Ҡаҙағстан

Хәҙерге Ҡаҙағстандың ерендә борондан күсмә халыҡтар йәшәгән. 16-сы быуатта ҡаҙаҡтар үҙенә башҡа халыҡ булараҡ билдәлелек ала; улар өс жүздән тора. Ҡаҙаҡ ханлығы булдырыла. 18-сы быуатта Ҡаҙаҡ далаһына урыҫтар күсеп килә башлай; 19-сы быуаттың уртаһында барлыҡ Ҡаҙағстан Рәсәй империяһының өлөшөнә әйләнә.

1917 йылдың революцияһы һәм артабанғы граждандар һуғышы осоронда Ҡаҙағстан административ йәһәттән бер нисә тапҡыр бүленә; 1936 йылда СССР составында Ҡаҙаҡ Совет Социалистик Республикаһы булдырыла. 20 быуатта Ҡаҙағстанда Советтар Союзының күпселек проекттары тормошҡа ашырыла, шул иҫәптән Хрущёвтың сиҙәм үҙләштереү кампанияһы. Байконур космодромы һәм Семипалатинск полигоны — СССР-ҙың ядро ҡоралын һынау буйынса төп майҙандар.

Ҡаҙағстан 1991 йылдың 16 декабрендә, Совет республикаларының һуңғыһы булып, үҙен бойондороҡһоҙ дәүләт итеп иғлан итә. Советтар Союзының һуңғы йылдарында республикаһы етәксеһе булған Нурсолтан Назарбаев Ҡаҙағстандың тәүге президенты була. Бойондороҡһоҙлоҡ алғас, Ҡаҙағстан тотанаҡлы тышҡы сәйәсәт алып бара, үҙенең иҡтисадын, тәү сиратта нефть сәнәғәтен үҫтерә. Иҡтисади яҡтан ил тиҙ үҫеш кисерә, Ҡаҙағстандың халыҡ-ара абруйы ла йылдан-йыл арта. Хәҙерге көндә ул Үҙәк Азияның бар яҡтап та өҫтөнлөклө дәүләте һанала.

Ил бер нисә халыҡ-ара ойошманың, атап әйткәндә Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы, Евро-Атлантик Партнёрлыҡ Советы, Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берләшмәһе, Шанхай Хеҙмәттәшлек Ойошмаһының ағзаһы булып тора. Элекке СССР-ға ингән илдәрҙән НАТО менән Айырым Партнёрлыҡ планы ҡорған алты илдең береһе.

Ҡаҙағстан Европа һәм Азия сиктәрендә урынлашҡан, уның күпселек өлөшө Үҙәк Азияла, кәмерәк өлөшө Көнсығыш Европала ята. Совет, Рәсәй һәм Ҡаҙағстандың абруйлы сығанаҡтарында Ҡаҙағстан аша үткән Европа сиген Муғалжар тауҙарынан һәм Эмба йылғаһы участкаһы аша үткәрәләр.

Донъя океанына сығыу юлы булмаған һәм майҙаны 2,7 млн км² тәшкил иткән Ҡаҙағстан дәүләте ҙурлығы буйынса Көнбайыш Европаға тиңләшә, ҙурлығы буйынса донъя илдәре араһында туғыҙынсы урынды биләй. Донъяның алты бойондороҡһоҙ төрки телле дәүләттәренең береһе. Ҡаҙағстандың Рәсәй Федерацияһы менән сик буйы оҙонлоғо буйынса донъяла иң оҙон ҡоро ер сик буйы булып һанала һәм 6846 км тәшкил итә, Үзбәкстан менән — 2203 км, Ҡытай менән — 1533 км, Ҡырғыҙстан менән — 1051 км һәм Төркмәнстан менән — 379 км. 45° һәм 87° оҙонлоҡ, 40° һәм 55° киңлек йышлығында урынлашҡан^[1]. 16,4 миллионлы халҡы (2010 йыл) буйынса Ҡаҙағстан донъяла 62-се урында торһа ла, халыҡ тығыҙлы��ы буйынса бер квадрат километрға яҡынса 6 кеше тәшкил итә.

Ҡаҙағстан ландшафтары көнбайыштан көнсығышҡа табан Каспий диңгеҙенән Алтай тауҙарына һәм төньяҡтан көньяҡҡа табан Көнбайыш Себер тигеҙлегенән Үҙәк Азия оазистарына һәм сүллектәрен тиклем йәйрәп ята. Ҡаҙаҡ далаһы илдең өстән бер өлөшөн тәшкил итә һәм донъяла иң эре ҡоро-дала регионы иҫәбендә тора, уның майҙаны — яҡынса 804 500 км². Далаға бик ҙур болон-көтөүлек ерҙәре һәм ҡом райондары инә. Төп һыу сығанаҡтары — Арал диңгеҙе, Балхаш күле һәм Зайсан күле, шулай уҡ Иле, Иртыш, Ишем, Урал (Яйыҡ) һәм Һырдаръя йылғалары.

Ҡаҙағстанда суднолар йөрөй алырлыҡ бер нисә йылға бар. Улар бөтәһе лә ил сиктәре буйлап аға, үҙәктәге йылғалар күбеһенсә йәйге селләлә ҡорой. Иң оҙон йылғалар — Иртыш (4473 км, шул иҫәптән Ҡаҙағстанда — 1700 км), Һырдарья (2212/1400 км), Урал (2428/1100 км) һәм Иле (1001/815 км). Башҡа мөһим йылғалар иҫәбенә Ишем, Тубыл, Эмба, Һарыһыу (иң оҙон һыуһыҙ дала йылғаһы), Чу һәм Нура инәләр. Иртыш һәм Нуаны иң мөһим ил каналы Иртыш — Ҡарағанды (500 км) тоташтыра.

Ҡаҙағстанда бик күп күлдәр бар, бигерәк тә илдең төньяғында. Барыһы 48 мең тирәһе ҙур һәм бәләкәй күлдәр иҫәптә тора, уларҙың күбеһе тоҙло. Иң ҙур күл — Каспий диңгеҙе, хәҙерге ваҡытта яҡынса 371 мең км² тәшкил итә; уның акваторияһының дөрттән бер өлөшө Ҡаҙағстан ҡарамағында. Каспий диңгеҙе бик бай тәбиғәт ресуртарына эйә, мәҫәлән. Балыҡ; бында шулай уҡ каспий нерпаһы^[2]. Ҙурлығы буйынса икенсе урында торған күл — Балхаш. Уның майҙаны — 18 428 км², оҙонлоғо 620 км тәшкил итә. Балхаш тулыһынса ҡаҙағстан ҡарамағында. Балхаш күленең шундай үҙенсәлеге бар: акваторияһының яҡынса яртыһы — сөсө, ә икенсе яртыһы — тоҙло һыу.

Элегерәк икенсе урында Арал диңгеҙе торған, әммә уның акваторияһы XX быуаттың икенсе яртыһында— XXI быуат башында байтаҡҡа кәмей. Диңгеҙҙең ҡороуы кешеләргә һәм тәбиғәткә бик ҙур зыян килтерҙе. Аралдың ҡороуы күп йылдар дауамында Үзбәкстан һәм Ҡаҙағстан Амударъя һәм Һырдаръя йылғалары һыуҙарын үҫемлектәрҙе (башлыса мамыҡсылыҡта) һуғарыу өсөн ҡалланыуҙан. Ҡороған Арал диңгеҙе өс һыу ятҡылығына бүленгән, иң төньяҡтағыһы Кесе Арал диңгеҙе тулыһынса Ҡаҙағстан территорияһында урынлашҡан (3300 км һәм Үзбәкстандың көньяҡ өлөшөнә ағып китмәһен өсөн быуа менән кәртәләнгән.

Иң эре һыуһаҡлағыстар — Ҡапсағай, Бухтарма һәм Шардаръя.

Ҡаҙағстанда киҫкен континенталь климат: бик йылы йәй һәм бик һыуыҡ ҡыш. Улан-Баторҙан һуң Астана донъяла иң һалҡын баш ҡала булып тора^[3]. Яуым-төшөмдәр ҡоро һәм ярымҡоро шарттарҙа булып тора, ҡыш айырыуса ҡоро килә.

Ҡаҙағстан минераль һәм яғыулыҡ ресурстары ҡаҙылмаларына бай. Нефть, тәбиғи газ һәм файҙалы ҡаҙылмалар үҫеше 1993 йылдан алып Ҡаҙағстанға $40 млрд-тан ашыу сит ил инвестияларының күпселек өлөшөн йәлеп итте һәм ил сәнәғәт етештереүенең яҡынса 57 % тәшкил итә (йәки яҡынса эске вал продукцияһының 13 %). Ҡайһы бер мәғлүмәттәргә ярашлы^[5], Ҡаҙағстан уран, хром, ҡурғаш һәм цинк запастары буйынса донъяла икенсе урында, марганец запастары буйынса — өсөнсө урында; баҡыр запастары буйынса — бишенсе урында; шулай уҡ күмер, тимер һәм алтын запастары буйынса донъяла тәүге ун ил исемлегендә тора. Шулай уҡ ул алмаздар экспортёры булып тора. Иҡтисади үҫеш өсөн нефть һәм тәбиғи газ запастары байлығын разведкалау буйынса 11-се урынды биләй^[6].

Дөйөм алғанда, 2, 7 миллиард тонна нефтле 160 ятҡылыҡ разведкаланған. Әммә, хәҙер��е баһалауҙар буйынса, Каспийҙағы ятҡылыҡтар күпкә эрерәк ятҡылыҡтың өлөшө булыуы бар. Ошо районда 3,5 млрд тонн нефть һәм 2,5 млрд м³ газ табылыуы мөмкин, тип фаразлана. Дөйөм баһа буйынса Ҡаҙағстан нефть ятҡылыҡтары 6,1 млрд тонн тәшкил итә. Ошо уҡ ваҡытта Атырау^[7], Павлодар һәм Шымкент ҡалаларында өс нефть эшкәртеү заводы бар. Улар бөтә етештерелгән сей нефтте эшкәртә алмағанға күрә, күпселек өлөшөн Рәсәйгә экспортлайҙар. АҠШ Энергетик мәғлүмәте идаралығы баһаһы буйынса, 2009 йылда Ҡаҙағстан яҡынса 1 540 000 баррель (245 000 м³) нефть етештергән^[8].

Ҡаҙағстан шулай уҡ эре фосфориттар ятҡылыҡтарына эйә. Иң эре бассейндарҙан — Ҡаратау бассейны, унда с 650 млн тонн P2O5 етештерелә һәм илдең төньяҡ-көнбайышында урынлашҡан Аҡтүбә фосфориттар бассейнының Чилисай ятҡылығы (9—10 % P2O5 менән чҡынса 500—800 млн тонна руда етештерелә) һаналалар^[9][10].

1986 йылдың декабрендә Алматыла йәш этник ҡаҙаҡтарҙың демонстрациялары үтә, уларҙы һуңынан Декабрь ваҡиғалары, улар Ҡаҙаҡ ССР-ы Компартияһы Үҙәк Комитетының беренсе секретары Динмөхәмәт Ҡунаевтың урынына РСФСР-ҙа Геннадий Колбинды ҡуйыуға ризаһыҙлыҡ белдерәләр. Хөкүмәт ғәскәрҙәре сыуалыштарҙы бҫтыра, бер нисә кеше һәләк була, күп кенә демонстранттар төрмәгә ултыртыла^[11].

Артабан совет власы менән ризаһыҙлыҡ артҡандан-арта бара һәм совет лидеры М. С. Горбачев алып барған сәйәсәттә сағылыш таба. 1990 йылдың 25 октябрендә Ҡаҙағстан СССР составындағы үҙ территорияһында республика булараҡ суверенитет иғлан итә. Мәскәүҙәге дәүләт түңкәрелешен ойошторорға маташыуҙан һуң 1991 йылдың авгусында Ҡаҙағстан 1991 йылдың 16 декабрендә бойондороҡһоҙлоғон иғлан итә, совет республикалары араһында Ҡаҙағстан бойондороҡһоҙлоғон иғлан иткән иң аҙаҡҡы республика булып тора. Ун көн үтеүгә Советтар Союзы ла ғәмәлдән сығарыла.

Ҡаҙағстан коммунистик дәүере лидеры Нурсолтан Назарбаев^{[12][13][14][15]}. ил иҡтисадын баҙар иҡтисадына индереүҙә төп маҡсат итеп ала, шул уҡ ваҡытта сәйәси реформалар иҡтисадтағы ҡаҙаныштарҙан ҡалыша^[16]. 2006 йылға Ҡаҙағстан үҙенең нефть сәнәғәте иҫәбенә ярайһы уҡ яҡшы уңыштарға ирешә.

1997 йылда хөкүмәт баш ҡаланы Алматынан (1927 йылдан — баш ҡала) Аҡмуллаға күсерә (1998 йылдан — Астана).

Ҡаҙағстан унитар республика булып һанала; Нурсолтан Назарбаев ил менән 1991 йылдан 2019 йылға тиклем етәкселек итте^[17] Уны Ҡасым-Йомарт Токаев алыштырҙы^[18]. Президент парламент ҡабул иткән закондар йыйылмаһына вето һала ала, ә шулай уҡ ул Ҡораллы көстәрҙең баш командующийы булырп тора. Премьер-министр Министрҙар кабинетын етәкләй һәм Ҡаҙағстан хөкүмәте башлығы булып тора. Министрҙар кабинеты составында — премьер-министрҙың өс урынбаҫары һәм 16 министр. Ҡаҙағстанда ике палаталы парламент, ул Мәжлестән (түбәнге палата) һәм Сенаттан (үрге палата) тора^[19].

Бер мандатлы округтарҙа 107 урынға тауыш бирелә; шулай уҡ партия исемлеге буйынса 10 ҡатнашыусы һайлана. Сенат 47 ағзанан тора. 14 өлкә һәм Астана менән Алматы ҡалалары һайлау йыйылыштары ике сенаторҙы һайлай. Президент ҡалған ете сенаторҙы үҙе билдәләй. Парламент депутаттары һәм хөкүмәт закон сығарыу инициативаһына эйә, әммә хөкүмәт закондарҙың күпселеген тәҡдит итә һәм уларҙы парламент тикшерә.

2004 йылдың сентябрендәге Мәжлес һайлауҙары һөҙөмтәләре буйынса түбәнге палатала Нур Отан хөкүмәт яҡлы партия өҫтөнлөктө ала, уны президент Назарбаев етәкләй. Башҡа ике партия (аграр-сәнәғәт блогы һәмНазарбаевтың ҡыҙы булдырған Асар партияһы) ҡалған урындарҙы биләйҙәр. Рәсми рәүештә теркәлгән оппозицион партиялар бөтәһе бер урын алалар. Европала хәүефһеҙлек һәм хеҙмәттәшлек буйынса ойошма һайлауҙарҙы күҙәтеп бара һәм, уның фекере буйынса, һайлауҙар халыҡ-ара стандарттарға тап килмәй^[20].

2005 йылдың 4 декабрендә Нурсолтан Назарбаев ҡабаттан һайлана. Һайлау комиссияһы, ул 90%-тан ашыу тауыш йыйҙы, тип иғлан итә 2007 йылдың 17 авгусында түбәнге палатаға һайлауҙар үткәрелә һәм Нур Отан етәкселегендәге коалиция (уның составында Асар пратияһы, Гражданлыҡ партияһы, Ҡаҙағстан Аграр партияһы) 88 % тауыштан урындар ала. Оппозицион партияларҙың береһе лә 7%-лыҡ контроль кимәлен үтә алмай. Оппозицион партиялар властарҙы һайлауҙарҙа етди етешһеҙлектәрҙә ғәйепләй^[21]. 2010 йылда президент Назарбаев 2020 йылға тиклем вазифаһын һаҡлап ҡалыу буйынса референдумдан баш тарта^[22]. Ул биш йыл мөҙҙәте менән президент һайлауҙарын үткәрергә тәҡдим итә. 2011 йылдың 3 апрелендә тауыш биреү үткәрелә һәм уларҙың һөҙөмтәһе 95,54 % тауыш ала, тауыш биреүҙә теркәлгән һайлаусыларҙың 89,9 % ҡатнаша. 2011 гйылдың мартында Назарбаев демократия йүнәлешендә Ҡаҙағстандағы алға барыш тураһында һөйләй^[23]. 2010 йылға ҡарата Ҡаҙағстан Демократия индексында авторитар режимы булараҡ теркәлде.

2015 йылдың 26 апрелендә Ҡаҙағстанда бишенсе президент һайлауҙары үткәрелә^[24].

Назарбаев, 97,7 % тауыш йыйып, ҡабаттан президент итеп һайлана^[25]. 2019 йылдың 19 мартында Назарбаев президент вазифаһынан отставкаға китеүе тураһында иғлан итә^[26]. Ҡаҙағстан спикеры Ҡасым-Йомарт Тоҡаев Нурсолтан Назарбаевтың отставкаһынан һуң президент вазифаларын башҡарыусы булып ҡала^[27]. Һуңғараҡ Токаев 2019 йылғы һайлауҙарҙа еңеп сыға, һайлауҙар шул уҡ йылдың 9 июнендә уҙғарыла һәм Тоҡаев 70 % тауыш йыя. ОБСЕ һайлауҙарҙа күп һанлы етешһеҙлектәр, закондарҙы боҙоу осраҡтарын таба, шул иҫәптән һайлау урналарына бюллетендәрҙе ырғытыу. Тауыш биреү һөҙөмтәләренә ҡаршы протесттарҙа бер нисә мең кеше ҡатнаша.

Ҡаҙағстан Конституцияһына ярашлы дәүләт власы суд, башҡарма һәм закондар сығарыу йүнәлештәренә бүленә.

Ҡаҙағстан Президенты — Ҡаҙағстан башлығы һәм Ҡаҙағстандын иң юғары вазифалы кешеһе. Ҡаҙағстан Президенты, Ҡаҙағстан Хөкүмәте статусы һәм хоҡуғы Ҡаҙағстан Конституцияһы менән билдәләнгән.

Ҡаҙағстан суд системаһы составында:

• Ҡаҙағстандын Юғары суды һәм өлкә, ҡала, хәрби һәм түбәнге инстанция судтары.

Ҡаҙағстан Парламенты — ике палатаһынан тора: Сенат (юғары) һәм Мәжлес (түбәнге).

Мәжлес — Рәсәйҙәге Дәүләт думаһы аналогы.

Ҡаҙағстан — унитар дәүләт. Административ йәһәттән ул 14 өлкәгә бүленгән; 2 ҡала — республика ҡарамағында.

Республикала 14 өлкә, 86 ҡала, шул иҫәптән республика ҡамағындағы ике ҡала (Астана, Алматы); 168 район (шул иҫәптән 8 ҡала районы, 174 ҡасаба бар^[28].

• «Ҡаҙағстан фонд биржаһы» (Қазақстан қор биржасы)-Ҡаҙағстандың иң эре биржаһы. Ҡаҙағстан фонд биржаһында көн һайын 100-ҙән ашыу ойошмаларҙың акциялар буйынса торгтар бара. Улар араһында: «Разведка Добыча „КазМунайГаз“», EURASIAN NATURAL RESOURCES CORPORATION PLC, «Казахтелеком» һәм башҡалар. Биржала KASE индексы хисаплана.

Ҡаҙағстанда йәшәүсе халыҡтың уртаса 75 проценты мосолман, 25 проценты — христиан.

• 2018 йылдың майында Башҡорт дәүләт аграр университеты һәм Павлодар дәүләт университеты үҙ-ара хеҙмәттәшлек тураһында килешеү төҙөнө^[33].

Ҡаҙағстандың файҙалы ҡаҙылмалары

Астана

Ҡаҙаҡ дәүләт сәнғәт академияһы

• Хөсәйенова Г. Т. Ҡаҙағстан // Башкирская энциклопедия. — Уфа: ГАУН РБ «Башкирская энциклопедия», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-306-8.