Вайсковая мяжа

Вайсковая мяжа, або Вайсковая краіна (па-нямецку: Militärgrenze, па-харвацку: Vojna krajina / Vojna granica, па-сэрбску: Војна краjина, па-вугорску: katonai Határőrvidék) — памежная вобласьць на поўдні Габсбурґскае манархіі, што прыкрывала мяжу з Асманскаю імпэрыяй.

Разьмяшчалася вузкаю паласою ад Адрыятычнага мора на захадзе да Трансыльваніі на ўсходзе. Сваім узьнікненьнем гэтая вобласьць абавязаная войнам хрысьціянаў з туркамі-мусульманамі і перасяленьню сэрбаў зь іх гістарычных земляў пад націскам Асманскае дзяржавы. Пасяляючыся за натуральнымі рубяжамі Дынарскіх Альпаў, рэк Купы, Уны, Савы і Дунаю, сэрбы станавіліся «ґранычарамі» і атрымалі вайсковую адміністрацыю ад аўстрыйскага ўраду. Да пачатку асманскае экспансіі ў Эўропу частка вобласьцей будучае Вайсковае мяжы ўваходзілі ў склад Харвацкага каралеўства, дзе пражывалі і харваты, і сэрбы^[1].

Але з пачаткам турэцкіх уварваньняў этнічная мапа гэтых тэрыторыяў зьмяняецца: пачынаецца адток харвацкага насельніцтва й прыток валахаў і сэрбаў з Косава й іншых асманскіх вобласьцяў. Валахі пазьней былі асыміляваныя сэрбамі. Тэрмін «улахі» атрымаў у новых умовах іншы сэнс, чым этнічны, што азначаў румынскамоўнае насельніцтва, які ён меў у сярэднявечных сэрбскіх дакумэнтах. Улахамі ўмоўна клікалі любых праваслаўных перасяленцаў з асманскае тэрыторыі^[2].

У цяперашні час землі былое Вайсковае мяжы уваходзяць у склад Харватыі (Ліцка-Сэнская, Сісацка-Маславінская, Карлавацкая, Бродзка-Пасаўская й Вукаварска-Срэмская жупаніі), Сэрбіі (Аўтаномны край Ваяводзіна) й Румыніі (жудзец Караш-Сэвэрін).

Пасьля захопу туркамі Македоніі ў 1395 годзе сыны караля Вукашына Андрыяш ды Дмітар перасяліліся ў Вугоршчыну, дзе пайшлі на службу да караля Жыґімонта Люксэмбурскага. Падобным чынам паступіў і дэспат Стэфан Лазаравіч, што быў васалам Вугоршчыны з 1404 року, дзе ён атрымаў у сваё кіраваньне шырокія валоданьні, якія ўлучалі ў сябе і Бялград з навакольлем. Апрача іх, служыць вугорскаму каралю сыходзілі і некаторыя сэрбскія фэўдалы. Зь імі перасяляліся й шматлікія набліжаныя, а таксама вайсковыя атрады. Аднак зьбіральнікі дзесяціны для Рыму ў сваіх запісах не адзначалі наяўнасьці ў памежжы прадстаўнікоў іншых хрысьціянаў, апроч каталікоў^[3].

Акрамя земляў Сэрбіі й Босьніі туркі таксама пранікалі і на тэрыторыі Харватыі, што тады ўваходзіла ў склад Вугорскага каралеўства. У 1396 годзе турэцкае войска ўварвалася ў міжрэчча Савы й Дравы^[4].

Празь некалькі рокаў сытуацыя пачынае зьмяняцца і ў 1437 годзе відавочцы сьведчаць пра прысутнасьць ў Срэме мноства перасяленцаў з Рашкі ды Босьніі і пра зьмешаныя вёскі, дзе перасяленцы мешкаюць разам з каталікамі. Некалькі раней сэрбамі было населенае места Ковін разам з найбліжэйшымі вёскамі. Аднак праз турэцкія напады шматлікія зь іх ў 1439 годзе былі вымушаныя бегчы ўглыб Вугорскага каралеўства. У 1442 годзе ґрупа сэрбаў перайшла Тысу і пасялілася ў Сольнаку. Затым цягам некалькіх рокаў няма зьвесткаў пра перасоўваньне буйных ґрупаў уцекачоў, аднак сэрбы працягвалі пакідаць свае землі паасобку або ґрупамі па некалькі чалавек. У 1453 годзе сэрбы разьмесьціліся ў Вілаґашвары. Празь дзесяць рокаў кароль Мацей Корвін загадаў узвесьці ўмацаваньні па беразе ракі Савы, пачынаючы ад Бялграду, куды з акупаваных туркамі тэрыторыяў пачалі перасяляцца сэрбы^[3].

Турэцкія атрады руйнавалі краіну і сыводзілі ў няволю мноства людзей. У 1438 годзе з Сэрбіі былі сагнаныя ў рабства 60 000 чалавек, а з Трансыльваніі 30 000—40 000 чалавек. З Балканскага паўвостраву за 1439—1440 рокі было сагнана 160 000 чалавек. За 1436—1442 гады туркі захапілі ля 400 000 рабоў. Узімку 1440 року з 7000 сэрбскіх палонных 3000 памерлі ад халадоў і нападаў дзікіх жывёлаў^[3].

Сытуацыя ў Сэрбіі пагаршалася голадам. У выніку тысячы ўцекачоў накіраваліся ў напрамку Дуброўніку, пасля чаго іх перавозілі ў Італію. Колькасьць уцекачоў было гэткім вялікім, што ўлады места ў 1454 годзе забаранілі пускаць іх унутр праз боязь бязладзьдзя і распаўсюджваньня хваробаў^[3].

У сярэдзіне XV стагодзьдзя Вугорскае каралеўства перажывала кароткі час росквіту, зьвязаны зь імем Мацея Корвіна, які стаў вугорскім каралём у 1458 годзе. Мацей Корвін павялічыў падаткі і пачаў фармаваць сталае войска зь зьнешніх элемэнтаў, сярод якіх былі ўцекачы-гусіты, нямецкія рыцары, сэрбскія й польскія фэўдалы з сваімі атрадамі. Усе гэтыя сілы былі аб’яднаныя ў «Чорную армію», іх ўзбраеньне было стандартызаванае, яны насілі варанёныя дасьпехі. Колькасьць гэтае арміі дасягала 30 000 чалавек. Дзякуючы ёй і асабістым талентам Корвін здолеў згуртаваць краіну і цягам больш ніж 30 рокаў пасьпяхова супрацьстаяў моцы Асманскае імпэрыі і іншым супернікам^[5].

У 1462 годзе пад eдарамі туркаў упала места Яйцэ ў Босьніі. Пасьля гэтага 18 000 сэрбскіх сем’яў перасяліліся ў Ліцкую і Крбаўскую жупаніі. Мацей Корвін даў ім волю веравызнаньня ды вызваліў ад падаткаў, але запатрабаваў удзелу ў абароне ад туркаў. На дзялянцы ад узьбярэжжа Адрыятыкі да Яйцэ кароль Вугоршчыны ў 1469 годзе заснаваў Сеньскую капэтанію^[6], цэнтрам якое стала места Сень, якое раней належала харвацкім маґ��атам Франкапанам. Менавіта што тады і зьявілася назва «Краіна» — яно пазначала памежныя дзялянкі ўздоўж вугорска-турэцкае мяжы, якая пралягала па рацэ Ўне^[7]. Гэтым жа часам на службу караля былі прынятыя шматлікія сэрбскія фэўдалы з сваімі атрадамі. У выніку значную частку кавалерыі ў вугорскім войску складалі сэрбскія атрады^[3]. Акрамя сэрбаў у Вугорскае каралеўства таксама масава перасяляліся ўлахі, якія пазьней былі часткова асыміляваныя славянскім насельніцтвам^[8].

У 1468—1483 роках турэцкае войска, якое ўварвалася ў Вугорскае каралеўства, спустошыла Харватыю й Славонію. У гэты час туркі даходзілі да Вараждзіну і славенска-нямецкіх земляў. Сур’ёзнасьць становішча вымусіла вугорскага караля даць харвацкаму сабору права прызначаць камандавалага харвацкім войскам^[8].

Падчас паходаў супраць туркаў у 1480-1481 роках у Вугоршчыну з тэрыторыі Сэрбіі было ўведзена ля 100 000 чалавек, прыкладна пароўну ў кожным годзе. Усе яны былі паселеныя ў слабанаселеных Банаце й Паморышшы. Аднак, некаторыя дасьледнікі ставяць гэтыя лічбы пад сумнеў, паказваючы, што яны раўняюцца насельніцтву прыкладна 1000 вёскаў. Пасьля гэтага перасяленьне сэрбаў на землі будучае Вайсковае мяжы працягвалася, напрыклад ў 1494 годзе ваявода Павал Кініжы прывёў у Вугоршчыну мноства сэрбаў з Смэдэрэва^[3].

Турэцкія атакі ўскладнілі стан Вугоршчыны. Асабліва цяжкаю сытуацыя была ў памежжы, куды стала ўрываліся туркі. Акрамя таго, мясцовыя фэўдалы не жадалі плаціць падаткі ў каралеўскую казну, што не дазваляла вугорцам наймаць усё больш войскаў. У 1493 годзе пры чарговым турэцкім уварваньні харвацкае войска была разьбітае ў бітве пры Крбаве. Сьвятар Мартынец так апісаў рэакцыю на паразу^[8]:

	...і скруха была вялікая ...небывалая з часоў бязбожных татараў і ґотаў, і Атылы

Пасьля паразы пры Крбаве ўзмацніліся турэцкія набегі на Харватыю й Славонію. Часам мясцовыя фэўдалы плацілі войскам суперніка даніну і прапускалі іх праз свае валоданьні. Пад ціскам туркаў, а таксама вэнэцыянцаў, харвацкае насельніцтва паступова перасоўвалася на поўнач, у раёны сучасных Цэнтральнае Харватыі й Славоніі^[8].

Па меркаваньню Фёдара Маачаніна, ужо ў першай палове XVIII стагодзьдзя аўстрыйскі ўрад зразумеў, што Вайсковая мяжа страціла папярэднюю ролю ў ахове ад турак. У асноўным, гэта было зьвязана са стратаю туркамі значных тэрыторыяў у Вугоршчыне й Славоніі. Аднак, у Вене было прынятае рашэньне захаваць Вайсковую мяжу як форму эфэктыўнае вайсковае арґанізацыі. Для гэтага быў прадпрыняты шэраг рэформаў. Канчатковую рэґулярную арґанізацыю Вайсковая мяжа атрымала падчас кіраўніцтва імпэратрыцы Марыі Тэрэзіі ў 1745—1754. У адміністрацыйным дачыненьні яна была падзеденая на пяць ґенэралатаў:

• Вараждынскі (Крыжэвацкі й Джурджэвацкі палкі)
• Карлавацкі (Ліцкі, Атачацкі, Агулінскі й Слунскі палкі)
• Заґрэбскі (Ґлінскі й Петрынскі палкі)
• Славонскі (Ґрадыскі, Бродзкі й Петраварадынскія палкі)
• Банацкі (Сэрбскі, Валаскі й Нямецкі аддзелы)

Усё мужчынскае насельніцтва абавязанае было несьці службу ў вайсковы час. У мірны час колькасьць позваных вызначалася ўрадам. Палковыя ўчасткі дзяліліся на ротныя.

Пасьля пераломнага для Асманскае імпэрыі канцу XVII ды войнаў пачатку XVIII стагодзьдзяў Вена пайшла на рашучыя рэформы ў прыладзе Краіны. Імпэратарскі двор імкнуўся зрабіць Вайсковую мяжу самаакупляймаю, а ґранычар з апалчэньня ператварыць у рэґулярную армію. У той перыяд насельніцтва Вайсковае мяжы налічвала больш за мільён чалавек. Кожны сёмы зь іх быў жаўнерам. У астатніх частках венскіх уладаньняў гэтае суадносіна складала 1:64^[9].

У 1737 годзе Вайсковая мяжа атрымала новыя статуты, што істотна падрывалі самакіраваньне ґранычар. Значная частка гандлёва-грошавых адносінаў і распараджэньне маёмасьцю патрапілі пад кантроль вайсковага кіраўніцтва. У 1743 годзе была ліквідаваная Вайсковая рада ў Грацы, кіраваньне мяжою перайшло да гофкрыеґсрату ў Вене^[10]. Яшчэ праз два року мяжа была падзеленая на адзінаццаць палкавых акругаў, якія падзяляліся на роты, а тыя, у сваю чарку, на суполкі на чале з афіцэрам. Навучаньне ґранычар стала рэґулярным. У якасьці афіцыйнае й кіраўніцкае мовы была ўведзеная нямецкая. Цяпер ґранычар мабілізавалі ўжо ня з 18, а з 16 рокаў. У вайсковы час яны ўдзельнічалі ў баявых дзеяньнях, у мірны займаліся шыхтоваю падрыхтоўкаю, аховаю мяжы, вэтэрынарным і мытным кантролем, а таксама выкананьнем працоўных павіньнасцяў, у тым ліку й апрацоўкаю зямлі кіраўніцтва.

У сярэдзіне XVIII стагодзьдзя значная колькасьць сэрбаў з Краіны перасялілася ў Расею, у гэтак званую Новую Сэрбію (Кацярынаслаўскую ґубэрню) на поўдні сучаснае Ўкраіны. У Расеі зь іх таксама фармаваліся вайсковыя падрозьдзелы, што ўдзельнічалі ў баях з крымскімі татарамі. У той жа час, у тыя землі Вайсковае мяжы, адкуль сэрбы сыходзілі ў Расею, прыбывалі нямецкія каляністы, колькасьць якіх рэзка ўзрасла^[11].

У 1765 годзе быў сфармаваны Банацкі ґранычарскі полк. Ён камплектаваўся зь нямецкіх перасяленцаў і мясцовых сэрбаў. Перасяленьне немцаў для службы ў палку пачалося яшчэ да ягонага стварэньня й ішло некалькімі «хвалямі». Першыя пасяленцы прыйшлі ў 1764 годзе, потым у 1765 і 1769. У 1782 годзе частка немцаў пакінула насялённыя пункты палка, перасяліўшыся паўночней, у раёны, дзе не было вайсковае арґанізацыі. На іх месца аўстрыйскія ўлады пачалі запрашаць сэрбскія сем’і^[12].

У 1790 годзе канфэсыанальны малюнак Вайсковае мяжы выглядзеў наступным зразкам:

• Праваслаўных— 473 000 (51,7 %)
• Каталікоў — 414 000 (45,2 %)
• Кальвіністаў — 28 000 (3,1 %)

Этнічны склад насельніцтва Вайсковае мяжы быў наступным:

• Сэрбы — 388 000 (42,4 %)
• Харваты — 325 000 (35,5 %)
• Румыны — 89 000 (9,7 %)
• Вугорцы — 69 000 (7,5 %)
• Немцы — 44 000 (4,8 %)^[13]

У першай палове XIX стагодзьдзя працягнуўся працэс адаптацыі й пераўладкаваньня Вайсковае мяжы. На некалькі рокаў ён быў перапынены пэрыядам Напаляонаўскіх войнаў, але пасьля 1814 року аднавіўся. 1 кастрычніка 1800 року быў скасаваны падзел палкоў на кантоны й вернуты ранейшы адміністрацыйны лад. Вайсковую мяжу не абайшла бокам і рэформа армейскіх судоў, паўнамоцтвы якіх былі перададзеныя наўпрост ў Вену^[14].

У 1848 годзе пачалася рэвалюцыя ў Эўропе, што патрэсла і Аўстрыйскую імпэрыю. Частка зямель Вайсковае мяжы, у асаблівасьці Срэм, сэрбамі пры падтрымцы харвацкага бана Елачыча была ператвораная ў Сэрбскую Ваяводзіну, што праіснавала да 1860 року. У той жа час усе аўстрыйскія сілы на поўдні імпэрыі былі арґанізаваныя ў 4-ю «Поўднеславянскую армію». У 1851 годзе яна была расфармаваная, а частка ґранычарскіх палкоў былі перайменаваныя^[15].

Тэрыторыю Вайсковае мяжы ахапіла рэкаталізацыя. Частка праваслаўных перайшла ва ўніяцтва, частка перасялілася на тэрыторыю адраджаных аўтаномных княстваў Сэрбіі й Валахіі. У 1846 годзе канфэсійны склад Вайсковае мяжы выглядаў наступным чынам^[16]:

• Праваслаўных — 598 603
• Рымакаталікоў — 514 545
• Грэкакаталікоў — 62 743
• Пратэстантаў — 49 980
• Юдзеяў — 537

Паводле дадзеных перапісу^[17][18] Аўстрыйскае імпэрыі 1850-51 рокаў тэрыторыі Вайсковае мяжы насяляла 958 877 чалавек. Этнічны склад выглядаў наступным чынам:

• Харваты — 480 494 чалавека (50,1 % насельніцтва)
• Сэрбы — 310 964 чалавека (32,4 %)
• Румыны — 113 723 чалавека (11,9 %)
• Немцы — 37 875 чалавек (3,9 %)
• Славакі й чэхі — 8 822 чалавека (0,9 %)
• Вугорцы — 4 985 чалавек (0,5 %)
• Габрэі — 479 чалавек (0,1 %)
• Іншыя — 1 535 чалавек (0,2 %)

Паводле зьвестак гэтага жа перапісу ў 1851 годзе каталікі пераважалі на тэрыторыі Атачацкага, Аґулінскага, Крыжавацкага, Ґрадыскага, Джурджавацкага й Бродзкага палкоў, праваслаўныя — на тэрыторыі Ліцкага й Пятроварадынскага палкоў і ў Банацкім ґенэралітэце, а Слунскі полк меў прыкладна аднолькавую колькасьць праваслаўных і каталікоў.

Калі стала відавочнаю слабасьць Асманскае імпэрыі, «Вайсковая мяжа» страціла сэнс свайго існаваньня й паступова была скасаваная. У 1850 годзе Краінскім асноўным законам Вена скончыла доўгі працэс рэфармаваньня й перабудовы Вайсковае мяжы. І хаця ў 1873 годзе для яе было створанае асобнае вайсковае кіраўніцтва, ужо ў 1881 годзе паводле загаду імпэратара Крайна была дэмілітазаваная. 8 студзеня 1881 року Вайсковая мяжа аб’ядналася з Харватыяю й Славоніяю ў вугорскую адміністрацыйна-тэрытарыальную адзінку Каралеўства Харватыя й Славонія^[19]. Да гэтага ўласна Харватыя й Славонія тэрытарыальна не датыкаліся, між імі мясьціліся землі Вайсковае мяжы. Да таго часу ўздоўж мяжы з Босніяю й іншымі турэцкімі ўладаньнямі ўтварыліся вобласьці кампактнага пражываньня сэрбаў — Далмацыя, Ліка, Кордун, Банія й Славонія^[20]. І ужо сфармаваўся асаблівы субэтнас ў рамках сэрбскае нацыі — краішнікі.

Васіліе Крэстыч пісаў^[21]:

	Калі інстытут Вайсковае мяжы быў скасаваны, больш за ўсіх карысьці ад гэтага атрымалі вугорцы, а менш за ўсіх — сэрбы й харваты. Нацыянальныя рухі харватаў і сэрбаў, за сьпінамі якіх ужо не было дзясяткаў тысячаў добра ўзброеных і падрыхтаваных ґранычар, што гатовыя служыць ідэям свайго народу, страцілі моц, што мелі раней.

Пасьля дэмілітарызацыі вайсковых абласьцей сэрбскае насельніцтва больш актыўна стала ўдзельнічаць у палітычным жыцьці, адбыўся скок у эканамічнай дзейнасьці, у шматлікіх местах працягнулі сваю працу сэрбскія культурныя супольніцтвы. Насельніцтва былое Вайсковае Краіны мела сваіх прадстаўнікоў у харвацкім, вугорскім і далмацінскім парлямэнтах. Аднак вобласьці былое Вайсковае мяжы былі слабаразьвітыя, як і Харватыя й Славонія, якія зарам з Істрыяю былі найменш разьвітымі землямі ў Аўстра-Вугоршчыне^[19]. Таму шмат у мінулым ґранычар пакінулі Аўстра-Вугоршчыну. Паводле некаторых адзнаках, да 1914 року ў ЗША й краіны Заходняе Эўропы эміґравала блізка 240 000 чалавек^[22].

• Гранычары
• Тэорыя мяжы

• Сергей Лепяўко. «Вялікая Мяжа Эўропы як фактар станаўленьня ўкраінскага казацтва (XVI ст.)»
• Уладзімер Мільчэў. Запарожцы на Вайсковай Мяжы Аўстрыйскае імпэрыі 1785 – 1790 рр. (дасьледаваньні і матэрыялы). — Запарожжа: РА «Тандэм-У», 2007. — 172 с.
• Березин Л. В. Харватыя, Славонiя, Далмацыя й Вайсковая Мяжа. — С.-Пецярбург. Тыпаґрафія й храмалітаґрафія А. Траншэля, 1879. — Т. 2. — 599 с. — ISBN 9785990318328
• Беговић Н. Живот и обичај Срба-граничара. — Заґрэб: Тискарски завод «Народних новинах», 1887. — С. 277.
• Ваничек Фр. Историја Војничке Крајине (од 1538 до 1873—335 година.). — Новы Сад: Штампарија А. Пајевића, 1878. — С. 132.
• Гавриловић С. Срби у Хабсбуршкој монархији: 1792—1849. — Новы Сад: Матица Српска, 1994. — С. 183.
• Десница Б. Стојан Јанко��ић и ускочка Далмација. — Бялград: Српска књижевна задруга, 1991. — С. 288.
• Душан Ј. Поповић. Срби у Војводини. — Нови Сад: Матица српска, 1959. — 479 с.
• Костић Лазо. Спорне територије Срба и Хрвата. — Бялград: Аиздосије, 1990. — 393 с.
• Крестић Василије Историја Срба у Хрватској и Славонији. 1848 — 1914. — Бялград: Завод за уџбенике, 2010. — 612 с. — ISBN 978-86-17-17047-7
• Радослав И. Чубрило, Биљана Р. Ивковић, Душан Ђаковић, Јован Адамовић, Милан Ђ. Родић и др. Српска Крајина. — Бялград: Матић, 2011. — 742 с.
• Таубе Ф. В. фон. Историјски и географски опис Краљевине Славоније и Војводства Срема. — Суботица: Минерва, 1998. — С. 253. — ISBN 86-363-0663-5
• Фрэйдзан В.І. Гісторыя Харватыі. Кароткі нарыс з найстаражытных часоў да стварэньня рэспублікі (1991 р.). — Санкт-Пецярбург: Алетейя, 2001. — 318 с. — ISBN 5-89329-384-3
• Kaser K. Popis Like u Krbave 1712. godine. — Заґрэб: Srpsko kulturno drustvo «Prosveta», 2003. — ISBN 953-6627-52-3
• Alexander Buczynski Gradovi Vojne krajine 1-2. — Заґрэб: HIP, 1997.
• Milan Kruhek Krajiške utvrde Hrvatskog kraljevstva. — Заґрэб: HIP, 1995.
• Dragutin Pavličević Vojna krajina: povijesni pregled-historiografija-rasprave. — Заґрэб: SN Liber, 1984.
• Драга Раксандыч Etnos, konfesija, tolerancija. — Заґрэб: SKD Prosvjeta, 2004.
• Драга Раксандыч Srbi u Hrvatskoj. — Заґрэб: Vjesnik, 1991. — 164 с.
• Драга Раксандыч Vojna Hrvatska (1809.-1813.). — Заґрэб: ŠK, 1988.
• Mirko Valentić Vojna krajina i pitanje njezina sjedinjenja s Hrvatskom 1849-1881. — Заґрэб: CHP, 1981.
• David Nicolle, Angus McBride Hungary and the fall of Eastern Europe 1000-1568. — Oxford: Osprey publishing, 1988. — 48 с.

• Сэрбы ў Аўстрыйскай імпэрыі (сэрб.). Rastko. Праверана 2012-07-26 г. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
• Бібліятэка па гісторыі сэрбаў Вайсковае Краіны (сэрб.). Krajinaforce. Праверана 2012-07-26 г. Архіўная копія ад 2012-08-07 г.
• Vojnokrajiške institucije u praksi: Slavonska krajina 1578. godine (харв.) Праверана 2016-01-26 г.
• Vojna Krajina – povijesni pregled (харв.) Праверана 2016-01-26 г.
• Organizacijske strukture Vojne krajine do sredine 18. st (харв.) Праверана 2016-01-26 г.
• Varaždinski generalat u službi apsolutističkih težnji Bečkoga dvora (харв.) Праверана 2016-01-26 г.