Удмурцкая мова

	Удмурцкая мова
	Удмурт кыл
Ужываецца ў	Расеі
Рэгіён	Удмуртыя, Башкартастан, Татарстан, Марый Эл
Колькасьць карыстальнікаў	~320 000 чал.
Клясыфікацыя	Уральская сям’я Фіна-вугорская галіна Пермская група; ;
Афіцыйны статус
Афіцыйная мова ў	Рэспубліцы Ўдмуртыя (суб’ект РФ)
Рэгулюецца	Удмурцкім Інстытутам гісторыі, мовы ды літаратуры Ўдмурцкага аддзяленьня РАН
Статус:	6b Пад пагрозай[d]
Пісьмо	кірыліца і Udmurt alphabets[d]
Коды мовы
ISO 639-2(Б)	udm
ISO 639-2(Т)	udm
ISO 639-3	udm

Удму́рцкая мо́ва — мова ўдмуртаў, што жывуць ва Ўдмуртыі, Башкартастане, Татарстане, Марый Эл, Пермскім краі, Кіраўскай і Сьвярдлоўскай абласьцёх.

Агульная характарыстыка мовы

На ўдмурцкай мове паводле расейскага перапісу насельніцтва 2010 г.^[2] размаўляе прыкладна 324 тыс. чал. у Расеі.

Удмурцкая мова адносіцца да пермскае ґрупы фіна-вугорскіх моваў уральскае моўнае сям’і. Дыялекталяґічна падпадзяляецца на паўночны, бесярманскі (мова бесярманаў) і паўднёвы дыялект. Таксама зьяўляецца адметнай ґрупа цэнтральных пераходных гаворак паміж паўночным і паўдзёным дыялектам. Удмурцкая мова мае адрозьненьні ад іншых моваў пермскае ґрупы (комі-зыранская, комі-пярмяцкая й комі-язьвінская мовы) дзякуючы націску на апошнім складзе слова, некаторымі асаблівасьцямі марфалёгіі дзеясловаў, наяўнасьцю дзьвюх формаў спражэньня. У лексыцы удмурцкае мовы шмат татарскіх і расейскіх запазычаньняў. Пісьменнасьць з 2-й паловы XIX стагодзьдзя на кірылічнай ґрафічнай аснове. Дарэвалюцыйная літаратура на ўдмурцкай мове выдавалася на розных дыялектах. Сучасная літаратурная мова базуецца на прамяжковым варыянце паўночнага і паўднёвага дыялектаў з улікам асаблівасьцяў цэнтральных гаворак.

Удмурцкі альфабэт і пісьмовасьць

Першыя запісы па-ўдмурцку датуюцца XVIII стагодзьдзем: гэта былі першыя спробы пасьлядоўнага фанэтычнага запісу ўдмурцкіх словаў і выразаў кірылічным альбо лацінскім альфабэтам, аднак у пазьнейшыя часы сыстэма запісу ўдмурцкае мовы амаль заўсёды базавалася на кірылічнай аснове. Прыкладна з другое паловы ХІХ ст. пачынаецца друк кнігаў па-ў��мурцку і зь 90-ых гадоў таго ж стагодзьдзя ўдмурцкая пісьмовасьць амаль канчаткова набывае сучасны выгляд. Сучасны ўдмурцкі альфабэт складаецца з традыцыйных 33 літараў расейскага альфабэту і 5 дадатковых літараў Ӝ ӝ, Ӟ ӟ, Ӥ ӥ, Ӧ ӧ, Ӵ ӵ, якія адлюстроўваюць спэцыфічныя ўдмурцкія гукі, не ўласьцівыя расейскай мове.

Удмурцкая літаратура

Удмурцкі лемантар 1898 р.

У ХІХ стагодзьдзі зарадзілася ўдмурцкая літаратура, якая разьвівалася й ґрунтавалася на аснове розных дыялектаў. У 1847 годзе былі выдадзеныя першыя кнігі па-ўдмурцку.

Клясыкамі ўдмурцкае літаратуры традыцыйна лічацца паэты Рыгор Верашчагін, Кузьма Чайнікаў (псэўданім Кузёбай Герд), Якіліна Векшына (псэўданім Ашальчы Акі) і празаікі Карэпанаў Дзьмітры Іванавіч (псэўданім Кедра Мітрэй), М. П. Пятроў і Г. Д. Красільнікаў. Грамадзкая арґанізацыя ўдмурцкіх пісьменьнікаў дзейнічае з 1934 г.

Удмурцкі альфабэт у сучасным яго выглядзе

А а	Б б	В в	Г г	Д д	Е е	Ё ё
Ж ж	Ӝ ӝ	З з	Ӟ ӟ	И и	Ӥ ӥ	Й й
К к	Л л	М м	Н н	О о	Ӧ ӧ	П п
Р р	С с	Т т	У у	Ф ф	Х х	Ц ц
Ч ч	Ӵ ӵ	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ	Ы ы	Ь ь
Э э	Ю ю	Я я

Тлумачэньне некаторых спэцыфічных літараў удмурцкае мовы:

Літара	Тлумачэньне	Беларускі адпаведнік
Г г	Выбухны гук г, адпаведны расейскаму «г»	Адпавядае беларускаму выбухному г (літара «ґ»)
Ӝ ӝ	Цьвёрдая зычная	Адпавядае беларускаму спалучэньню «дж»
Ӟ ӟ	Мяккая або цьвёрдая зычная	Гук, падобны на беларускае спалучэньне «дз», вымаўляецца прыкладна як дьзь або дзь
И и	Галосная	Як і расейская «и», адпавядае па вымаўленьню беларускаму «і»
Ӥ ӥ	Галосная пярэдняга шэрагу [і] без памякчэньня наступнага зычнага	Беларускіх аналяґаў ня мае
Ӧ ӧ	Галосная	Прыкладна адпавядае нямецкаму «ö». Беларускіх аналяґаў ня мае.
Ч ч	Мяккая зычная	Адпавядае расейскаму «ч» і вымаўляецца як чь. Беларускіх аналяґаў ня мае
Ӵ ӵ	Цьвёрдая зычная	Адпавядае беларускаму гуку «ч»
Щ щ	Мяккая зычная	Адпавядае ідэнтычная расейскаму «щ» і вымаўляецца як шь. Беларускіх аналяґаў ня мае.
Ъ ъ	Не абазначае гука	Адпавядае беларускаму знаку «апостраф»

Грамадзка-палітычнае ўжываньне мовы

Заканадаўчы статус

Паводле Канстытуцыі Рэспублікі Ўдмуртыя, нароўні з расейскай зьяўляецца дзяржаўнай мовай Рэспублікі Ўдмуртыя^[3] (рас.).

Грамадзкае жыцьцё

Тэлерадыёкампаніі «Удмуртия» (бел. «Удмуртыя») і «Мынам Удмуртие» (бел. «Мая Ўдмуртыя»)
Ґазэты «Ошмес» (бел. «Крыніца»), «Светлый путь» (бел. «Сьветлы шлях»), «Удмурт дунне» (бел. «Удмурцкі сьвет»), раённыя ґазэты
Фільмы «Узы-Боры» (бел. «Ягада-Трускаўка»), «Цень Аланґасара», «Суперніцы».

У Інтэрнэце

Удмурцкі нацыянальны інтэрнэт (Удмуртнэт) у сілу псіхаляґічных, сацыяльна-эканамічных, моўных, інфармацыйных, бюракратычных і грамадзкіх прычынаў зьяўляецца слаба й недастаткова разьвітым

Першым сайтам Удмуртнэту лічыцца Інтэрнэт-старонка братоў Пятровых з пас. Курчум-Нор’я (Малапургінскі раён Рэспублікі Ўдмуртыя), створаная ў 2001 годзе. Зараз Удмуртнэт — гэта пераважна культурныя праекты — «Удмурталёґія», «Удмурцкая мова», «Удмурцкія вершы» (браты Пятровы), Удмурцкая энцыкляпэдыя Удмурт элькун, «Усё нашае жыцьцё — Гульня» (прыватны сайт Сяргея і Веры Чырковых, прысьвечаны ўдмурцкай культуры). З астатніх сайтаў вылучаецца «Удмурталёґія» (аўтар Дзяніс Сахарных, Іжэўск, Удмуртыя) дзякуючы аб’яднаньнем адразу некалькіх аўтарскіх праектаў, у тым ліку і Ошмесдинь (старонка, прысьвечаная істоце ўдмурцкае міталёґіі Шудбурдинь. Існуе Вікіпэдыя па-ўдмурцку.

Варта адзначыць, што большасць удмуртамоўных сайтаў створаныя й падтрымліваюцца на грошы іх уладальнікаў, а некаторыя нават хост-адрас маюць па-за межамі Расейскае Фэдэрацыі.

Крыніцы

^ Ethnologue (анг.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
^ Перепись-2010 (рас.)
^ https://web.archive.org/web/20120504161551/http://www.udmurt.ru/about/government/about_government/constitution/

Вонкавыя спасылкі

Вікіпэдыя мае вэрсію
ўдмурцкай (Кутскон бам) мовай

[_569836a460471a73-1] Ethnologue (анг.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675

[2] Перепись-2010 (рас.)

[3] ttps://web.archive.org/web/20120504161551/http://www.udmurt.ru/about/government/about_government/constitution/

[1]