Хөрәсән төркиҙәре теле
| Хөрәсән төркиҙәре теле | |
| Дәүләт |
 Иран[1] |
|---|---|
| Тел төрҙәре | агглютинатив телдәр һәм SOV[d] |
| Яҙыу | фарсы яҙыуы[d] |
| Телдә һөйләшеүселәр | 886 000 кеше (2014)[2] |
| Телдең ЮНЕСКО статусы | бирешеүсән[d][3] |
| Ethnologue каталогында тел статусы | 6a Vigorous[d][2] |
| Тасуирлау биттәре | turkic.elegantlexicon.com/… |
| Викимедиа проекттарында тел коды | kmz |
Хөрәсән төркиҙәре теле (рус. Хораса́нско-тю́ркский язы́к, خوراسان تورکجهسی / Xuroson Turkchasi) — Иранда киң таралған төрки телдәрҙең береһе, был телдә илдең төньяҡ-көнсығышында, атап әйткәндә Хөрәсәндә тупланған халыҡ һөйләшә. Туған телдең төп һәм Хөрәсән төркиҙәренең туған теле һәм төп ҡулланылышта йөрөй. Ирандағы күп һанлы төрки телдәр һәм диалекттарҙың береһе.
Шәрҡиәтсе лингивистар хөрәсән телен сәйәси, милли һәм идеология күҙлегенән сығып, төркмән теле диалекты тип белдерә[4][5].
Был тел юғалыу хәүефе янаған донъя телдәре атласына («рус. Атлас языков мира, находящихся под угрозой исчезновения») индерелгән [6], сөнки фарсы һәм төрки (әзербайжан) теле йоғонтоһона дусар.
Шәреҡ тармағының әҙ һанлы телдәре һәм диалекттары иҫәбенә инә[7], төрөк теленең уғыҙ төркөмөнә ҡарай [8]. Өс төп диалекты йәки һөйләше: төньяҡ кучан (нишапури), көньяҡ кучан (ширвани) һәм көнбайыш кучан (боджнурди) бар[8].
Ҡайһы берәүҙәр уны бер төркмән теленә , бер әзербайжан теленә индерә[9]. Шулай уҡ хөрәсән телен үҙаллы тел, төркмән һәм әзербайжан телдәре аралығында тип һанаусылар бар[10]. Тәүге тапҡыр Джавад Хеят әзербайжан теленең айырым диалекты тип танып, «Тарих-е забан-о-лахджаха-е Торки» (Төрки телдәр һәи диалекттар тарихы) тигән китабында яҙып сыға[11].
Хөрәсән теле үҙенсәлектәре
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Был телдә 9 һуҙынҡы һәм 24 тартынҡы өн. Һүҙ яһалышына сингармонизм хас. 7 килеш бар. Ҡылымдар зат, һан, заман һәм залог буйынса үҙгәрә.
Күплек һанында "/- lar/" (-лар) исем суффиксы ҡулланыла, ике формаһы бар: "/- lar/" (лар) һәм "/ - lær/" (ләр), был һуҙынҡылар гармонияһына бәйле.
Килештәр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Исемдәрҙең килеш ялғауҙары тартынҡы һәм һуҙынҡыларға бөткәндә лә һуҙынҡылар гармонияһына ярашлы үҙгәрә:
| Исем | Һуҙынҡынан һуң | Тартынҡынан һуң |
|---|---|---|
| Төп | Нет окончания | |
| Эйәлек | niŋ/nin | iŋ/in |
| Төбәү | ja/jæ | a/æ |
| Төшөм | ni/nɯ | i/ɯ |
| Урын | da/dæ | |
| Абляциялы | dan/dæn | |
| Инструменталь | nan/næn | |
Алмаштар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Алты шәхси алмаштары бар. Шәхси алмаштар ҡайһы берҙә ҡәҙимге исемдәрҙең төрлө ялғауҙарын ала.
| Берлек | Күплек | |
|---|---|---|
| Беренсе заттан | mæn | bɯz |
| Икенсе заттан | sæn | siz |
| Өсөнсө заттан | o | olar |
Ҡылымдар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Инфинитив ҡылымдар / - max / тип бөтә.
Тел үрнәге
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]| Урыҫ теленә тәржемә | ХФА | Латин алфавиты версияһы | Фарсы-ғәрәп яҙмаһында төп нөсхә |
|---|---|---|---|
| Таким образом, был один падишах Зияд. | ɑl ɣəssa bir ziyæːd pæːdiʃæːhiː bæːɾɨdɨ | Al ğässa bir Ziüäd pädişähi bärıdı | .ال غسا بیر زیود پدیشهی بـهریدی |
| Всемогущий Бог не дарил ему сына. | xodɒːʷændi æːlæm ona hit͡ʃ ɔɣul ataː elæmɑmiʃdi | Xodavändi äläm ona hiç oğul ata elämamişdi. | .خوداوندی آلم اونا هیچ اوغول اتا ایلهمامیشدی |
| Потом сказал визирю: «Эй визирь, у меня нет сына. Что мне сделать?». | bæːdæn vaziːɾæ dədi, ej vaziːɾ, mændæ ki ɔɣul joxdɨ, mæn næ t͡ʃaːɾæ eylem | Bädän vazirä dädi: "Ey vazir, mändä ki oğul yoxdı. Män nä çarä eylem?" | بدن وازیره دهدی: «ای وازیر, منده کی اوغول یوخدی. من نه چاره ایولیم»؟ |
| Визирь сказал: «Всемогущий падишах, что ты можешь делать с этим». | vaziːɾ dədi, pɒːdiʃaː-i ɢɨblæ-ji ɒːlæm, sæn bu mɒːlɨ-æmwɒːlɨ næjlijæsæn | Vazir dädi: "Padişai qıbläyi aläm, sän bu malıämvalı näyliyäsän?" | وازیر دهدی: «پادیشای قیبلنهیی آلم, سن بو مالیموالی نیلیسن»؟ |
Ҡыҙыҡлы факт
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]2017 йылдан Википедияла хөрәсән төркиһенең тест бүлеге булдырылған [12].
Ҡарағыҙ
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ ScriptSource - Iran
- ↑ 2,0 2,1 Ethnologue (ингл.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
- ↑ Красная книга языков ЮНЕСКО
- ↑ Ulrich Ammon, Norbert Dittmar, Klaus J. Mattheier, Peter Trudgill. Central Asia and Mongolia // Sociolinguistics (билдәһеҙ). — Berlin: Walter de Gruyter, 2006.
- ↑ CENTRAL ASIA XIV. Turkish-Iranian Language Contacts (ингл.). Encyclopædia Iranica. Дата обращения: 8 май 2019.
- ↑ UNESCO Atlas of the World's Languages in Danger (ингл.). UNESCO. Дата обращения: 8 май 2019.
- ↑ East Oghuz (ингл.). Glottolog. Дата обращения: 8 май 2019.
- ↑ 8,0 8,1 Khorasani Turkish (ингл.). Glottolog. Дата обращения: 8 май 2019.
- ↑ Азербайджанцы — язык и происхождение народа. Дата обращения: 8 май 2019.
- ↑ Turkic languages of Persia: An owerview (ингл.). Encyclopædia Iranica. Дата обращения: 8 май 2019.
- ↑ [1] 2021 йыл 21 май архивланған. Horasan Türkçesi ne İlgili Folklor Çalışmaları
- ↑ тестовый раздел Википедии на хорасанско-тюркском языке
