Гуам

'Территория Гуам
Territory of Guam (ингл.) Guåhan (чам.)

Флаг
Девиз: «Where America’s day begins»
Гимн: «Stand Ye Guamanians»
Үҙаллылыҡ датаһы	юҡ
Рәсми телдәр	инглизсә һәм чаморро[d]
Баш ҡала	Хагатна
Идара итеү төрө	Инкорпорацияланмаған ойошҡан АҠШ биләмәһе
Президент Губернатор	Джо Байден Лу Леон Герреро
Территория • Бөтәһе	192 541,3 км²
Халыҡ • Һаны (2007) • Халыҡ тығыҙлығы	173 456 чел. (179) 320 чел./км²
Валюта	АҠШ доллары (USD)
Интернет-домен	.gu
Код ISO	GU
МОК коды	GUM
Телефон коды	+1 671
Сәғәт бүлкәте	10

Гуа́м территорияһы (ингл. Territory of Guam, Ҡалып:Lang-ch) — — Тымыҡ океандың көнбайыш өлөшөндәге Мариан утрауҙары архипелагындағы утрау. Америка Ҡушма Штаттары составына инмәгән, әммә уларҙың милке һаналған утрау. Гуам, башҡа Мариан утрауҙары менән бер рәттән, Америка Ҡушма Штаттарының иң көнбайыш территорияһы булып тора. Сәйәси берәмек булараҡ, Гуам архипелагты Төньяҡ Мариан утрауҙары берләшмәһе менән уртаҡлаша.

Гуамдың баш ҡалаһы — Хагатна, ә халыҡ күп йәшәгән ҡала — Дедедо. Гуам 1983 йылдан алып Тымыҡ океан берләшмәһе ағзаһы булып тора. Гуам халҡын гуамдар тип йөрөтәләр, һәм улар тыуым буйынса Америка граждандары булып тора. Төп гуамдар — Көнсығыш Индонезия, Филиппин һәм Тайвань илдәренән булған башҡа австронезия вәкилдәре. Чаморро утрауға 4000 йыл самаһы элек күсеп килгән.

2016 йылдың мәғлүмәттәре буйынса, Гуамда 162 742 кеше йәшәгән. Гуамдың майҙаны 544 км² тәшкил итә, шуға ярашлы халыҡтың тығыҙлығы бер квадрат километрға 299 кеше тәшкил итә. Океанияла был Мариан утрауҙарынан иң ҙуры һәм иң көньяҡ, Микронезияла иң ҙуры. Иң бейек нөктә — диңгеҙ кимәленән 406 метр бейеклектәге Ламлам тауы. 1960 йылдарҙан алып утрау бюджетының төп килем статьялары булып туризм һәм Американың ҡораллы көстәре яғынан субсидиялар тора.

1521 йылдың 6 мартында Испанияла хеҙмәт иткән Португалия тикшеренеүсеһе Фернан Магеллан утрауға барған беренсе европалы була. Гуам Испания тарафынан 1668 йылда колониялаштырыла; күсеп килеүселәр араһында католик миссионер-изуиты Диего Луис де Сан-Виторес була. XVI—XVIII быуаттарҙа Гуам Манилаға китеп барған Испания галеондары өсөн мөһим йөк тейәү пункты була. 1898 йылдың 21 июнендә Испания-Америка һуғышы ваҡытында Ҡушма Штаттар Гуамды баҫып ала. Шул уҡ йылдың 10 декабрендә Париж килешеүенә ярашлы Испания Гуамды Ҡушма Штаттарға бирә.

Икенсе донъя һуғышына тиклем Тымыҡ океанда биш Америка территориаль берәмеге иҫәпләнә: Микронезияла Гуам һәм Уэйк атоллы, Полинезияла һәм Филиппинда Америка Самоаһы һәм Гавайҙары.

1941 йылдың 8 декабрендә, Перл-Харборға һөжүм иткәндән һуң бер нисә сәғәт үткәс, Гуамды япондар баҫып ала, улар утрауҙы ике йыл ярым буйы биләй. Баҫып алыу ваҡытында гуамдарҙы мәжбүри хеҙмәткә, көсләүгә, язалауға һәм башһыҙландырыуға дусар итәләр. Америка ғәскәрҙәре 1944 йылдың 21 июлендә утрауға контролде кире ҡайтара. Гуамдың рәсми булмаған девизы — «Америка көнө башланған урында», был датаны үҙгәртеү линияһына утрауҙың яҡынлығына һылтанма булып тора.

Гуам утрауы төньяҡтан көньяҡҡа 50 саҡрымға һуҙылған, иң тар урта өлөшөндә киңлеге — 12 саҡрым. Утрауҙың төньяҡ сиге — Ритидиан мороно (ингл. Ritidian Point).

Гуамдың майҙаны 544 км² тәшкил итә, был майҙаны буйынса 32-се урында, ә яр буйының оҙонлоғо 125,5 км тәшкил итә^[1].

Гуам — Мариан утрауҙарында иң көньяҡ һәм иң ҙур утрау, шулай уҡ Микронезияла иң ҙуры. Ул донъя океанының иң тәрән нөктәһенән — 10 911 м тәрәнлектәге "Челленджер упҡындары"нан төньяҡ-көнсығышҡа табан 340 саҡрым алыҫлыҡта Мариан уйпатлығы буйлап һуҙылған.

Утрау вулкан сығышлы, мәрйен рифтары менән уратып алынған. Гуамдың төньяҡ өлөшө рельефы көньяҡ өлөшөнән ҡырҡа айырыла. Төньяҡ өлөшө — мәрйендән һалынған эзбизташ яйлаһы. Яйла Гуамда эсәр һыуҙың төп сығанағы. Төньяҡ-көнбайышта һәм төньяҡта яйла ҡапыл ярға килеп төшә. Утрауҙың көньяҡ өлөшө — вулкан сығышлы һәм убалы рельефлы. Убалар лаваларҙан, шулай уҡ кварциттарҙан һәм балсыҡлы һәүерташтарҙан тора. Гранит һәм ҡомташ сығыштары бар. Утрауҙың иң бейек нөктәһе — Ламлам тауы (406 м)^[1]. Эре йылғалар юҡ, иң ҙур бассейндарҙың Талофо, Илиг, Паго, Хагатна һәм Апра йылғалары бар^[2].

Мариан сылбыры (Гуам уның бер өлөшө булып тора) Тымыҡ океан һәм Филиппин диңгеҙе тектоник плиталарының бәрелешеүе һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән. Гуам — Мариан уйпатлығына, Мариан утрауҙарынан көнсығышҡа табан барған субдукцияның тәрән зонаһына яҡын ер массивы. Субдукция зонаһы эргәһендә урынлашыуы арҡаһында Гуамда ҡайһы берҙә ер тетрәүҙәр була. Элек Гуам эргәһендәге эпиүҙәктәрҙең күбеһе 5,0-8,7-гә тиклем ҙурлыҡта ине. Төньяҡ Мариан утрауҙарындағы Анатахан утрауынан айырмалы рәүештә, Гуам, вулкан смогы Анатахандан уға тиклем барып етһә лә, вулканик әүҙемлек күрһәтмәй.

• 
  Йыһан фотоһы

Кёппен классификацияһы буйынса Гуамда климат дымлы тропик һанала, әммә март та иң ҡоро ай булараҡ төньяҡ-көнсығыштан миҙгелле пассат менән йомшарыусы тропик муссон климат классификацияһына тура килә.

Гуамда уртаса тәүлек һауа температураһы йыл дауамында бер тигеҙ һәм 26 — 27 градус самаһы тора. Көньяҡ-көнбайыш муссон урынлаштырылған ваҡытта ҡоро миҙгел ғинуарҙан майға тиклем дауам итә, ә ямғырҙар миҙгеле — июлдән ноябргә тиклем. 1981 йылдан 2010 йылға тиклемге осорҙа яуым-төшөмдөң уртаса йыллыҡ миҡдары яҡынса 2490 мм тәшкил иткән.

Күҙәтеүҙәр тарихында иң дымлы ай 1997 йылдың авгусы, ул саҡта 977,6 миллиметр яуым-төшөм була; иң ҡоро ай — 2015 йылдың феврале — 3,8 миллиметр яуым-төшөм менән. Ә иң дымлы календарь йыл — 1976 йыл (3345,2 миллиметр), ә иң ҡоро йыл — 1470,2 миллиметр яуым-төшөм менән 1998 йыл. 1953 йылдың 15 октябрендә, 393,2 миллиметр яуым-төшөм яуғанда, күҙәтеүҙәр тарихында иң ямғырлы көн була.

Уртаса һауа температураһы — 30 °C, уртаса түбән — 24,4 °C. Дөйөм алғанда, температура 24,4 °C артыҡ йәки 21,1 °C түбәнерәк. Сағыштырма дымлылыҡ, ғәҙәттә, йыл дауамында төндә 84 проценттан юғарыраҡ, әммә уртаса айлыҡ дымлылыҡ 66 процент тирәһе тирбәлә. Иң юғары температура Гуамда ике тапҡыр теркәлгән: 1971 йылдың 18 апрелендә һәм 1990 йылдың 1 апрелендә — һәм 35,6 °C градус тәшкил иткән; иң түбәне — 18,3 °C 1973 йылдың 8 февралендә.

Гуам тайфундар юлында ята, һәм утрауға ямғырҙар ваҡытында тропик дауыл һәм тайфун хәүефе янай. Тайфундарҙың иң юғары хәүефе августан ноябргә тиклем күҙәтелә, унда тайфундар һәм тропик дауылдар Тымыҡ океандың көнбайыш өлөшөндә булыуы ихтимал. Һуңғы ваҡытта Гуам өҫтөнән үткән иң көсөргәнешле тайфун Понгсон тайфуны була. Ундағы ел тиҙлеге сәғәтенә 232 саҡрым тәшкил итә, көсәйгәндә секундына 278 саҡрымға етә. Тайфун утрауҙа 2002 йылдың 8 декабрендә була.

1976 йылда Памела тайфуны килтергән емереклектәрҙән һуң, ағас ҡаралтыларҙың күбеһе бетонға алмаштырыла^[3]. Мәҫәлән, 1980 йылдарҙа ағас бағаналар тайфундарға сыҙамлы бетон һәм ҡорос бағаналарҙы алмаштыра башлай. Урындағы хөкүмәт ҡәтғи төҙөлөш нормалары индергәндән һуң, йорт һәм предприятие хужаларының күбеһе үҙ конструкцияларын тимер-бетон ҡулланып төҙөй һәм көслө дауылға ҡаршы тәҙрә ҡапҡастары ҡуя башлай.

• 
  1962 йылдың ноябрендә Карен тайфуны эҙемтәләре
• 
  2002 йылдың июлендә Чатаан тайфуны
• 
  Гуамда ҡояш байыуы

Утрауҙың тупрағы — уңдырышлы ферраллитлы, урыны менән аҙ ҡеүәтле. Гуамдың төньяҡ өлөшө саванна үҫемлектәре менән ҡапланған. Дымлы тропик урмандар утрауҙың көньяҡ өлөшөндәге йылға үҙәндәрендә һәм ҡалҡыулыҡ битләүҙәрендә генә осрай. Яр буйы буйлап — кокос пальмаһы сауҡалыҡтары.

• 
  Баш ҡала Хагатна
• 
  Ритидиан пляжы

Гуамдың хайуандар донъяһы ярлы. Кимереүселәр (ҡомаҡ, сысҡан), ярғанаттар бар. Урмандарҙа испандарҙың Филиппиндан килтергән боландары осрай. Утрауҙың төньяҡ һәм көньяҡ өлөштәрендә ҡырағай ҡабандарҙы осратырға мөмкин. 1940-сы йылдар уртаһына тиклем утрауҙа бик күп ҡоштар булған, һуңынан уларҙың күбеһе Икенсе донъя һуғышы аҙағында осраҡлы ғына индерелгән йылан — көрән бойга арҡаһында юҡ ителгән. Йылан еңелсә ағыулы һәм кешеләр өсөн хәүефле булмаһа ла, фауна өсөн ысын бәләгә әүерелә. Йыландар ҡоштарҙың ҡайһы бер төрҙәренең юғалыуына ғына килтермәй, шулай уҡ юғары көсөргәнешле сымдарҙың тоташыуына килтерә^[4]. Элек Гуамда булмаған йыландарҙың тығыҙлығы бер квадрат километрға 2000-гә еткән, был донъяла иң юғары күрһәткестәрҙең береһе булып тора. Reuters агентлығы хәбәр итеүенсә, 2013 йылда, йыландарҙың таралыуына юл ҡуймаҫ өсөн, утрау биләмәһенә ағыуланған сысҡандарҙы ташларға ҡарар ителә^[5].

• 
  Яр буйында мангр ҡыуаҡлыҡтары
• 
  Утрау эндемигы — гуам көтөүсеһе (Цинциннати зоопаркы)
• 
  Нуам һыуҙарында һары ҡанатлы ваҡ тешле барабуля

Гуамда яҡынса 3,5 мең йыл элек австронезий халыҡтарының береһе, чаморро урынлаша. Гуамдың төньяғындағы Ритидиан-Бич мәмерйәһенән 2180-30 йыл элек билдәләнгән RBC1 и RBC2 өлгөләрендә митохондриаль гаплотөркөм асыҡланған, RBC1 өлгөһөндә Y-хромосома O2a2-P201 гаплотөркөмө билдәләнгән^[6]. Боронғо чаморро йәмғиәтендә дүрт синыф була: чаморри (ингл. chamorri, башлыҡтар), матуа (ингл. matua, юғары синыф), ахаот (ингл. achaot, урта синыф) һәм мана’чан (ингл. mana'chang, түбән синыф)^[7]:20-21. Матуа балыҡ тотоу өсөн уңайлы урындарға эйә булып, яр буйындағы ауылдарҙа йәшәгән. Матуа менән мана’чандар бер- береһе менән һирәк аралаша, һәм матуа йыш ҡына аралашыуҙа аралашыусы булараҡ, ахаоттарға мөрәжәғәт итә. Чаморроларҙың шулай уҡ макахна (ингл. makåhna) йәғни какахна (ингл. kakahna), тылсымлы һәләттәре менән шамандары һәм сурухану (ингл. suruhånu) йәғни суруханалары (ингл. suruhåna) — үҫемлектәрҙең төрлө төрҙәрен һәм дарыу эшләү өсөн тәбиғи материалдар ҡулланған дауалаусылары була. «Таотао-моа» (англ. taotao mo'na) тип аталған боронғо чаморро рухтарына ышаныу әле лә Европаға тиклемге мәҙәниәт ҡалдығы тип һаҡлана. Сурухану «таота-моа» асыуына дусар булмайынса, үҙ өйөндә үҫемлек��әрҙе һәм башҡа тәбиғи материалдарҙы хәүефһеҙ йыя алған берҙән-бер кешеләр тип иҫәпләнә. Чаморро йәмғиәте матрилиниялы кландар буйынса ойошторола^[7]:21. Латте — таш бағаналар, уларҙы Мариан утрауҙарында ғына табырға мөмкин; улар Европаға тиклемге Чаморро мәҙәниәтенең иң юғары ҡаҙанышы була. Латте нигеҙ сифатында ҡулланыла, уның өҫтөндә һаламдан бәләкәй йорттар төҙөлгән. Таштар халиги тип аталған эзбизташтан барлыҡҡа килгән нигеҙҙән һәм мәрйен йәки эзбизташтың яһалған, өҫ яҡтан бикле таштан тора. Был таштарҙың ихтимал булған сығанағы, Рота-Латтеның таш карьеры, 1925 йылда Рота утрауында табыла^[7]:28.

Гуамда беренсе европалы булып 1521 йылдың 6 мартында Португалия штурманы Фернан Магеллан донъя буйлап сәйәхәт иткән ваҡытта була^[7]:41-42. Килгәс тә, уның карабын балансирҙар менәнйөҙләгән бәләкәй каноэ уратып ала. Улар проа тип атала, ә Гуам «Латин елкәндәре утрауы» (исп. Islas de las Velas Latinas) тигән атама ала. Магелландың иптәше Антонио Пигафетта кешеләрҙең карапҡа менеп, мөмкин булғандың барыһын да, шул иҫәптән нығытылған бәләкәй кәмәне лә урлауы тураһында яҙа. Ошоноң арҡаһында архипелагҡа беренсе үтеүселәр «Талаусылар утрауҙары» тип баһа бирә^[8].

Гуам 1565 йылда Испания колонияһы тип иғлан ителә. 1600 йылдан алып утрауҙы Мексиканан Филиппинға барған испан галеондары командаларҙың ялы һәм провиантты тулыландырыу өсөн файҙаланған. 1600 йылдан алып утрауҙы Мексиканан Филиппинға барған испан галеондары командалар ялы һәм провиантты тулыландырыу өсөн файҙаланған. Чаморро христианлаштырыу оҙатыуында ғәмәли испан колониялаштырыуы 1668 йылдан, утрауға католик вәғәзселәре килгәс башланды. 1670 йылдан 1695 йылға тиклемге осорҙа испан һалдаттары баҫтырған чаморро болалары башлана. Чаморролар, бигерәк тә ир-егеттәр, һаны ныҡ кәмене. Был чаморроның испандар, филиппиндар һәм мексикандар менән аралашыуына килтерә. Әммә Чаморроның теле һәм ҡайһы бер йолалары ла һаҡланған.

• 
  Магеллан килеү хөрмәтенә монумент
• 
  XIX быуат аҙағында Хагатнаның үҙәк урамы

Америка Ҡушма Штаттары 1898 йылда Испания-Америка һуғышында утрауҙы яулай һәм уны шул уҡ йылда Париж тыныс килешеүе буйынса ала. Бынан һуң Гуам Филиппиндан йә Филиппинға китеүсе Америка суднолары өсөн күсеп ултырыу базаһы булып хеҙмәт итә.

Икенсе донъя һуғышы барышында Гуам 1941 йылдың 8 декабрендә Перл-Харборға һөжүм иткәндән һуң өс сәғәт үткәс япон бомбардировкаһына дусар була. Утрау 10 декабрҙә Япония көстәренә күсә.

Гуамдың япон оккупацияһы ике йыл ярымға һуҙыла. Һуғыш ҡыҙған осорҙа утрауҙа 19 000 тирәһе япон һалдаты һәм матросы урынлаштырыла.

1944 йылдың 21 июлендә Америка граждандары Гуамға төшә. Утрау өсөн һуғыш 20 көн дауам итә, һәм бөтә япондар тиерлек һәләк була.

Япония капитуляцияһынан һуң 28 йыл буйына утрауҙа капрал Сёити Ёкои йәшәй.

• 
  USS Pennsylvania (BB-38) линкоры Америка ғәскәрҙәрен ултыртҡан көндө Гуамды бомбаға тота
• 
  1944 йылдың 28 июлендә утрау өсөн барған һуғышта диңгеҙ пехотасылары
• 
  Япон хәрби әсире һорау алыу көткән ваҡытта

Гуам «АКШ-тың ҡушмайынса ойошторолған биләмәһе» рәсми статусына эйә. Гуам утрауының 1950 йылда Америка Ҡушма Штаттары конгресы тарафынан ҡабул ителгән Органик законы нигеҙендә идара ителә. Был закон утрауға урындағы үҙидара хоҡуғын бирә һәм унда йәшәүселәрҙе Америка Ҡушма Штаттары граждандары тип иғлан итә.

Башҡарма власты урындағы хөкүмәт тәғәйенләгән губернатор (Гуам халҡы 4 йылға һайлай) тормошҡа ашыра.

Гуамдың Америка Ҡушма Штаттары вәкилдәре палатаһында бер делегаты бар, әммә уның тауыш биреү хоҡуғы юҡ.

Закондар сығарыу органы — 15 сенаторҙан торған Легислатура (2 йылға халыҡ тарафынан һайлана).

Гуамда Америкаға тулы бойондороҡһоҙлоҡ өсөн хәрәкәт бар, әммә Гуам халҡының күбеһе киңерәк автономия алып, хәҙерге статусын модификациялы рәүештә һаҡлап ҡалыуҙы өҫтөн күрә.

Гуам — Тымыҡ океанда Америка Ҡушма Штаттарының иң ҙур стратегик хәрби базаһы. Америка хәрбиҙәре башлыса Андерсен авиабазаһында һәм Апра-Харбор хәрби-диңгеҙ базаһында тупланған.

Гуам 19 ауылға (муниципалитеттарға) бүленгән:

;

Йыллыҡ үҫеш — 1,3 %;

Тыуым — 18,1 кеше 1000 кешегә;

Үлем — 4,6 кеше 1000 кешегә;

Ир-егеттәрҙең уртаса ғүмер оҙонлоғо — 75, ҡатын-ҡыҙҙарҙыҡы — 81 йәш

Этно-раса составы: чаморро - 37,3 % (59 381 кеше), чуук - 7,0 % (11 230 кеше), Океанияның башҡа халыҡтары - 5,0 % (7971 кеше), филиппиндар - 26,3 % (41 944 кеше), Азияның башҡа халыҡтары - 5,9 % (9437 кеше), ҡатнаш сығышлы - 9,4 % (14 929 кеше), аҡтар - 7,1 % (11 321 кеше), ҡаралар - 1,0 % (1540 кеше), башҡалар - 1,0 % (1605 кеше) (2010 г йылғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса)^[10];

Телдәре: инглиз - 43,6 % (63 238 кеше), чаморро - 17,8 % (25 827 кеше), филиппин телдәре - 21,2 % (30 720 кеше), Океания телдәре - 10,0 % (14 441 кеше), азиат телдәре - 6,3 % (9192 кеше), башҡа телдәр - 1,1 % (1651 кеше) (2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса)^[11];

Грамоталылыҡ — 99 %;

Ҡала халҡы — 93 %.

Гуамдың иҡтисадына, тәү сиратта, туризм (айырыуса Япониянан) һәм утрауҙағы Андерсен/13 хәрби базаһы ярҙам итә^[12], ул утрау майҙанының байтаҡ өлөшөн биләй. Утрауҙа Гуам Университеты урынлашҡан.

Туризм Гуам иҡтисадында ҙур роль уйнай. Отелдәрҙең күбеһе Филиппин диңгеҙҙәре менән йыуылған көнбайыш яры буйлап төҙөлгән. Шуның менән бергә, отелдәр төҙөү һәм туристарҙың килеүе яр буйындағы рифтарға, шулай уҡ диңгеҙ флораһына һәм фаунаға ҙур зыян килтерә.

Хәҙер Гуам — япон туристары өсөн популяр урын, атап әйткәндә, ул Гавай утрауҙарына ҡарағанда Японияға яҡыныраҡ. Туристар ағымы күләменең 90 проценты тиерлек — Япония туристары. Япония туристары араһында иң популяр миҙгел — июнь-сентябрь айҙарында ямғырҙар миҙгеле, ул ваҡытта бик үк эҫе түгел һәм йыш, ләкин тиҙ туҡтай торған яуым-төшөмдәр яуа (20-30 минут дауам итә).

Гуамда Антонио Б. Вон Пат исемендәге халыҡ-ара аэропорт төҙөлгән.

Утрау башҡа донъя менән Интернеттың 12 оптик-сүсле кабеле менән бәйле^[13].

Урындағы транспорт башлыса утрауҙың төрлө райондарына йөрөгән автобустарҙан — шаттлдарҙан ғибәрәт. Бер яҡҡа юл хаҡы 4 доллар тәшкил итә. Отелдәр һәм аэропорт араһында бушлай маршруттар бар. Утрау үҙәгендәге үҙ эсенә автобустарҙың тулы маршрутын һәм расписаниены алған ҙур туҡталыштарҙың барыһы ла рус теленә тәржемә ителгән.

Утрау буйлап идеаль йөрөү сараһы - прокатҡа алынған автомобиль. Утрауҙа төрлө маркалы (башлыса япон һәм корея) еңел автотранспортты ҡуртымға бирергә тәҡдим итеүсе Rent-a-Car агентлыҡтар бик күп. Страховкалары индерелгән урта класлы өр-яңы машина (200 саҡрым араны үткән) көнөнә 80-120 долларға төшә (2018 йылғы хаҡтарҙа). Машинаны прокатҡа алыу өсөн Рәсәй хоҡуҡтарына эйә булыу ҙа етә. Шулай уҡ агентлыҡ залог ҡалдырыуҙы һорай ала, улар машинаны кире ҡайтарғанда кире ҡайтарыла, йә булмаһа кредит картаһының номерын күсереп яҙырға мөмкин.

Урам хәрәкәте — уң яҡлы һәм юғары кимәлдә тыныс һәм законға буйһонған. Юл хәрәкәте ҡағиҙәләрен фанатик рәүештә үтәү, шулай уҡ бер-береңә әҙәплелек (ҡайһы берҙә артыҡ) ҡабул ителгән. Йәйәүле һәр ваҡыт өҫтөнлөккә эйә! Шуның менән бергә юлдарҙа йәйәүлеләрҙән һәм водителдәрҙән — һул яҡ хәрәкәткә һәм уң яҡ руль машиналарына өйрәнгән япондарҙан хәүефләнергә кәрәк.

Юлдар күбеһенсә һәйбәт — машинала ситке көньяҡтан ситке төньяҡҡа тиклем 3 сәғәт эсендә ашыҡмайынса үтергә мөмкин (көнбайыш яр буйлап трассаға ҡағыла). Трассаның Тымыҡ океан (көнсығыш) яры буйындағы торошо урыны менән насарыраҡ.

Гуамдың төньяҡ районы — утрауҙа халыҡ аҙ һәм туристар һирәк йөрөй. Был райондың күпселек өлөшөн Америка Ҡушма Штаттарының хәрби базалары биләй. Базалар кәртәләп алынған, периметры буйынса хәрби транспортта патруллек итеү ойошторолған. Ошонда уҡ Ритидиан-Бичтың ҡырағай пляжы урынлашҡан.

Үҙәк төбәк — туристар араһында иң тығыҙ һәм популяр. Бында Гуамдың баш ҡалаһы, шулай уҡ утрауҙың төп туристик үҙәге — Тумон урынлашҡан.

Көньяҡ төбәк — утрауҙа иң насар үҫешкән төбәк. Был районда Гуамдың төп халҡы — чаморроның мәҙәниәте яҡшы һаҡланған. Тәбиғи иҫтәлекле урындары: Кокос утрауы һәм Талофофо ҡултығы пляждары.

• Военные базы США#Гуам

• guam.gov — Гуам рәсми сайты  (инг.)
• Сайт туристического бюро Гуама  (билдәһеҙ).
• Гуампедия (ингл.).
• Коллекция карт Гуама (ингл.).

• Carano P., Sanchez P. C. A Complete History of Guam. — Tokyo: Charles E. Tuttle Company, 1964. — 452 p.