаных у Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь, і да відаў, якія падпадаюць пад дзеяньне міжнародных дамоваў Рэспублікі Беларусь;
6. наяўнасьць прыродных земляў, улучаных у нацыянальную экалягічную сетку;
7. наяўнасьць прыродных вадаёмаў, відаў рэльефу, непаўторных альбо рэдкіх паводле свайго паходжаньня, морфамэтрычных і іншых уласьцівасьцяў»^[1].

Таксама налічвалася 4 адмысловыя падставы пры выбары земляў пад заказьнікі:

1. «прыродныя землі нязначна парушаныя чалавечай дзейнасьцю й валодаюць высокай здольнасьцю аднаўленьня;
2. уласьцівыя й рэдкія прыродныя краявіды й біятопы складаюць прынамсі 40% плошчы прыродных земляў;
3. прыродныя землі ёсьць месцам пражываньня дзікіх жывёлаў і месцам узросту прынамсі 10 відаў дзікарослых расьлінаў, што адносіцца да відаў, улучаных у Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь, і да відаў, якія падпадаюць пад дзеяньне міжнародных дамоваў Рэспублікі Беларусь;
4. прыродныя землі граюць важную ролю ў падтрыманьні воднага ладу прыродных вадаёмаў і балотаў».

Згодна з Законам прыродныя землі могуць абраць для абвяшчэньня заказьнікам мясцовае значнасьці, калі тая адпавядае «прынамсі 2-м агульным і 2-м адмысловым падставам». Заказьнікам рэспубліканскае значнасьці маглі абвясьціць пры адпаведнасьці «прынамсі 3-м агульным і 3-м адмысловым падставам»^[1].

Згодна з 28-м артыкулам Закону 2018 году «Аб асабліва ахоўных прыродных тэрыторыях», у межах заказьніка забараняюцца:

1. «правядзеньне высечкі, выдаленьне, зьнішчэньне, пашкоджаньне, выняцьце дрэваў чарэшчатага дуба, бука, востралістага клёна, вяза (лёма, бяроста), звычайнага ясеня, ліпы, дугласіі, кедра й карэльскае бярозы;
2. узьвядзеньне прадметаў будаўніцтва;
3. расчыстка расьліннасьці ў прыбярэжных палосах і воднае расьліннасьці;
4. забор вады для прамысловае й гаспадарчае патрэбы з вадаёмаў;
5. выпас жывёлы й касьба ў прыбярэжных палосах з 1 красавіка па 15 чэрвеня»^[1].

Паводле 24-га артыкулу Закону, існавала яшчэ 16 агульных забаронаў на:

1. «выведку й распрацоўку радовішчаў карысных выкапняў;
2. скід сьцёкавых водаў у навакольнае асяродзьдзе;
3. мыйку мэханічных транспартных сродкаў;
4. выкананьне гідратэхнічнае мэліярацыі й зьмяненьне воднага ладу;
5. выпальваньне сухое расьліннасьці, травы на корані, а таксама ржышча й пажніўных рэшткаў;
6. спальваньне пасечаных рэшткаў пры правядзеньні высечак лесу;
7. увядзеньне дзікіх жывёлаў і расьлінаў;
8. узьвядзеньне прамысловых, камунальных і складзкіх збудаваньняў, аўтамабільных заправачных станцыяў, станцыяў тэхнічнага абслугоўваньня й мыйняў для аўтатранспарту, жывёлагадоўчых стайняў і жылое забудовы, разьмяшчэньне летнікаў для жывёлы, стварэньне новых садаводчых таварыстваў і дачных каапэратываў;
9. разьмяшчэньне асобных намётаў, намётавых мястэчак, стаянак падарожнікаў, іншых абсталяваных зонаў і месцаў адпачынку, стаянак мэханічных транспартных сродкаў, распальваньне вогнішчаў;
10. правядзеньне суцэльных высечак галоўнага карыстаньня;
11. складаваньне й прымяненьне лётным чынам хімічных сродкаў аховы расьлінаў, рэгулятараў іхняга ўзросту й угнаеньняў;
12. выняцьце, выдаленьне, пашкоджаньне й зьнішчэньне драўняна-хмызьняковае расьліннасьці, жывога надглебавага покрыва й ляснога подсьцілу, зьняцьцё ўрадлівага слою глебы, улучна з подсьцілавымі пародамі;
13. выкарыстаньне юрыдычнымі й фізычнымі асобамі водных транспартных сродкаў з рухавікамі ўнутранага згараньня звыш 15 конскіх сілаў;
14. рух і стаянка мэханічных транспартных сродкаў і самаходных машынаў па-за дарогамі агульнага карыстаньня й адмыслова абсталяванымі месцамі;
15. узворваньне земляў у прыбярэжных палосах;
16. правядзеньне навуковых досьледаў з прыроднымі мясьцінамі, што могуць прывесьці да шкоднага ўзьдзеяньня»^[1].

У 37-м артыкуле Закону «Аб асабліва ахоўных прыродных тэрыторыях» прадугледжвалася, што заказьніку прысвойваецца рэестровы нумар у выглядзе АААА.3.Б.В, дзе:

• АААА — парадкавы нумар у летапісным парадку ўліку;
• 3 — лічбавы код заказьніка, як віда ААПТ;
• Б — лічбавы код значнасьці (2 — мясцовая, 1 — рэспубліканская);
• В — лічбавы код Менску (7) альбо вобласьці (1 — Берасьцейская, 2 — Віцебская, 3 — Гомельская, 4 — Гарадзенская, 5 — Менская й 6 — Магілёўская; некалькі адм.-тэр. адзінак згадваецца праз касую рысу)^[1].

На 2020 год у 6-і абласьцях Беларусі былі 99 заказьнікаў рэспубліканскае значнасьці. Зь іх 18 месьцілася ў Берасьцейскай вобласьці, 25 — у Віцебскай, 15 — у Гарадзенскай, 12 — у Гомельскай, 5 — у Магілёўскай і 24 — у Менскай. Налічвалася 4 віды такіх заказьнікаў: 37 біялягічных, 36 краявідных, 17 водных і 9 водна-балотных. Найбольшым быў заказьнік «Сярэдняя Прыпяць» плошчай звыш 930 км², які месьціўся ў 3-х раёнах Берасьцейскае вобласьці й Жыткавіцкім раёне Гомельскае. Найстарэйшым дзейным быў Казьянскі заказьнік, заснаваны ў сакавіку 1960 году ў Полацкім і Шумілінскім раёнах Віцебскае вобласьці^[2]. На канец 2017 году рэспубліканскія заказьнікі займалі звыш 9508 км² (950 896,33 га) земляў Беларусі, што складала звыш 4,5 % плошчы краіны^[5].

Назва	Від	Раён	Плошча, га	Дата абвяшчэньня	Выява
Стронга	краявідны	Баранавіцкі	12 015	1998 г., 26 кастрычніка
Буслаўка	біялягічны	Бярозаўскі, Пружанскі	7936	1997 г., 12 жніўня
Спораўскі	біялягічны	Бярозаўскі, Дарагічынскі, Івацэвіцкі, Янаўскі	19 384	1991 г., 15 жніўня
Прыбускае Палесьсе	краявідны	Берасьцейскі	17 231	2003 г., 30 траўня
Ялоўскі	біялягічны	Ганцавіцкі	959	1979 г., 16 жніўня
Борскі	біялягічны	Ганцавіцкі, Лунінецкі	2818	1979 г., 16 жніўня
Падвялікі мох	водны	Ганцавіцкі	10 647	2005 г., 13 сьнежня
Выганашчанскае	краявідны	Ганцавіцкі, Івацэвіцкі, Ляхавіцкі	54 611	1968 г., 18 лістапада
Званец	краявідны	Дарагічынскі, Кобрынскі	16 227	1996 г., 11 красавіка
Радастаўскі	краявідны	Дарагічынскі	6685	1978 г., 22 жніўня
Лунінскі	біялягічны	Лунінецкі	9283	1997 г., 27 лютага
Сярэдняя Прыпяць	краявідны	Лунінецкі, Пінскі, Столінскі; Жыткавіцкі Гомельскае вобласьці	93 062	1999 г., 19 ліпеня
Лукава	біялягічны	Маларыцкі	1594	1968 г., 8 верасьня
Тырвовічы	біялягічны	Пінскі	1443	1984 г., 26 верасьня
Прастыр	краявідны	Пінскі, Столінскі	9545	1994 г., 28 лютага
Ружанская пушча	біялягічны	Пружанскі	2812	1986 г., 21 лютага
Марочна	водна-балотны	Столінскі	6444	2008 г., 26 траўня
Альманскія балоты	краявідны	Столінскі	94 219	1998 г., 12 лістапада

Назва	Від	Раён	Плошча, га	Дата абвяшчэньня	Выява
Рычы	водны	Браслаўскі	1391	1979 г., 16 жніўня
Чырвоны Бор	краявідны	Дрысенскі, Расонскі	35 023	1997 г., 29 ліпеня
Асьвейскі	краявідны	Дрысенскі	30 568	1977 г., 13 чэрвеня
Запольскі	біялягічны	Віцебскі	794	1979 г., 16 жніўня
Мошна	біялягічны	Віцебскі	399	1979 г., 16 жніўня
Чысьцік	біялягічны	Віцебскі	300	1979 г., 16 жніўня
Белае	водны	Глыбоцкі, Ушацкі	483	1979 г., 16 жніўня
Доўгае	водны	Глыбоцкі	645	1979 г., 16 жніўня
Сэрвач	водны	Глыбоцкі, Докшыцкі	9150	1997 г., 29 ліпеня
Карыценскі мох	водны	Гарадоцкі	1389	1981 г., 1 красавіка
Верхневялейскі	водны	Докшыцкі	815	1996 г., 21 сакавіка
Бабінавіцкі	краявідны	Лёзьненскі	11 515	1998 г., 17 верасьня
Жада	водна-балотны	Мёрскі, Шаркоўшчынскі	7118	2015 г., 26 жніўня
Балота Мох	водны	Мёрскі	4602	1981 г., 1 красавіка
Ельня	краявідны	Мёрскі, Шаркоўшчынскі	25 301	1968 г., 18 лістапада
Лонна	біялягічны	Полацкі	443	1979 г., 16 жніўня
Дражбітка-Сьвіна	водна-балотны	Полацкі	6727	2015 г., 4 лютага
Глыбокае-Вялікае Астравіта	водны	Полацкі	1353	1979 г., 16 жніўня
Казьянскі	краявідны	Полацкі, Шумілінскі	26 060	1960 г., 10 сакавіка
Швакшты	водны	Пастаўскі	5517	1996 г., 25 верасьня
Сіньша	краявідны	Расонскі	12 877	1996 г., 21 сакавіка
Крывое	водны	Ушацкі	1064	1979 г., 16 жніўня
Янка	водна-балотны	Шаркоўшчынскі	5848	2015 г., 4 лютага
Сосна	водны	Шумілінскі	168	1979 г., 16 жніўня
Споры	водны	Шумілінскі	1171	2015 г., 8 кастрычніка

Назва	Від	Раён	Плошча, га	Дата абвяшчэньня	Выява
Замкавы лес	біялягічны	Ваўкавыскі, Зэльвенскі	3660	2007 г., 27 сьнежня
Гарадзенская пушча	краявідны	Гарадзенскі	20 516	1997 г., 12 жніўня
Азёры	краявідны	Гарадзенскі, Шчучынскі	23 364	1990 г., 5 сакавіка
Ліпічанская пушча	краявідны	Зьдзецельскі, Мастоўскі, Шчучынскі	15 153	2002 г., 8 кастрычніка
Медухава	біялягічны	Зэльвенскі	1375	1996 г, 11 красавіка
Налібоцкі	краявідны	Іўеўскі, Наваградзкі; Валожынскі, Стаўпецкі Менскае вобласьці	86 892	2005 г., 27 траўня
Міранка	водны	Карэліцкі	3549	1996 г., 25 верасьня
Сьвіцязянскі	краявідны	Карэліцкі, Наваградзкі	1194	1970 г., 18 чэрвеня
Дакудаўскі	біялягічны	Лідзкі	630	1990 г., 5 сакавіка
Наваградзкі	краявідны	Наваградзкі	1827	1994 г., 28 кастрычніка
Белы Мох	водна-балотны	Астравецкі	888	2015 г., 21 кастрычніка
Сарачанскія азёры	краявідны	Астравецкі	14 739	2008 г., 25 траўня
Слонімскі	біялягічны	Слонімскі	4813	1978 г., 22 жніўня
Дубатоўскае	біялягічны	Смаргонскі	840	1978 г., 22 жніўня
Котра	краявідны	Шчучынскі	10 463	2003 г., 19 верасьня

Назва	Від	Раён	Плошча, га	Дата абвяшчэньня	Выява
Буда-Кашалёўскі	біялягічны	Буда-Кашалёўскі	6721	1998 г., 13 красавіка
Поплаў ракі Сож	водна-балотны	Буда-Кашалёўскі, Веткаўскі, Чачэрскі	8564	2015 г., 4 лютага
Стары Жадзен	водна-балотны	Жыткавіцкі, Лельчыцкі	17 048	2015 г., 4 лютага
Выдрыца	краявідны	Жлобінскі, Шацілавіцкі	17 560	1999 г., 14 кастрычніка
Смычок	краявідны	Жлобінскі, Рэчыцкі	2635	2000 г., 27 верасьня
Стрэльскі	краявідны	Каленкавіцкі, Мазырскі	12 161	1999 г., 23 лютага
Букчанскі	біялягічны	Лельчыцкі	4990	1979 г., 16 жніўня
Дняпроўска-Сожаўскі	біялягічны	Лоеўскі	14 556	1999 г., 5 жніўня
Мазырскія яры	краявідны	Мазырскі	1020	1986 г., 21 лютага
Бабінец	біялягічны	Рудабельскі	831	1979 г., 16 жніўня
Рудабельскі	біялягічны	Рудабельскі	4070	2003 г., 27 чэрвеня
Чыркавіцкі	біялягічны	Шацілавіцкі	462	1979 г., 16 жніўня

Назва	Від	Раён	Плошча, га	Дата абвяшчэньня	Выява
Заазер’е	водны	Бялыніцкі	4172	1968 г., 18 лістапада
Астравы Дулебы	водны	Бялыніцкі, Клічаўскі	26 600	1998 г., 12 лістапада
Старыца	краявідны	Быхаўскі	2033	1997 г., 27 лютага
Сьвіслацка-Бярэзінскі	краявідны	Асіпавіцкі, Качэрыцкі, Клічаўскі	17 480	2015 г., 4 лютага
Прапойскі	водна-балотны	Прапойскi	14 779	2017 г., 4 лiстапада

Назва	Від	Раён	Плошча, га	Дата абвяшчэньня	Выява
Чарневіцкі	краявідны	Барысаўскі, Бярэзінскі, Крупскі	10 180	2005 г., 24 студзеня
Чэрнеўскі	біялягічны	Барысаўскі	1026	1979 г., 16 жніўня
Барысаўскі	краявідны	Барысаўскі, Смалявіцкі	2731	2015 г., 4 лютага
Дзянісавіцкі	біялягічны	Крупскі	3059	1979 г., 16 жніўня
Сялява	краявідны	Крупскі	19 364	1993 г., 25 лютага
Белая Русь	краявідны	Лагойскі	4460	2015 г., 4 лютага
Купалаўскі	краявідны	Лагойскі, Менскі	3834	2000 г., 6 красавіка
Глебкаўка	біялягічны	Менскі	964	2001 г., 29 сьнежня
Лебядзіны	біялягічны	Менскі	44	2015 г., 28 красавіка
Падсады	біялягічны	Менскі	1079	1999 г., 31 сакавіка
Прылуцкі	біялягічны	Менскі	523	1977 г., 20 студзеня
Сьціклева	біялягічны	Менскі	428	2001 г., 29 сьнежня
Юхнаўскі	біялягічны	Менскі	221	2001 г., 13 жніўня
Прылепскі	краявідны	Менскі	3242	2000 г., 20 сьнежня
Траскоўшчына	краявідны	Менскі	745	2001 г., 5 сакавіка
Копыш	біялягічны	Пухавіцкі	1222	1979 г., 16 жніўня
Мацеевіцкі	біялягічны	Пухавіцкі	1802	1979 г., 16 жніўня
Амговіцкі	біялягічны	Пухавіцкі, Старадароскі	2557	2009 г., 24 сьнежня
Амяльнянскі	біялягічны	Пухавіцкі	2012	1979 г., 16 жніўня
Вароніцкі востраў	водна-балотны	Пухавіцкі	828	2015 г., 4 лютага
Валмянскі	біялягічны	Смалявіцкі	615	1996 г., 21 сакавіка
Гайна-Бродня	водны	Смалявіцкі	1196	2015 г., 4 лютага
Фаліцкі Мох	біялягічны	Старадароскі	3176	1979 г., 16 жніўня

• Мясцовыя заказьнікі Беларусі

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1998. — Т. 6: Дадаізм — Застава. — 576 с. — ISBN 985-11-0106-0
• Энцыклапедыя прыроды Беларусі: у 5 т. Т. 2: Гатня ― Катынь / Рэдкал.: І. П. Шамякін (галоўны рэдактар) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1983. — 520 с.

• Заказьнікі // Міністэрства прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяродзьдзя Рэспублікі Беларусь, 2020 г. Архіўная копія ад 2020 г. Праверана 22 траўня 2020 г.