Baltik dənizi

Baltik Dənizi
Süni peykdən çəkilmiş şəkili
Ümumi məlumatlar
Sahəsi	415 min.
Həcmi	21,5 min.
Sahil uzunluğu	təqribən 8 min.
Dərin yeri	470 m
Orta dərinliyi	51 m
Duzluluğu	10 ‰
Yerləşməsi
58°37′ şm. e. 20°25′ ş. u.HGYO
Ölkələr	Rusiya  Latviya  Litva  Estoniya  Finlandiya  İsveç  Almaniya
Yerləşməsi	Şimali Avropa
Baltik dənizi
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Baltik dənizi — Şimali Avropada yerləşən dəniz. Səthi sahəsi (adaları olmadan) — 419.000 km². Su həcmi — 21,5 min km³. Baltik dənizi Atlantik hövzəsinə aiddir. Çoxlu sayda çayların bu dənizə axması səbəbindən suyu aşağı şoranlığa malikdir. Dünyada belə bir xüsusiyyət malik olan ən böyük dənizidir.^[1].

Baltik dənizinin səthi son buzlaşma dövrü zamanı tamamilə buz bağlamışdı. 14 min il bundan əvvəl buzlaqlar əriməyə başladı. Dəniz suyu təxminən 10.300 il bundan əvvəl boğaz vasitəsilə mərkəzi İsveç rayonda boşluqları doldurmağa başladı. Yüksələn Dünya okeanı səviyyəsi (təxminən 7–7.5 min il bundan əvvəl) müasir Danimarka boğazından bir keçid yaratdı. Beləliklə, Baltik dənizi tədricən indiki formasına gəlib düşdü.

Baltika dənizi Avropanın quru ərazisinin dərinliyinə daxil olur, Rusiyanın, Estoniyanın, Latviyanın, Litvanın, Polşanın, Almaniyanın, Danimarkanın, İsveçin və Finlandiyanın sahillərini əhatə edir. Baltik dənizinin böyük körfəzləri: Fin körfəzi, Riqa körfəzi, Botniya körfəzi. Baltik dənizinə tökülən böyük çaylar: Neva, Neman, Dauqava, Narva, Visla, Oder çayları. Boğazları: Voozi boğazı, Vyəykevyəyn boğazı, Vyəynameri boğazı, Soela boğazı, Berkezund boğazı, Peeneştrom boğazı, Ştrelazund boğazı, Dzivna boğazı, Foresund boğazı, Kalmarsund boğazı, Baltik boğazı.

Baltik dənizi materik şelfinin daxilində yerləşir. Dənizin orta dərinliyi 51 metr. Bir neçə çuxur var ki, onların dərinlikləri 200 metrə çatır. Dənizin ən dərin nöqtəsi dəniz səviyyəsindən 470 metr aşağıda yerləşir. Dənizin dibi cənub hissəsində düzən, şimalında isə qayalı və qeyri-düzəndir. Dənizin dibinin çox hissəsi buzlaq mənşəli yaşıl, qara və ya qəhvəyi rəngli gil lili ilə örtülmüşdür.

Fin körfəzində suyun səthinin temperaturu yayda 15–17 °C, Botnik körfəzində — 9–13 °C, dəniz mərkəzində — 14–17 °C təşkil edir. Dərinliyin artımıyla temperatur termoklin (20–40 metr) dərinliyə qədər yavaş-yavaş enir, burada 0,2–0,5 °C-ə qədər kəskin sıçrayış olur, sonra temperatur artır, dənizin dibində temperatur 4–5 °C-də çatır.

Dəniz suyunun duzluluğu Baltika dənizini daha duzlu olan Şimal dəniziylə bağlayan Danimarka boğazından şərqə doğru azalır. Danimarka boğazında duzluluq dənizin dibində 30 promill və səthində 20 promill təşkil edir. Dənizin mərkəzinə getdikcə duzluluq dənizin səthində 6–8 promillə qədər azalır, Botnik körfəzinin şimalında 2–3 promillə, Fin körfəzində 2 promillə qədər düşərək. Dərinlik artıqca duzluluq çoxalır, dənizin dibində duzluluq 13 promillə çatır.

Baltik dəniz hövzəsinə sənaye cəhətdən inkişaf etmiş MDB ölkələrinin rayonları çıxır. Rusiyanın Şimal-Qərb rayonu, Belarus, Baltikyanı ölkələr və Avropa. Şimal-Qərb rayonu Rusiyanın qərb hissəsinin güclü sənaye iqtisadi kompleksidir. Onun tərkibinə daxildir: Vologod, Leninqrad, Novoqorod, Pskov vilayetleri və Kareliya. Bunlarda sənayenin müxtəlif sahələri, əsasən ağır sənaye mövcuddur. Sankt-Peterburqda (Leninqrad vilayətinin mərkəzi) maşınqayırma, metalemalı, kimyəvi, taxta emal edən Rusiya müəssisələri Novoqorod və Pskov vilayətlərində mövcuddur. Kareliyada xeyli miqdarda qranit və mərmər ehtiyatı vardır. Onun böyük ərazisi meşələrlə örtülüb (87% ərazisi), ağac ehtiyatı 600 milyon m³ –dən çoxdur. Kareliya Rusiya sənayesinin 8% ağac və 15% sellüloza-kağız məhsullarını istehsal edir. Mərkəzi Rusiyanın iqtisadi rayonu Moskva şəhəri başda olmaqla (baxmayaraq ki, bir başa hövzəyə çixmir) dəniz yollarına təmas edən mühüm iqtisadi rayonlardandır. Rayonda çoxlu sayda sənaye müəssisələri; cihazqayırma, dəzgahqayırma, enerji, nəqliyyat və kənd təsərrüfatı, maşınqayırma, yeyinti, kimyevi tekstil(toxuculuq), enerji, neftemali, polad propan və digər sənaye sahələri yerləşmişdir.

Baltikyanı iqtisadi rayonu 3 Baltik ölkələrin – Latviya, Litva və Estoniyanı və həmçinin Rusiyanın Kalininqrad vilayətini əhatə edir. Bu rayonda elektrik güc qurğuları istehsal eden nəhəng müəssisələr yerləşir. İstehsal edir: elektro mühərriklər, turbinlər, elektrogeneratorlar, cihazqayirma və elektroradiotexniki avadanliqlar, yüngül və ərzaq sənayesi məhsulları, avtomobil yığma istehsalı. Bundan əlavə Latviyada elektrik qatarlari istehsal edilir. Litvada dəzgahqayirma və gəmiqayırma (baliqci gəmiləri) inkişaf etmiş, Estoniyada yanar şistlərin çixarılması, Kalininqrad vilayetində balıqçılıq, kəhrəba çixarma və emalı inkişaf etmişdir.

Belarus iqtisadi rayon kimi inkişaf etmiş avtomobil və dəmir yolu şəbəkəsi, həmçinin daxili su yolları mövcuddur ki, onları Baltik dənizinin limanları ilə baglayir (Baltiysk, Ventsplips, Vıborq, Vısodsk, Kalininqrad, Klaypeda, Liepaya, Muuqa, Poldiski, Primorsk, Riqa, Sankt-Peterburq, Tallin və digərləri). Bu rayonlar Rusiyadan və digər MDB ölkələrindən ixrac və idxal yüklərinin tranziti üçün Skandinaviya və Avropa ölkələrinə (Böyük Britaniya, Almaniya, Belçika, Polşa, Danimarka, Niderland və Fransa) bərə keçidlərinin inkişafı ücün əlverişli coğrafi məkanda yerləşmişlər.

Baltik dəniz hövzəsinin dəniz yollarında gəmiçiliyin müxtəlif formalarından geniş istifadə edilir. Beynəlxalq daşımalarda, dayanıqalı yük axınları olan bir neçə xətlərdə gəmiçilikdən istifadə edilir. Baltik hövzəsinin bir çox limanları müntəzəm xəttərlə (o cümlədən bərə və sərnişin) Böyük Britaniyanın, Fransanın, Belçikanın, Niderlandın, Almaniyanın, Norveçin, Danimarkanın, İsveçin, Polşanın, Kubanın, Cənubi Amerikanın və Qərbi Afrikanın limanları ilə əlaqəlidirlər. Litva və Latviyanın gəmiçilik şirkətləri və ayrı-ayrı gəmi sahibləri Baltikyanı ölkələrinin (Riqa, Ventspils, Klaypeda, Liepeya), Fransanın (Dyunkerk, Qavr), Niderlandın (Rotterdam) və həmcinin digər Avropa kontinenti ölkələrinin limanları ilə müntəzəm (o cümlədən bərə xətti) əlaqə saxlayırlar. Estoniyanın şirkətləri və gəmi sahibləri İsveç, Almaniya, Finlandiya və Qərbi Afrika limanları ilə müntəzəm əlaqə saxlayir, həm də tramp daşımaları yerinə yetirirlər. Baltik hövzəsi limanlarından "çay-dəniz" tipli gəmilər birbaşa reyslə MDB-nin daxili regionlarinin limanlarından Baltik dənizinin limanlarına daxil olurlar.

Baltik hövzəsində yükaxınları xeyli müxtəlif və özünəməxsusdur. Hövzənin limanları arasında daşımalarda meşə və meşə materialları yük axınları üstünlük təşkil edir. Bu yüklər Rusiyanın və Kareliyanın daxili rayonlarından Sankt-Peterburq limanına daxil olur və oradan isə hövzənin limanlarına aparılır. Tikinti materialları (qum, çınqıl, şeben və s) Litvadan(klaypeda) Sankt-Peterburqa daşınır. Taxıl yükləri Sankt-Peterburqdan Baltikyanı ölkələrin limanlarına ixrac edilir. Apatit konsentratı biborqdan (dəmir yolu ilə) Klaypeda və Ventspile limanlarına və həmcinin Rusiyanın Kalininqrad limanına daşınır. Rusiyanın meşədaşıyan gəmi kampaniyaları meşə yüklərini Şimal hövzəsindən Avropa kontinentinə (Böyük Britaniya, İrlandiya, Belçika, Niderland) limanlarına daşıyırlar. Əks istiqamətdə ballast sularla Baltik dənizinə, oradan da şimala duz, avadanlıq, maşın, sənaye və ərzaq malları daşıyırlar.

Baltik dənizi limanlarından Qara dəniz limanlarına meşə, apatit, sellüloza, taxta materialları daşınır. Meşə və taxta materialları Sankt-Peterburq, Vıborq və Riqadan Böyük Britaniya, Belçika, Niderland, İtaliya və bir neçə digər Aralıq dənizi limanlarına və Böyük Britaniyaya daşınır. Klaypeda və Ventspilsdən metal (rulon polad, polad külçə) Rotterdam, Amsterdam, Antverpen və Qərbi ingiltərənin limanlarına daxil olur. Apatit yük axınları Klaypeda limanından başlayaraq Belçika, hollandiya və Avropanın digər ölkələrinə aparılır. Kömür və şaxta (filiz) Baltika limanlarından İsveçə və Finlandiyaya daşınır. Taxıl yükləri Sankt-Peterburq, Riqa və Kalininqraddan Avropa ölkələri limanlarına ixrac edilir. Kubaya Baltika limanlarından xeyli çeşiddə yüklər daşınır, əks istiqamətdə şəkər-xammal, tropik meyvələr gətirilir. 1960-ci ildə Baltik hövzəsinin limanlarında neft terminallarının tikilməsindən sonra burada neft və neft məhsulları yük axınları başladı. Bu yükaxınları Klaypeda və Ventspils limanlarından Skandinaviya, Şimali Avropa və İslandiya ölkələrinin limanlarına aparılır. Əks istiqamətdə hövzənin limanlarına prokat, böyük diametrli borular (1 m və daha cox) gətirilir. Baltik hövzəsində bir sıra beynəlxalq sərnişin və bərə xəttləri fəaliyyət göstərir. Hövzənin gəmi təmiri zavodları əsas limanlarda yerləşib: Sankt-Peterburq, Riqa, Klaypeda, Loksas (Estoniya). Almaniyanın gəmi təmiri tərsanəsi bahalı yaxtaların və sarnişin gəmilərinin təmiri üzrə ixtisaslaşıb. Baltik dəniz hövzəsində bir sıra böyük gəmiqayırma verfləri və zavodları fəaliyyət göstərir. Həmçinin gəmiqayırma Almaniya, Danimarka, İsveç, Finlandiya ölkələrində də inkişaf etmişdir.