Бөйөк Луки ҡәлғәһе

Бөйөк Луки ҡәлғәһе
Нигеҙләү датаһы	1704
Дәүләт	Рәсәй
Административ-территориаль берәмек	Бөйөк Луки
Входит в состав списка памятников культурного наследия	список объектов культурного наследия: Великие Луки[d]
Мираҫ статусы	объект культурного наследия России федерального значения[d][1]
Указания, как добраться	улица Розы Люксембург, к югу от улицы, левый берег р. Ловать
Бөйөк Луки ҡәлғәһе Викимилектә

Бастион, Бөйөк Луки ер нығытмаһы — Бөйөк Луки ҡалаһында ҡәлғә (Псков өлкәһе, Рәсәй). Ҡала халҡы, ғәҙәттә, «Вал» йәки «Ҡәлғә» тип атай.

Ҡәлғә нығытмалары урта быуат Бөйөк Луки топографияһында ҙур урын биләй, ҡала структураһы формалашыуына һәм үҫешенә ҙур йоғонто яһай. Лукиҙа нығытылған урын барлығы тураһында мәғлүмәт 1198 йылға ҡарай. «Ҡала» төшөнсәһе сығанаҡтарҙа кремль мәғәнәһендә ҡулланыла.

Лукиҙағы ҡәлғә ҡоролмалары тураһында хәбәрҙәр уларҙың 1211йылда төҙөлөшө менән бәйле.

Сығынаҡтарҙа сағылған Бөйөк Лукиҙың ҡәлғә ҡоролмалары тарихының яңы этабы 1493 йылғы йылъяҙмалағы хәбәр менән билдәләнә: «повелением великого князя Ивана Васильевича, поставиша град древян на Луках на Великих по старой основе»

XVI быуаттың беренсе сирегендә Бөйөк Лукиҙа ҡәлғә нығытмаларының барлығын 1517 йылда һәм 1526 йылда Рәсәйҙә булып киткән Австрия дипломаты Герберштейн Сигизмунд үҙенең «Записки о Московии» әҫәрендә билдәләй

Ҡаланы 1580 йылдың 26 авгусында - 5 сентябрендә Стефан Баторий ғәскәре ҡамау һөҙөмтәһендә, кремль һәм ҡәлғә емерелә, нығытманың ағас конструкциялары яна, әммә шул ваҡытта уҡ Стефан Баторий яңы замок төҙөү тураһында кәңәшләшә башлай. 6 сентябрҙә король «төҙөү өсөн урын ҡарай, ләкин иҫкеһенә ҡарағанда яҡшы урын тапмай», емерелгән цитаделде тергеҙеү өсөн ҙур тырышлыҡ кәрәк була. Король кремлдең элекке урынында төҙөләсәк нығытманың планын үҙаллы әҙерләй. Төҙөлөштә венгр, литва һәм поляк һалдаттары ҡатнаша. 1580 йылдың 17 сентябренә ҡарата ҡоролмаларҙы тергеҙеү буйынса төп эштәр башҡарыла. Шундай ҡыҫҡа ваҡыт эсендә ҡаланың оборона ҡоролмаларының бөтә тергеҙеү эштәре күҙ уңында тотолмай.

Һуңғы сығанаҡтарҙа посад нығытмаларының тергеҙеү буйынса хәбәрҙәрҙең булмауына ҡарап, уларҙың 1580 йылдың авгусына үҙенең стратегик әһәмиәтен юғалтҡан тип иҫәпләргә мөмкин. Ошо уҡ ваҡытҡа «Бөйөк Луки кремле» төшөнсәһе тулыһынса «Бөйөк Луки ҡәлғәһе» атамаһы менән алмаштырыла.

Бөйөк Луки топографияһында элекке ҡәлғә ҡоролмаларының эҙҙәрен һаҡлаған. XVII—XVIII бб. документтарында йыш ҡына посад нығытмалары ҡалдыҡтарын аңлатҡан иҫке ҡала валы, иҫке баструк, иҫке соҡор һәм вал топонимдары осрай

XVII быуаттың Буталсыҡ заманында ҡәлғә емерелеүгә дусар була. Быға сәбәп булып Просовецкий отрядтарының, полковник А.Лисовский етәкселегендә Дон казактарының һөжүме тора. Шулай итеп, XVI быуаттың икенсе ун йыллығы башында ҡәлғә нығытмалары ныҡ зыян күрә һәм Бөйөк Луки ҡәлғәһе оборона һәләтен юғалта.

Бөйөк Луки ҡәлғәһе нығытмаларының топографик һүрәтләнеше 1635 йылда була. Ҡәлғәне, документтарҙа, шул урта быуаттарҙа Русь дәүләтендә ҡабул ителгәнсә, «ҡала» топонимы менән билдәләйҙәр:

Ағас «ҡала» ҡала диуарҙарынан, икәүһенең ҡапҡаһы булған 12 башнянан торған. Нығытманың дөйөм оҙонлоғо 521 сажиндан (1125 м) 535 сажинға тиклем (м 1156) булған.

Ҡала вал һәм йырын менән уратып алынған. Йырын аша үтеп йөрөү өсөн Воскресенск һәм Спас башнялары янында күперҙәр хеҙмәт иткән.

1680 йылдың 4 октябренән 5-нә ҡарай төндә янып зыян күргән «ҡәлғәне» яңынан төҙөргә тура килә; манараларҙы урынын һаҡлап, элекке ҡиәфәттә тергеҙеләр. Тәҡдим ителгән нығытма системаһы 1704 йылға тиклем була

• 
  1720 йылда Бөйөк Луки ҡәлғәһе планы
• 
  Бөйөк Луки ҡәлғәһе планы (XVIII быуаттың 60 й.)
• 
  Ҡәлғәлә ҡоролмалар  — XIX быуат
• 
  Ҡәлғә ҡапҡаһы

1704 йылда Төньяҡ һуғыш ваҡытында Пётр I указы буйынса Ловать йылғаһының һул ярында элекке туҙған ҡәлғә урынына бастион тибындағы ҡәлғә төҙөлә. Уның проектын рус математигы Леонтий Филиппович Магницкий эшләй. Был төҙөлөш генерал Семен Григорьевич Нарышкин күҙәтеүе аҫтында бара.

Тамамланыуы йылында ҡәлғә мөйөш һайын алты бастиондан, шулай уҡ ике мортирҙан торған дөрөҫ булмаған алты мөйөшлө була.

Бастиондары

• Көньяҡ-көнбайыш — Нарышкин;
• Төньяҡ-көнбайыш — Инженерный;

Ҡәлғәгә инеү өсөн валдың төньяҡ һәм көнбайыш өлөштәрендә ике таш ҡапҡа була

Ер валының бейеклеге 10 сажин (21,3 метр); тышҡы яҡтан бейеклеге 50 метрға етә; дөйөм бейеклеге Балтик диңгеҙе китмәленән 115 метрға тигеҙ; бөтә алты валдың әйләнәһе 2 километрға етә; дөйөм эске майҙаны — 11,8 гектар. Уны крепостной крәҫтиәндәр һәм һалдаттар төҙөй.

Әммә, Полтава һуғышынан һуң —1709 йылдың 27 июнендә ҡәлғә хәрби объект әһәмиәтен юғалта. 1812 йылғы Ватан һуғышы осоронда ҡәлғә Наполеон менән һуғышҡа китеүсе рус ғәскәренең мөһим йыйылма пункты булып хеҙмәт итә.

Ҡала-ҡәлғә ошо ҡоролмаларҙан ғибәрәт:

• Пресвятая Богородица Раштыуаһы төкәтмәләре менән Воскресение Христова соборы;
• Николай Чудотворец сиркәүе;
• Дары мөгәрәбе;
• Казармалар;

Тәре менән уба булған урында сиркәү харабалары ята, ә йәнәшәлә ике йәки өс бетон ҡоҙоҡ бар, күрәһең улар һыу һаҡлау өсөн тәғәйенләнгән. Сиркәү ер аҫты юлдары һәм ҡаланың башҡа сиркәүҙәре менән тоташҡан тигән риүәйәт бар.

Һуңғы һуғышын ҡәлғә Бөйөк Луки операцияһы барышында 1942 йылдың 17 ғинуарынан алып 1943 йылға тиклем ҡабул итә. Тап ул Бөйөк Лукиҙа фашистарҙы тар-мар итеүҙә үҙәк урын була: 1943 йылдың 3 ғинуарында уның диураҙарында биш совет танкисы үлемһеҙ батырлыҡ ҡыла.

Ҡәлғә гарнизоны яҡынса 600 немец һалдатынан тора, ул бик яҡшы һаҡлана. Вал буйлап траншеялар үтә. Улар алдында — башҡа ҡәлғә валы ҡалдыҡтары. Төп вал артында — контрэскарптар, танкка ҡаршы соҡорҙар. Улар артында сым кәртәләр, подвал-дзоттар. Төрмә, сиркәү һәм ике казарма терәк пункттарға әүерелә. Төньяҡ-көнбайышҡа ҡарай ҡәлғә өс һыу ағыҙғыс торбалар, шулай уҡ үтеп йөрөү урыны— элекке ҡапҡа ҡалдыҡтары. Ҡәлғәгә яҡын барыу бастиондарҙа, мөйөштәрҙә ҡуйылған пулеметтарҙың флангтағы уты аҫтында була. Тыш яҡтан вал һәр төн һайын һыу ҡойолған боҙло ҡабаҡҡа әйләнә.

Совет ғәскәрҙәре ҡәлғәне алты тапҡыр штурмлай, һәм ҡәлғәлә бөтә биналар тулыһынса емерелә, ул сираттағы штурм ваҡытында 1943 йылдың 16 ғинуарында 357-се уҡсылар дивизияһының яугирҙәре тарафынан алына.

1960 йылдың 30 авгусында РСФСР Министрҙар Советының 1327-се ҡарары менән федераль әһәмиәттәге ҡомартҡыһы.1971 йылдан музей

Бөгөнгө көндә бастиондар элекке конфигурацияға эйә: периметры буйынса оҙонлоғо 2 км. Вал һәм бастиондары ултырған, үлән менән ҡапланған, бейеклеге уртаса 12-16 м, өҫтө буйлап асфальт йәйәүлеләр юлы һалынған. Тышҡы битләүҙәрендә парк булдырылған. Көнбайыш — Төп ҡапҡа ҡалдыҡтары һаҡланған . Ҡәлғә уртаһында ҙур булмаған уба Воскресение Христова сиркәүенең фундаментын һаҡлай. Көнбайыш яҡта ҡәлғә алды нығытмаларының харабалары ята.

• 1960 йылда төньяҡ-көнсығыш («Неплюевской») бастион, ул ловать кимәленән бейеклеге 20 метрҙан ашыу, ҡуйылған һәйкәл яугир, бөйөк луки ҡалаһы өсөн барған алышта һәләк була декабрҙә 1942 — ғинуар, 1943 йыл. М. авторҙың эстон архитекторы Порт.
• Төньяҡ-көнбайыш («Инженер») һәйкәл ҡуйылған бастион — танк «Т-34», танкист барлыҡ һәйкәлдәр, азат Бөйөк Лука.

Ҡулланылышы:

• музей күрһәтеү;
• ҡала халҡы ял итеү урыны;
• рәсми булмаған спорт майҙансығы (футбол, йүгереү дистанцияһы урта);
• старт майҙансығы өсөн аэростат көнө үткәрелгән осрашыу халыҡ-ара воздухоплаватель^[2].

• 
  "Ҡәлғә" тупраҡ валы
• 
  Ҡәлғәнең көнбайыш ҡапҡаһы
• 
  Бастион
• 
  Көнбайыш ҡапҡаға күренеш

• Великие Луки // Военная энциклопедия / Под ред. В. Ф. Новицкого и др.. — СПб.: т-во И. Д. Сытина, 1911. — Т. 5. — С. 284.
• Ласковский Ф. Ф. Материалы для истории инженерного искусства в России. СПб., 1861. Т. 2. Стр. 472—474, 618, 619. Карты, планы и чертежи: л. 19, изобр. 53-57.
• Семевский М. И. Историко-этнографические заметки о Великих Луках и Великолуцком уезде. — СПб., 1857. — 211 с.
• Юрасов А. В. III. Топография крепостных укреплений // Великие Луки XIII-XVII вв.: Историческая топография средневекового города / Ред. И. К. Лабутина. — Псков, 1996. — С. 33—46.
• Ирина Голубева. Возвращение в Великолукскую крепость  (билдәһеҙ). «Псковская губерния» № 7 (579). 2012 йыл 27 февраль архивланған.
• Иванова П. Е. Великие Луки. Справочник для туристов. — Л., 1968. — 128 с.

• Музей под открытым небом, стрелецкая слобода и зона барбекю появятся в Великолукской крепости  (билдәһеҙ). «ПЛ��» (16.12.2012).
• Крепость Великие Луки  (билдәһеҙ). Архивировано 7 февраль 2013 года.; Бастионы земляные, построенные по приказу Петра I  (билдәһеҙ). Архивировано 7 февраль 2013 года.
• Великолукская крепость / Сайт Комитета культуры Администрации города Великие Луки