Ҡытай-ҡала

Был мәҡәлә башҡорт Википедияһының һайланған мәҡәләләре исемлегенә керә.

Ҡытай-ҡала^[1][2] — Мәскәү ҡалаһының тарихи районы, Китайгородский ҡәлғә диуары эсендә урынлашҡан. 1538 йылда мөйөштә торған һыу манараһы (башняһы) Мәскәү Кремленең Беклемишев һәм Арсенал мөйөшлө манараларына терәтеп һалынған. ХIХ—XX быуаттарҙа емерелгәндән һуң боронғо Ҡытай-ҡаланың ҙур булмаған участкалары ғына һаҡланып ҡалған.

Ҡытай—ҡала Ҡыҙыл майҙандан башланып китә, төньяҡтан Охотный Ряд, Театр майҙаны һәм уның үткәүеле менән, көнсығыштан Лубянка һәм Иҫке майҙан менән, көньяҡтан майҙан театр һәм театрға йөрөү юлы менән, көнсығыштан Мәскәү-йылғаһы менән сиктәш.

Ҡытай-ҡала территорияһы Тверь өлкәһе составына инә. Әлеге ваҡытта был Мәскәүҙең административ, эш һәм мәҙәни үҙәге. Үҙ эсенә Никольская, Ильинка, Варварка урамдарын һәм шулай уҡ Зарядье райондарын ала. 1991 йылға тиклем был территория Хамовники, Басманный һәм Таганский райондарына ингән.

«Площадь Ногина» метро станцияһын «Ҡытай-город»ҡа 1990 йылда үҙгәрткәндән һуң, уға күрше Аҡ ҡаланың (Белый город) кварталдарын яңылыш Ҡытай-ҡала тип атап йөрөтәләр^[3].

Әлегә тиклем исемдәренең килеп сығышы аныҡ билдәләнмәгән. Иң киң таралған версия буйынса, райондың элекке атамаһы боронғо «кита» һүҙенән булған, ул һайғау бәйләмәһен аңлатҡан, бындай һпайғауҙар ҡаланың нығытмаларын төҙөгәндә ҡулланылған^[4]. «Словарь русского языка XI—XVII вв.» «кит» тигән һүҙҙе «сәс үреме, толом, бәйләм, шәлкем» тип аңлата^[5].

Был һүҙ шулай уҡ итальян сitta (тулыһынса cittadelle — цитадель, нығытыу) йәки төрки һүҙе ҡатай — ҡала, ҡәлғә^[6], инглиз һүҙе city йәки — ҡала үҙәге тигәндән килеп сыҡҡан тигән версиялар ҙа бар. Шулай уҡ элек ҡаланың был өлөшө Яңы йәки Икенсе ҡала тип аталған, һәм ХVI быуат аҙағында ул Урта ҡала йәки Ҡытай-ҡала тип атала башлаған, сөнки татар телендә «Ҡытай» урта тигәнде аңлата^[7].

Урыҫ яҙыусы-журналисы Владимир Гиляровский үҙенең «Москва и москвичи» тигән китабында, шулай уҡ байтаҡ тарихсылар был атаманы батша Иван Грозныйҙың әсәһе Елена Глинская үҙенең тыуған еренә ҡайтарылған өлөшөн билдәләү өсөн әйткән тип аңлаталар. Шулай уҡ Ҡытай-ҡала тип Пронск ҡалаһының посадтар йәшәгән өлөшөн һуңғараҡ атағандар, был урындағы ҡәлғәне Мәскәү Ҡытай-ҡалаһын төҙөгән архитектор Петрок Малый исеме менән бәйле булған^[8].

И. К. Кондратьев был исемдең тағы бер версияһын килтерә, ҡаланың был өлөшөн ябай халыҡ донъя баҙары менән бәйләгән, сөнки бындағы баҙарҙа сит илдәрҙән килтерелгән тауарҙар һатылған, ә сит илдән килтерелгән һәр туҡыма «китайка» тип аталған, сөнки Русь борон замандан уҡ Ҡытай менән сауҙа иткән^[9].

1394 йылда, Аҡһаҡ Тимер ябырылыуын көткән саҡта, посад әйләнәһенә ҙур соҡор ҡаҙый башлайҙар (хәҙерге Ҙур, Черкасск, Владимир, Псков тыҡрыҡтары һыҙатында) Был соҡор быуаттан артыҡ ваҡыт посадтың берҙән-бер һаҡланғысы була. Елена Глинская таш нығытма төҙөргә ҡарар ҡабул итә. 1534 йылдың яҙында ҙурыраҡ майҙанды эсенә алған яңы соҡор ҡаҙыла, был эштә бөтә Мәскәү халҡы ҡатнаша.

1535 йылдың 16 майында тантаналы рәүештә таш диуар һала башлайҙар, уның беренсе нигеҙ Даниил митрополит һалған. Стена төҙөү менән итальян Петрок Малый Фрязин етәкселек иткән. Ул диуарҙы фортификацияның үҙ заманы өсөн өр-яңы мөмкинлектәрен ҡулланып һалған, артиллерия үҫеше иҫәптә тотолған. Был бигерәк тә башҡа Кремль нығытмаларына ҡарағанда диуарҙың бейеклеге тәпәшәгерәк, ләкин ҡалыныраҡ булыуы, унда орудие лафеттары ҡуйырлыҡ майҙансыҡтар ҡуйылыуы менән айырылып тора.

Диуар төҙөү 1538 йылда тамамланған, ул 12 манаралы булған, оҙонлоғо 2567 м. Башта диуарҙа дүрт ҡапҡа була, улар Сретенский (ХVII быуат башында Никольский тип атала), Троицкий (XVII быуат аҙағында нигеҙ һалынған), Всехсвятский (XVII быуат — Варварҙар) һәм Космодемьянский (1616 йылда нигеҙ һалынған) ҡапҡалары тип атап йөрөтөлгән. 1583 йылда тәүге тапҡыр Ильинский ҡапҡаһы телгә алына. 1692 йылда Владимирская икона Богоматери сиркәүе төҙөлгәнлектән, Никольский ҡапҡаһы көпләнә, ә уның урынына манара янында диуарҙы тишеп яңы ҡапҡа яһайҙар һәм уны Владимир ҡапаһы тип атайҙар. Малый Черкасский тыҡрығындағы диуарҙы тишеп яһаған ҡапҡаны аҙаҡтан Никольский ҡапҡаһы тип йөрөтәләр.

Ҡыҙыл майҙанда ике ҡапҡа бар — көньяҡта Спасский ҡапҡаһы һәм төньяҡта Воскресенский ҡапҡаһы. Был ҡапҡаны Иверский тип тә атап йөрөтәләр, сөнки уның янында Иверская Божья Матерь сиркәүе бар (1669 йылдан алып).

XVIII—ХIХ быуатта мәскәүлеләргә уңайлы булһын өсөн, оборона әһәмиәтен юғалтҡан диуарҙа тағы ла бер нисә ҡапҡа тишәләр. Улар араһында иң билдәлеһе — Третьяков ҡапҡаһы. Кремль стенаһына тейеп торған был диуарҙың участкалары XIX быуат башында һүтелә.

Китайгородский стеналары (бәләкәй генә өлөшөнән башҡа) 1934 йылда һүтелә. Боронғо ҡала стеналары һәм нығытмаларының бары тик бер участкаһы ғына хәҙерге Революция майҙанында тора. Шулай уҡ Варвара манараһының аҡ ташлы нигеҙенең бер киҫәге «Ҡытай-ҡала» метроһының ер аҫты үткәүелендә һаҡланған. 1990 йылдар аҙағында Воскресенский ҡапҡаһы һәм Театр майҙаны районы менән Третьяков үткәүеле (проезы) райондарында диуарҙың айырым участоктары тергеҙелә.

Кремль менән бер рәттән, Ҡытай-ҡала — боронғо Мәскәү районы (был бигерәк тә Зарядьеға ҡағыла), ул Бөйөк посад булараҡ билдәле. Уның өлөшө хәҙерге Кремль биләмәһендә урынлашҡан, әммә Иван Калита һәм Дмитрий Донской ваҡытында Кремлде киңәйткән саҡта, посад Кремлдән ҡыҫырыҡлап сығарыла, бының һөҙөмтәһендә посад хәҙерге Ҡытай-ҡала территорияһына табан көнсығышҡа үҫешә.

XVI быуата Кремлдәге тығыҙлыҡтан абруйлы халыҡ Ҡытай-ҡалаға күсә һәм ул аристократтар йәшәгән райондың сифаттарына эйә була, ундағы сауҙагәрҙәр Замоскворечьегә, ә һөнәрселәр йыл да һыу баҫа торған, шунлыҡтан аристократтар күҙе төшмәй торған Зарядьегә күскән. Иван Грозный Ҡытай-ҡаланан баярҙарҙы һәм дворяндарҙы ҡыуып сығарған һәм сауҙагәрҙәргә Ҡытай-ҡалала йәшәргә ҡушҡан. Ул үлгәндән һуң, моғайын, баярҙар һәм дворяндар сауҙагәрҙәрҙе ҡыҫырыҡлап сығарған, уларға XVII быуаттың аҙағында Кремль приказынан күсерелгән приказныйҙар өҫтәлгән.

1701 йылда халыҡ иҫәбен алғанда Ҡытай-ҡалала 272 йорт була, шуларҙың 152-һе руханиҙар, 54 — дворяндар һәм баярҙар, 24 — дьяктар, 6 — һарай хеҙмәткәрҙәре, 29 — сауҙагәрҙәр, 6 — ҡала хеҙмәткәрҙәре һәм 1— крепостной кеше ҡарамағында булған. Шул уҡ ваҡытта һәр йорт ихатаһы уртаса 1100 м² тәшкил иткән. Ләкин, Ҡытай-ҡала Мәскәүҙең сауҙа үҙәге (бында Каруанһарай (Гостиный двор) һәм Сауҙа рәттәре) булып торғанлыҡтан, ул ХVIII— XIX быуатта яңынан сауҙагәрҙәр районы характерын ала. XIX быуатта был районда эре күмәртәләп һатыу барған; бында ҡала биржаһы, банктар һәм конторҙар барлыҡҡа килә; ХХ быуат башында ул «Мәскәү Сити» данын ала.

Бында шулай уҡ Петр заманына тиклем рус китап баҫыу (Матбуғат йорто, артабан Никольскийҙәге Синод типографияһы) һәм мәғрифәтселек (Заиконоспасский монастыры мәктәбе, артабан Славян-грек-��атин академияһы) үҙәге булған; ошонда уҡ Елизавета батшалыҡ иткәндә университет (Земский приказ бинаһы, хәҙерге Тарих музейы урынында) урынлашҡан. Революция йылдары алдынан Никольскийҙағы «Славян баҙары» рестораны ҡалала дан тотҡан.

Совет заманында Ҡытай-ҡалала партия-дәүләт учреждениеһы, шул иҫәптән КПСС Үҙәк Комитеты биналары комплексы (хәҙер Президент хакимиәте) районы булған. 2011 йылдың көҙөндә бында ҡоймалар ҡуйыу башлана, был «Архнадзор»ҙы һәм башҡа йәмәғәт эшмәкәрҙәрен бик ныҡ хәүефкә һала, сөнки ҡоймалар Ҡытай-ҡаланың тарихи иҫтәлекле урындарына, 17 сәғәттә хакимиәт учреждениеларының эш көнө тамамланғандан һуң, инеү мөмкинлеген сикләтә. Федераль һаҡлау хеҙмәте чиновниктары фекеренсә, ҡойма «кешеләрҙе Ҡытай-ҡаланан ситкә сығарыуҙың бер символы булып тора».

Хәҙерге Мәскәү картаһында Ҡытай-ҡала

Ҡытай-ҡала территорияһында шулай уҡ билдәле архитектура һәм тарихи һәйкәлдәр бар: Покров соборы, Воскресенский ҡапҡаһы, Каруанһарай (Гостиный двор), ГУМ, Урта сауҙа рәттәре (Средние торговые ряды), Ҡазан соборы, Никитникаҙағы Троица сиркәүе һәм башҡалар.

• Знаменский (өлөшләтә һаҡланған)
  • Знаменский монастырындағы Икона Божией Матери соборы
• Николо-Греческий (өлөшләтә һаҡланған)
  • Николаевский грек монастырындағы Николай Чудотворец соборы (1935 йылда һүтелгән)
  • Николаевский грек монастырындағы Николай Чудотворец часовняһы
• Богоявленский (өлөшләтә һаҡланған)
  • Богоявленский монастыры соборы
  • Богоявленский монастырындағы Афон часовняһы (1929 йылда һүтелгән)
• Богоявленский монастырындағы Спас Нерукотворный Образы сиркәүе (1925 йылда һүтелгән)
• Заиконоспасский (һаҡланған)
  • Заиконоспасский монастырындағы Спас Нерукотворный Образы соборы

Василий Блаженный ҡорамы Үҙәк благочиние составына инә, ә райондағы башҡа бөтә православие ҡорамдары Урыҫ православие сиркәүе Мәскәү ҡала епархияһының Иверский благочиниеһына ҡарай.

• Василия Блаженный ҡорамы (Покров соборы)
• Мөйөштәге Зачатие Анны сиркәүе
• Ҡарама аҫтындағы Апостол Иоанн Богослов сиркәүе
• Владимир ҡапҡаһы янындағы Владимирская Божия Матерь сиркәүе (1934 йылда һүтелгән)
• Псков тауындағы Георгий Победоносец сиркәүе
• Новгород ихатаһындағы Илья Пророк сиркәүе

• Ипатий Гангрский сиркәүе. Ипатьевский тыҡ (1967 йыл һүтелгән)
• Иҫке Панехтағы Косма һәм Дамиан сиркәүе
• Максим Исповедник сиркәүе
• Чудотворец Николай сиркәүе «Ҡыҙыл саң»
• Чудотворец Николай сиркәүе «ҙур тәре» (1933 йыл һүтелгән)
• Никола Мокрый сиркәүе (1930 йылда һүтелгән)
• Николай Чудотворец Москворецкий сиркәүе (1929 йыл һүтелгән)
• Чижевский ихатаһындағы Успение Святой Богородицы сиркәүе
• Великомученица Варвара сиркәүе
• Никитникиҙағы Троица сиркәүе.
• Полялағы Живоначальная Троица сиркәүе (1934 йыл һүтелгән)
• Варварский ҡапҡаһы янындағы Рождество Иоанна Предтечи сиркәүе
• Ҡазан соборы (1936 һүтелгән, 1994—1996 йылдарҙа тергеҙелә)
• ВВедение во храм Пресвятой Богородицы «Златоверхая» сиркәүе, Каруанһарай(Гостиный двор) янында (1790 йылда һатыуға һүтелгән)

• Владимир ҡапҡаһы янындағы Владимир сиркәүенең Владимирская Богоматерь часовняһы (1934 йыл һүтелгән)
• Варварҙар ҡапҡаһы янындағы Боглюбская икона Божьей Матери часовняһы (1928 йыл һүтелгән)
• Иверский ҡапҡаһы янында Иверская часовняһы (1929 йыл һүтелә, 1994—1996 йылдарҙа тергеҙелә)
• Владимир ҡапҡаһы янындағы Пантелеймон Целитель сиркәүе (1934 йыл һүтелгән)
• Ильинский ҡапҡаһы янындағы Преподобный Сергий Радонежский часовняһы (1927 йыл һүтелгән)
• Полялағы Троицкий сиркәүенең Преподобный Сергий часовняһы (1934 йыл һүтелгән)
• Москворецкий ҡапҡаһы янындағы Христ Спаситель часовняһы (1966 йыл һүтелә)

• Никольская
  • сауҙа урамы;
  • Ярославль һәм Ростовҡа юл;
  • XVII быуатан алып — аристократтар урамы;
  • Николо -Грек монастыры урамы;
  • элек Батша баҫма һарайы, һуңғараҡ — типография Синодальная типография урамы.
• Ильинка
  • илсе әһәмиәтенә эйә булған;
  • Посол һарайында 1,5 мең кеше торған;
  • йәнлек тиреһе, көмөш, ебәк һатҡандар;
  • Илья Пророк сиркәүенең исеме бирелгән;
  • 1803 й. — Каруанһарай (Гостиный двор) бинаһы төҙөлә;
  • XIX быуата — «Мәскәү Сити»
  • иң бай урам (банк, контора);
  • ҙур магазиндар;
  • 1879 йылда — Биржа бинаһыһы;
  • Новотроицк трактиры.
• Варварка
  • ХIV быуаттан бирле бар;
  • Зарядьела урынлашҡан;
  • Изге Варвара сиркәүе буйынса аталған;
  • Баяр Романовтар палатаһы .
• Бөйөк, һуңыраҡ — Мокринский тыҡрығы (һаҡланмаған)
  • Мәскәү яр буйы урынында булған;
  • урам-порт;
  • Мытный һарайы;
  • Мокрый Никола сиркәүе.

Элек-электән Ҡытай-ҡала территорияһында сауҙа гөрләп сәскә атҡан. Юҡҡа ғына борон «Мәскәүҙә ата-әсәңдән башҡа бөтә нәмәне лә һатып алып була» —тип әйтмәгәндәр. Мәскәү өсөн посадтың әһәмиәте шул тиклем ҙур булған, шунлыҡтан, кенәз Иван Данилович Калита үҙенең төп резиденцияһын уға яҡынлатып һалған һәм йөрөр өсөн Кремлдең көнсығыш диуарында яңы төп ҡапҡа уйҙырған.

Никольский урамынан алып Варваркаға тиклем һәм артабан Мәскәү йылғаһы аша «тере» күпер һуҙылған. ХV быуат аҙағындағы көслө янғындан һуң, Кремль диуарының көнсығыш яғында (аныҡлап әйткәндә Кремль соҡоронан ары) йөҙ ҙә ун сажин киңлегендә йорттар һалынмаған майҙан барлыҡҡа килә (ул ХVII быуатта «Ҡыҙыл майҙан» тип атала башлай). Кремль алдындағы бөтә майҙан сауҙа итеүселәрҙең эскәмйәләре менән тулған, һатыусылар, бер кемдән дә тартынмайса, Василий Блаженный соборы янында, Лобное место янында ла, Неглименский күперендә лә ҡысҡырып, һатып алыусыларҙы үҙ тауарҙары янына саҡырып торғандар. Һатыусылар менән күршеләш булыу юғары власть әһелдәренә оҡшамаған, һәм 1596—1598 йылда, сауҙа майҙаны зоналарының сиктәрен билдәләйҙәр. Ул урын Никитская, Ильинка, Варварка урамдары меән сикләнгән, унда сауҙагәрҙәрҙең таштан һалынған палаталары барлыҡҡа килгән. Тап шул саҡта Юғары, Урта, Түбәнге Сауҙа рәттәре тип аталған кварталдар барлыҡҡа килгән. Әммә ошондай саралар ҙа һатып-алышты майҙанда ныҡлап туҡтата алмай, сауҙа итеү тағы ла ике йөҙ йыл самаһы Ҡыҙыл майҙанда дауам иткән.

Сәйәхәтсе Адам Олеарий Мәскәү сауҙа рәттәрен «урамдар» тип атай.

Был ысынлап та төрлө сауҙа биналары тулыһынса урынлашҡан урамдар була. Ҡытай-ҡалала Иконный, Ветчинный, Алма, Завязочный, Калачный, Луковая, Чесноковый, Баллы, Подошвенный, Мыльный, Игольный, Пирожный, Харчевный, Дынный сауҙа рәттәре-урамдары булған. Мәскәү мода ҡыуыусылары бигерәк тә Щепетильный рәтен яратҡан, сөнки унда парфюмерия һәм галантерея тауарҙары һатылған.

Поляк дворяны Самуил Маскевич Ҡытай-ҡалала һатыу тураһында былай тип яҙған:

«Унда ниндәй генә кибеттәр юҡ: уларҙың һаны 10 000 тиклем иҫәпләнгән. Һәр ерҙә шундай яҡшы тәртип, һәр бер тауар, һәр һөнәрсе өсөн, иң әһәмиәтһеҙ генәләре өсөндә айырым кибеттәр рәте бар, хатта һаҡал-мыйыҡ ҡырыусыларҙың да үҙ рәттәре бар. Баҙарҙа һәр саҡ 200-гә тиклем бер ат еңелгән саналы извозчиктар торған.»

Сауҙа бинаһының төп рәүеше — кибет, айырым таштан йәки ағастан һалынған айырым ҡаралты. «Кибеттең» законда билдәләнгән ҙурлығы: киңлеге 2 һәм оҙонлоғо 2,5 сажин, йәғни 4Х5 метр. «Кибетте» бары тик бай сауҙагәрҙәр генә тота алған, шунлыҡтан ярым кибет, сирек кибет биналары йыш осраған. Кибеттәрҙән тыш, шулай уҡ сауҙа рәттәрендә «мөгәрәп», «йәшник урындары», «рундук», «эскәмйә», «тәпән», «мискә», «ҡыуыштар» торған.

«Ҡыуыш» — ҙур булмаған бура бүрәнәһе була, уның алғы стенаһы күтәреп асылған һәм һатыу шул асыҡ стенанан алып барылған. Эш көнө тамамланғас, был стена йоҙаҡҡа ябылып ҡуйылған. Һатыусы ҡыуышта тороп һатҡан, ә һатып алыусы ҡыуыштың тыш яғында баҫып тауар алған, Һатыусы уларҙы «Милости прошу к нашему шалашу!» — тип ҡысҡырып үҙ ҡыуышына саҡырған. «Ҡыуыштар» әле лә һаҡлана: коммерция киоскылары асылда шул «ҡыуыш».

Кибетте, еүештән һаҡлар өсөн, ерҙән әҙерәк күтәреп төҙөгәндәр. Һатып алыусылар кибеткә баҫҡыс буйлап күтәрелеп-төшөп йөрөгәндәр. Сауҙагәрҙәргә һатырға, ә һатып алыусыларға тауар алырға кәрәклектән, улар оҙаҡ ҡына файҙалы килешеүҙәр алып барғандар. Йыш ҡына һуңғы лайыҡлы хаҡты сауҙәгәр һатып алыусы баҫҡыстан төшө башлағас биргән, шунлыҡтан был хаҡты осһоҙ, килешле тип йөрөткәндәр. Әммә сауҙагәрҙәрҙең һатып алыусыны алдау методтары күп булған, шунлыҡтан улар үҙҙәренә кәрәк хаҡты һәр ваҡыт ала белгән.

Тарихсы Н. И. Костомаров Мәскәү сауҙагәре тураһында шулай яҙа:

«Мәскәүҙә һатып алғанда тауар хаҡын байтаҡ күтәреп һорау һәм уны түбән төшөрөү йолаһы булған. Сауҙагәр кешенең кемлегенә ҡарап үҙ хаҡын ҡуйған һәм бер үк тауарҙы кешеһенә ҡарап ун тапҡырға ла арттырып һатҡан».

Ҡайһы саҡ сауҙагәрҙәр, хаҡты төшөрөргә дәртле кешеләр йыйылған саҡта, «зеленить или краснить» үҙенсәлекле уйынын ойошторғандыр. Кибеткә һатып алыусы инеп, берәй тауар, мәҫәлән, көңгөрт һоро буҫтау һораған саҡта, сауҙагәр бик тыныс төҫ менән ҡыҙыл йәки йәшел буҫтау төргәген сығарып һалған. Сауҙагәр һатып алыусыны уға кәрәкле тауарҙың ошо икәнлегенә ышандырырға тырышҡан. Һатып алыусы, сауҙагәр аҡылдан яҙғандыр тип уйлап, икенсе кибеткә киткән. Был кибеттә лә шул уҡ хәл ҡабатланған: сауҙагәр һоро буҫтау урынына ҡыҙыл йәки йәшел буҫтау килтергән. Бер нисә кибеттә лә шуны күргән меҫкен һатып алыусы үҙенең аҡылы зыянланмаған микән тип шикләнә башлаған.

Баш ҡаланы Мәскәүҙән Петербургҡа күсергәс, Ҡытай-ҡала сауҙагәрҙәре күпләп Замоскворечье биҫтәһенә күсеп киткән.

• Мәскәү Кремле
• Аҡ ҡала
• Ер ҡалаһы
• Замоскворечье
• Заяузье

• Найденов Н. А. Москва. Соборы, монастыри и церкви. Ч. I: Кремль и Китай-город. — М., 1883, 7 с, 33 л. 2015 йыл 24 сентябрь архивланған.
• Скворцов Н. Уничтоженные в Московском Китай-городе церкви. — М., 1895, 44 с.
• Стеллецкий И. Я. Китайгородская стена // Старая Москва. Сборник. Вып. 2 / Под ред Н. Н. Соболева. — М., 1914. — С. 53—67. (Факсимильное издание — М.: Столица, 1993. — ISBN 5-7055-1169-8).
• Александровский М. И. Указатель церквей и часовен Китай-города 2017 йыл 8 сентябрь архивланған.. — М., 1916, 31 с.
• Боборыкин П. Д. Китай-город. Роман в пяти книгах. — М.: Моск. рабочий, 1947. — 336 с. (Ашукин Н. С. Предисловие — С. 3-4).
• Фальковский Н. И. Москва в истории техники. — М.: Моск. рабочий, 1950. Китай-город. С.25—34
• Сытин П. В. Из истории московских улиц. — М.: Московский рабочий, 1958. Стр. 67-70.
• Антипин Г. Г. Зарядье. Проспект-путеводитель. — М.: Реклама, 1973. 64 с., ил.
• Либсон В. Я. Стены и башни Китай-города // «Строительство и архитектура Москвы», 1973, № 1.
• Либсон В. Я. Глава 4. В КИТАЙ-ГОРОДЕ // «Возрожденные сокровища Москвы», 1983.
• Казакевич И. И. Московское Зарядье. — М.: Искусство, 1977. 208 с.
• Памятники архитектуры Москвы. Кремль. Китай-город. Центральные площади. — М.: Искусство, 1982. 502 с.
• Щенкова О. П. Китай-город — торговый центр Москвы в конце XVIII—первой половине XIX в. // Архитектурное наследство. — М., 1985. — № 33. — С. 31-39.
• Щенкова О. П. Архитектура Китай-города Москвы периода классицизма. // Архитектурное наследство. — М., 1988. — № 36. — С. 175—186.
• Белоусова Т. М. Тайны подземной Москвы / В книге использованы фотографии А. Зайцева, С. Тер-Оганезова, А. Задикяна, А. Лухты. — М.: Московский рабочий, 1997. — 240 с. — 11 000 экз. — ISBN 5-239-01908-8. (обл.)
• Паламарчук П. Г. Сорок сороков. Т. 2: Москва в границах Садового кольца. — М., 2004, 744 с, 16 л. ил. — ISBN 5-7119-0013-7. (т.2); ISBN 5-212-00500-0.
• Вострышев Михаил. Москвоведение от А до Я. — М.: Алгоритм, Эксмо, 2007.
• А. Л. Баталов, Л. А. Беляев. Сакральное пространство средневековой Москвы. — М.: Феория, Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 400 с. — ISBN 978-5-4284-0001-4.

• Китай-город, часть Москвы // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)(рус.)
• Китай-город
• Храмы Китай-города
• Фотографии сохранившихся фрагментов Китайгородской стены 2007 йыл 3 декабрь архивланған.
• Фрагмент фундамента Варварской башни Китайгородской стены 2009 йыл 26 ноябрь архивланған.
• Видеоэпизод, посвящённый Китай-городу в 2009 году
• М. Г. Рабинович. Облик Москвы В XIII—XVI веках
• Китай-город. Фотогалерея места