Pekin

"Şimali Paytaxt" anlamı verən Çin dilində 北京 və Pinyin çevirmə sistemində yazılan Běijīng sözü Beycin [beɪ̯˨˩˦t͡ɕiŋ]   ^dinlə kimi tələffüz olunur. Rus dilində yerli dil qaydalarına və çin dilinin səslərin analoqu olmadığına görə Пекин (Pekin) kimi qəbul olunub və eyni şəkildə büyün Sovet xalqlarının dillərinə keçib. Qeyd etmək olar ki, tarixi türkdilli mənbələrdə bu şəhər Xanbalıq kimi adlanıb.

Məhz Pekin şəhəri əsasda qalalarla əhatə iki şəhərdən ibarətdir: Daxili Şəhər sərhədləri içində qalan keçmiş İmperiya Şəhərinin bir hissəsi olan "Yasaq Şəhərdə" İmperiya Sarayı yer alır.İç Şəhərin düz şimal-cənub xətti üzərində qurulu olan simmetrik və düzbucaqlı planı, son dərəcə maraqlıdır. Bütün şəhər qala divarları, mühüm şəhər qapıları, əsas prospekt və küçələr, dini tikililər və gündəlik alış-veriş mərkəzləri bu mərkəzi oxa uyğun olaraq keçirilmişdir. Pekinin planındakı nizam və harmoniya dünyada çox az şəhərdə yerləşir. Pekinin başqa bir xüsusiyyəti yaşıl sahələrin və parkların son dərəcə geniş bir yer tutmasıdır. Çinin memarlıq irsini ən yaxşı əks etdirən Pekinin bəzi təbəqələrinin modernləşdirilmiş olmasına qarşın, ənənəvi yerlərin qorunması üçün əsrlərdir ki, böyük bir qayğı göstərilmişdir. 1949-cu ildən bu yana şəhərin mənzərəsində meydana gələn ən böyük dəyişiklik, qədim qalaların kənarda qalan küçələrin uzadılmasıdır.Pekindəki tarixi və dini abidələrin başında gələn Tiantan (Cənnət Məbədi), Cənnətin kürə, Yerin isə kvadrat formasında olduğu haqqında, kökləri çox qədimə uzanan inamı təcəssüm edən qeyri-adi həndəsi planı, Çin memarlığının ən səlahiyyətin nümunələrindən biri kimi bənzərsiz bir gözəllik. Qi Nian Deyən (Bərəkətli Biçin Üçün Dua Binası), Huang Qiong Yu (İmperiya Cənnət Tonoz-u) və Xuan Chui Tan (Dairəvi formalı, Təpə Qurbangahı) bu quruluş içində yer alır. Digər əhəmiyyətli binalardan biri də şəhər tandeminin şərq yaxasındakı İmperiya Əcdadları Məbədidir (bu gün Xalq Mədəniyyət Parkı). Qərbdəki Yer və Biçin Qurbangahı (bu gün Zhong Shan Parkı) bu bina tarazlaşdırır. Şəhər mərkəzində 1949-cu ildən sonra inşa edilən binalardan biri olan, iki blokdan ibarət Böyük Xalq Binasıdır. Ən yüksək dövlət orqanı Milli Xalq Konqresinin sessiyaları bu binanın böyük iclas salonunda keçirilir.

Pekin, Çin Dəmir yol Sisteminin mərkəzlərindən biridir. Ənənəvi doqquz dəmir yolu xətti şəhərdən yayılır; Şanxay (Jinghu Xətti), Guangzhou (Jingguang Xətti), Kowloon (Jingjiu Xətti), Hərbin (Jingha Xətti), Baotou (Jingbao Xətti), Qinhuangdao (Jingqin Xətti), Chengde (Jingcheng Xətti), Tongliao, İç Monqolustan (Jingtong Xətti) və Yuanping, Shanxi (Jingyuan Xətti). Həmçinin Moskva (Rusiya), Pyongyang (Şimali Koreya), Hey Bator (Monqolustan) və Hanoi (Vyetnam) kimi xarici paytaxtlara ekspres qatar səfərləri bağlanır. Bunlara əlavə olaraq Pekin iki yüksək sürətli qatar xəttinə malikdir; 2011-ci ildə açılan Pekin-Şanxay Yüksək Sürətli Qatar Xətti ilə 2008-ci ildə xidmətə girən Pekin-Tientsin Şəhərlərarası Dəmir.Pekin mərkəz qatar stansiyası 1959-cu ildə açılmışdır; Qərb Qatar Stansiyası 1996-cı ildə yüksək sürətli qatar səfərlərinin keçirildiyi cənub stansiyası stansiyası isə 2008-ci ildə uduzaraq xidmətə girmişdir.Milli əlaqə yolları şəbəkəsinin bir hissəsi olan Birindən çıxan bir düjün qədər magistral ölkənin müxtəlif yerlərinə uzanır. Bəs onun şəhər içi nəqliyyatı, Yasaq Şəhəri mərkəz sahə beş dairə yoluna bağlıdır. 2010 ili etibarilə şəhərdə qeydiyyatda olaraq 4 milyon avtomobil bulunmaktadır. 2010-ci ildə həftədə orta hesabla 15.500 maşının tıxaca bərkliyi Pekində, 2010 sonu etibarilə 5 milyon avtomobilin olduğu təxmin dilmektedir. Yeməkxana əsas aeroportu olan Pekin Paytaxt Beynəlxalq Aeroportu şəhər mərkəzinin təxminən 20 km şimal-şərq. Paytaxt Beynəlxalq Aeroportu sərnişin daşınması olaraq dünyanın ən böyük ikinci hava limanıdır. 2008 Yay Olimpiadaları üçün aparılan genişləndirmə işi ilə üç ayrı terminala çatan hava limanının, 3. Terminalı dünyada ən böyüklərindən biridir. Pekinə aparılan xarici xətt uçuşlarının hamısı ilə daxili xətt uçuşlarının böyük qismi buradan baş verir. Air Chinanın mərkəzi olan Paytaxt Beynəlxalq Aeroportu, China Southern və Hainan Airlinesin bir mərkəzidir.

Pekinin bir ali olma xüsusiyyəti 1949-cu ildən sonra daha da möhkəmlənmişdir. Məşhur Pekin (1898) və Qinghua universitetlərinin ətrafında inkişaf edən elm və təhsil mərkəzləri səmtində ideoloji təhsil, musiqi, tibb və texniki sahələrlə üç müxtəlif ixtisas qurumları da yer alır. Çinin ən aparıcı tədqiqat qurumu Çin Elmlər Akademiyası (Academia Sinica) də buradadır.

Bir neçə əsrdən bəri Çinin mədəniyyət mərkəzi olan Pekin, ölkənin ən mötəbər mədəniyyət qurumları olan bir sıra kitabxana, muzey və teatrı saxlayır. Bu qurumların başında imperiya kolleksiyalarını əhatə edən Pekin Kitabxanası, Pekin İmperiya Muzeyi və Çin Tarix Muzeyi gəlir. Pekin eyni zamanda Çinin öndə gələn yayımcılık və kütləvi informasiya vasitələri mərkəzidir.

Hamısı şəhər mərkəzinin şimalındakı Olimpiya Yaşıl adlı idman kompleksinin içindəki bəzi mühüm idman kompleksləri "Quş Yuvası" kimi tanınan Pekin Milli Stadionu, Pekin Milli Su İdman növləri Mərkəzi (Su Küpü), Pekin Milli Qapalı Stadionudur. Şəhər mərkəzinin qərb hissəsində yer alan Wukesong Mədəniyyət və İdman Mərkəzi ilə İşçilər Stadionu digər obyektlərdir.

Pekində, mülayim qurşaqda görülən kontinental bir musson iqlimi hökm sürür. Qış, Monqolustan Yaylasından gələn Sibir hava kütlələrinin təsiri ilə uzun, soyuq və quraq keçir. Ən soyuq ay olan yanvarda orta temperatur -4°cyi tapır. Yay aylarında adətən cənub-qərbdən Şimali Çinə girən isti və rütubətli hava yağışlara yol açır. İllik yağıntı miqdarının (635 mm) böyük hissəsi bu mövsümdə düşür. İyul hesabla 26 °C ilə ən isti aydır.

Qitə Çininin ilk sənaye sonrası şəhəri olan Birin, xidmət sektorunun (üçüncül sektor) ümumi daxili məhsulundakı (ÜDM) yüksək payı Çinin ən inkişaf etmiş şəhərlərindən biridir. Fortune Global 500 siyahısında 41 şirkətə sahibliyi edən Pekin, bu siyahıda Tokionun arxasından ikinci yerdədir. Həmçinin ən böyük Çin şirkətlərinin 100-dən çoxu Birində yer alır. Maliyyə ən mühüm sənayelərdən biridir. 2007 sonu etibarilə Pekində yerləşən 751 maliyyə qurumu, bütün ölkənin maliyyə gəlirinin 11.6 %ına (eyni zamanda şəhər ÜDM-nin faiz 13.8i) uyğun gələn, 128.6 milyard RMB gəlir yaratdı. 2010-ci ildə Pekinin nominal ÜDM-si 1.37 milyard RMBYE çataraq, bir əvvəlki ilə nisbətən təxminən yüzdə 10 artım göstərdi. 2009-ci ildə, Pekinin əsas (kənd təsərrüfatı, metal), ikinci dərəcəli (tikinti, emal) və üçüncül (xidmət) sektorları növbə ilə 11.83 milyard RMB, 274.31 milyard RMB və 900.45 milyard RMB qiymətə çatıb. Adam başına düşən əlaqədar adambaşına gəlir, bir əvvəlki ilə görə yüzdə 8.1lik real artım göstərərək 26,738 yuan oldu. .

Pekinin qurulu olduğu 30–40 m hündürlüyündəki düzənliyin şimal kənarını Monqolustan Yaylası, şimal-şərq kənarını isə Yan Dağları təşkil edir. Geoloqların "Pekin Tünd" adını verdiyi çökəklik sahə şəhəri şimal-şərqdən cənub-qərbə doğru mühasirə, cənub və şərqdə da əsl böyük düzənliyə açılır.

Vuruşan Krallıqlar Zamanında (İ.Ö.ıv.-ııı. Əsr. Ci adı ilə, Məğlubiyyətlərin əsas şəhəri. Bu Huangdi vaxtında sökülüb (Eyzeben. 226. Xan Sülaləsi dövründə Ye adıyla yenidən qurulub. Şimal Çinin geri qalan hissəsi kimi İ.S. Iv.-vı. Əsr arasında çöl xalqları tərəfindən işğal edildi və Mujongların paytaxtı halına gəldi (350-357). Sueiler (581-618) və Tanglar (618-907) dövründə Şimali Çinin, Monqollardan daha təhlükəli hala gələn Şimal-şərq Xalqlarına qarşı başlıca kalesiyidi. Çinli ailə Hou Çinin Çitanlara qoyduğu (936) şəhəri Çitanlar 938-ci ildə Cənubun paytaxtı etdilər (Nancing). Şəhəri 1122-ci ildə Curçenler işğal etdilər, Songlara buraxdılar (1123), yenidən aldılar (1125) və 1153-cü ildə Mərkəzin paytaxtı və başlıca iqamətgahları halına gətirdilər.Çingiz Xanın Monqolları şəhəri 1215-ci ildə alaraq dağıtdılar. 1260-cı ildə Kubilay Xan bölgəyə yerləşdi və şəhərin şimal-şərqində yeni bir şəhər kurdur-du (1264-67); Çinin mərkəzi olan bu şəhər Marko Polonun böyük xanla görüşdüyü və xatirəsində Cambaluc adını verdiyi şəhərdir. Pekini böyük kanala bağlayan (XIII. Əsr. Sonu bir kanal, paytaxta Yangzi yolu düyü yetirilməsini verirdi. Üçüncü Ming İmperatoru Yonglı (1403-1424) bu şəhərə köçərək adını Beijinge çevirdi və Yasaq Şəhər ilə Səma Məbədini qurdu. Ciaşing, bunlara Təsərrüfatı Məbədini tikdi və şəhəri yenidən paytaxt vəziyyətinə gətirdi. Şəhər 1928-ci ilə qədər paytaxt olaraq qaldı. Mancur qələbəsindən qısa müddət əvvəl yandırılan (1644) Pekin ənənəvi ölçülərə görə yenidən quruldu və yeni sülalə tərəfindən gözəlləşdirildi (Göksel Sülh Qapısı, Uca Harmoniya Sarayı, şəhərin şimal-qərbində yazlıq saray). XVII. Və XVIII. Yylarda Kangşi (1662-1722) və Çienlong (1736-1796) dövrlərində, cənub-qərb hissəsində missionerlər (xüsusilə Bizimkilər) və Avropalı texniklər yaşayırdı.1860-cı ildə II. Tiryək Müharibəsi zamanı Fransız-Britaniya dəfə yaz sarayının yanmasından sonra Çoxundakı xarici təmsilçilərin oturduğu imtiyazlı bir səmt yaradılıb. Bu korpuslara Boxerların silahlı təcavüzü, (İyun 1900) şəhərə, 190-ci ildə beynəlxalq bir qarnizon yerləşdirilməsinə yol açdı. İmperiyanın yıxılmasından sonra (1912) "Müharibə Ağalarının" əlinə keçən Birini Kuomintangçılar işğal etdilər (1928) və yenidən Beiping deyə adlandırdılar (paytaxt Nancinge göndərilmişdi). Japonlarıın ələ keçirdiyi (İyul 1937) şəhər, 1945-ci ilə qədər onların dəstəklədiyi bir hökumət tərəfindən idarə olundu. Yanvar 1949-cu ildə kommunistlər tərəfindən yenidən ələ keçirilib. 1 Oktyabr 1949-cu ildə Tiananmende Mao Zedong tərəfindən Çin Xalq Respublikasının qurumu elan edildi, eyni zamanda qədim adını aldı və yenidən paytaxt oldu.1950-ci illərdə qədim şəhərin kənarına doğru böyüməyə başlayan şəhər, şimalda yaşayış sahələri, qərbdə də ağır sənaye yerləşmələri haşiyələnib. 1960-cı illərdə metro və İkinci Dairə Yolu tikintiləri üçün şəhər qala divarlarının bir hissəsi sökülüb. Mədəniyyət İnqilabı zamanı, 18 Avqust 1966 günü isə Pekində, Maonun rəhbərlik etdiyi və bir milyon insanın qatıldığı bir açıq hava toplantısı keçirilib. Aprel 1976-cı ildə Dördlü Dəstə və Mədəniyyət İnqilabına qarşı Tiananmen Meydanında toplanan geniş bir xalq birliyi zorla dağıdıldı. Həmin ilin oktyabr ayında Dördtərəfli Dəstə həbs və Mədəniyyət İnqilabı sona çatdırılıb.

Pekin dünyanın ən böyük idman təşkilatı olan 2008-ci ilin Yay Olimpiadasına da ev sahibliyi edib.

Əhəmiyyətli dağ keçidlərinin cənubdakı kəsişmə nöqtəsində yerləşən Pekinin, Şimali Çin Vadisini şimaldakı dağ, dərə və yaylalara bağlayan nəqliyyat xətti üzərində təbii bir keçid mövqeyindədir. Bu strateji əhəmiyyətindən dolayı 700 ildən artıq bir müddət genil Orta Asiyaya açılan karvan yollarının başlanğıc nöqtəsi olmuşdur. Son illərdə ümumi daşınan və avtomobil sektorlarındakı sürətli artım davam edir.

2019-cu ilin iyun ayında Pekində dünyanın ən böyük Dasin beynəlxalq hava limanının tikintisi başa çatıb. Hava limanın tikintisi 2016-cı il 15 mart tarixində başlamışdı. Dünyanın ən böyük hava limanının tikintisinə 60 milyard dollara yaxın vəsait xərclənib.^[2]