Ḷḷena

Ḷḷena
bandera de Ḷḷena Escudu de Ḷḷena
Alministración
País	España
Autonomía	Principáu d'Asturies
Provincia	Provincia d'Asturies
Partíu xudicial	Ḷḷena
Tipu d'entidá	conceyu
Capital	La Pola
Alcaldesa de Ḷḷena	Gemma Álvarez Delgado (Izquierda Xunida d'Asturies)
Nome oficial	Lena (es)
Xeografía
Coordenaes	43°04′59″N 5°47′32″W / 43.0831°N 5.7922°O / 43.0831; -5.7922
Superficie	316 km²
Llenda con	Quirós, Riosa, Mieres, Ayer, Villamanín (es) , Sena de Luna (es) y Santu Michanu
Altitú media	306 m
Demografía
Población	10 312 hab. (2023)
Densidá	32,63 hab/km²
Xentiliciu
Más información
Estaya horaria	UTC+01:00
aytolena.es

Ḷḷena^[1] ye un conceyu d'Asturies. Llenda'l norte con Mieres, al sur con Viḷḷamanín, Sena de Ḷḷuna y Santu Michanu (Llión), al este con Ayer y al oeste con Riosa y Quirós.

Los sos primeros afayos daten de la neolitización, les sos estructures megalítiques atópense bien representaes, teniendo un bon exemplu nel dolmen del Padrún. Hai varios campos tumulares, como los de La Cobertoria, La Campa, Los Fitos o Castieḷḷo , pero non toos foron investigaos.

Dende l'antigüedá el territoriu del conceyu foi una de les principales víes de comunicación cola Meseta. Nel percorríu de la vía de la Carisa atopáronse numberosos asentamientos romanos. Un exemplu d'estos asentamientos ye'l mosaicu atopáu en Mamorana y el mesmu Campamentu romanu de La Carisa.

La vía romana de La Carisa, dexó tamién al descubiertu una serie de castros estratéxicamente asitiaos per onde entraron les tropes romanes, tenemos los castros de: El Cantón de Chaguenzas, Currieḷḷos, Carraces, El Pandrún, etc. Hai otros castros nos cordales del centru y del oeste: El Curuchu, Las Corochas, El Questru, etc.

Mientres los reinaos de Ramiru I y Ordoñu I, nel sieglu IX, foi construyida la ilesia de Santa Cristina. El conceyu sirvió de pasó a los pelegrinos que realizaben el Camín de Santiago na Edá Media pa venerar les reliquies de la Catedral d'Uviéu.

Nel añu 1266 el rei Alfonsu X el Sabiu dio la Carta Puebla a La Pola. L'alfoz dau a esti conceyu convirtiólu na cuarta demarcación más estensa d'Asturies.

La Real Orde del 14 d'abril de 1836, pola que se crea'l Conceyu de Mieres, fai que Mieres bifórquese del conceyu de Ḷḷena, que se queda cola configuración actual.

Na Edá Media alredor sieglu XI, yá hai un dominiu d'importancia, el del conde Fruela Muñez, más tarde apaecen instituciones de calter eclesiásticu como'l de San Vicente d'Uviéu que va recibir una ampliación de territoriu por una donación de Fruela II, otru monesteriu con gran influencia foi'l de Santa María de Arbas, asitiáu cerca del puertu casi na zona lleonesa. Foi nos sieglos XIII y XIV, cuando se funda puéblala de Ḷḷena promovida por Alfonsu X con mires de repoblar el territoriu, asitiándose ésta sobre otra yá esistente que yera la villa de San Martín de Paraxes. El centru alministrativu foi dotáu d'una peramplia alfoz, siendo la cuarta demarcación más estensa d'Asturies. Foi dotada col fueru de Benavente y beneficiada con un mercáu selmanal. Un sieglu más tarde Enrique de Trastamara yá rei concéde-y el privilexu de nun pagar nin portalgu, nin pealgu.

Ente los sieglos XIV-XVI, entamen a desapaecer tolos cotos tanto señoriales como eclesiásticos, quedando namái un cotu que sería'l cotu de Payares con señoríu eclesiásticu.

Pal sieglu XVI, el Conceyu de Ḷḷena va tener dellos enfrentamientos col cotu eclesiásticu, y nun va ser hasta la desamortización de Felipe II cuando esti cotu s'incorpore al conceyu. Foi nesti sieglu cuando'l puertu de Payares foi escoyíu pa inxertar la carretera Xixón-Uviéu-Lleón, esti proyeutu foi sofitáu por Xovellanos y Campumanes, anque foi atayáu y nun s'acabó hasta 60 años dempués, nel 1834.

Nel sieglu XIX, la invasión francesa traxo distintos actos violentos na villa qu'acabaron cola quema del conceyu, archivu ya ilesia. Mientres les guerres carlistes hubo un enfrentamientu ente lliberales y absolutistes na contorna. Lo que más marcó esti conceyu foi la Real Orde del 14 d'abril de 1836, pol que se crea'l Conceyu de Mieres, biforcáu del de Ḷḷena, quedando esti conceyu cola configuración que tien anguaño. Apaecen nueves actividaes llaborales que va traer un gran tresformamientu na vida local, establezse la Compañía Ḷḷeniza Asturiana con una fabrica d'aceru, la fundición de fierros en Vil.layana y les primeres esplotaciones mineres. Nesta dómina inaugura'l tramu de ferrocarril que va traer les esplotaciones de les mines de Cinabriu en Muñón Cinero y la instalación d'otres fabriques.

Nel sieglu XX, hai que destacar los conflictos que van dende 1934-1937, asina na zona de Campumanes ye'l centru neurálxicu del Frente Sur. En 1936 el Frente Popular llogra la mayoría de votos leneses y col alcíu de xunetu el conceyu queda na zona lleal a la República, destacando como llugar estratéxicu El Puertu de Payares, nun cayendo'l conceyu en manes nacionales hasta ochobre de 1937, pero aun así siguió operando la partida guerrillera de Germán Álvarez, el Comisariu. A mediaos del sieglu XX el sector mineru conviértese nel factor de desenvolvimientu del conceyu llegando al so momentu álgido nos años setenta. Créase HUNOSA qu'integrara a les más importantes esplotaciones del términu municipal, nun momentu en que'l cayente del sector yá ye patente. Aun así Ḷḷena queda un pocu fuera del ambiente depresivo de los conceyos mineros en parte pelos sos principales víes de comunicación que yá teníen tradición dende la dómina romana.

El so relieve ye bien accidentáu, la so mayor elevación ye la Penubina de 2.417 metros, que ye un Paisaxe Protexíu, tando esti territoriu compartíu con Quirós. Otros cumes a destacar son: El Ceyón de 2.035 metros, La Tesa de 1.905 y La Boya de 1.731 metros.

La so masa arbórea ta compuesta de fayeos, castañeos y acebales. Tamién esisten amplies praderíes xunto con pacionales d'altor de tipu comunal, destinaes al caltenimientu del ganáu vacunu y daqué del caballar y llanar. Ente la so fauna destaquen: el corciu, el robecu, el xabalín y delles especies en peligru d'estinción como'l urogallu, l'águila real y el llobu.

El so ríu más importante ye'l Ḷḷena, que ñaz de la unión del ríu Güerna ya'l ríu Payares al altor de Campumanes. Esti ríu xunto col ríu Ayer yeren los principales aflueyentes del ríu Caudal, y formen la llamada cuenca del Caudal.

Pel conceyu pasen la N-630 al traviés del Puertu de Payares y l'autopista A-66 pol valle del Güerna. La so capital La Pola Ḷḷena ta a una distancia de 33 quilómetros d'Uviéu. Al traviés de la llinia de RENFE C-1 de cercaníes, ente Xixón y Ponte de los Fierros, y de llinies de llargu percorríu, con parada en La Pola Ḷḷena que xunen Asturies col pandu pol puertu de Payares.

En virtú del Decretu 74/2005 de 7 de xunetu de 2005 Archiváu 2022-08-18 en Wayback Machine, publicáu nel BOPA del 26 del mesmu mes, fueron aprobaes les formes oficiales de los topónimos de les parroquies y llugares del conceyu de Ḷḷena, pasando a ser oficiales en tolos casos les denominaciones n'asturianu.

Con una población de 13.799 habitantes. La so evolución mientres los últimos sieglos ta marcada por distintes fases. A finales del sieglu XIX, cométese la construcción del tramu de Payares del ferrocarril Xixón-Ḷḷena que va atrayer a gran númberu de families, al finar la so construcción esti conceyu adquier la so máxima población con 13.064 habitantes nel sieglu XIX, esta población va caltenese mientres les dos primeres décades del sieglu XX, y pola puxanza de la minería inclusive va siguir aumentáu fasta'l so máximu históricu nel 1960 algamando los 16.457 habitantes, fecha a partir de la cual entama una cayida en parte debida a la desarticulación del espaciu agrariu, el zarru de los pozos mineros de la zona y la debilidá de les empreses hulleres. Gracies a la construcción de nueves infraestructures de tresporte y comunicación evitó un deterioru de la población como n'otros conceyos. La distribución de la población tamién foi camudando, hai pueblos que fueron abandonaos como Alceo de los Caballeros, otros como Bendueños que tenía 103 habitantes güei cunta con apenas una docena. Tamién hubo un cambéu inversu, asina La Pola que nun tenía más de 1.500 habitantes tien anguaño 9.148. La so pirámide demográfica ye bien desigual una y bones la población ente 65 y 100 años devasen les 3.000 persones, ente los 0 años y 10 años nun lleguen a les 90 persones. Esto indícanos les consecuencies de la crisis que traxo una emigración rural protagonizada per una media de xente n'edá adulta.

Los habitantes del conceyu Ḷḷena reciben tradicionalmente'l xentiliciu de conceyón. El motivu ye de cuando'l territoriu qu'anguaño pertenez al conceyu Mieres yera de Ḷḷena. Hasta entós, el gran conceyu espandíase dende'l Puertu Payares a Llandellena, significativu topónimu llende col conceyu uvieín. Otru xentiliciu ye'l de «ḷḷenizu», deriváu del propiu nome del conceyu, vocablu que tamién se siente como «ḷḷinizu» pol zarru vocálicu en posición átona. Más modernamente, úsase equivocadamente la forma "llenense", derivada del castellanu "lenense".

Nᵘ	Nome	Superficie (km²)	% superficie Ḷḷena	Población	% población Ḷḷena	Densidá (hab./km²)
1	Cabezón		n/d	23	0,220,22%	Error d'espresión: Operador round inesperáu
2	Campumanes	8,79[3]	278,16278,16%	644, 594	6250,916250,91%	Error d'espresión: Caráuter de puntuación "," non reconocíu.
3	Carabanzo	2,92	00%	216, 182	2096,412096,41%	Error d'espresión: Caráuter de puntuación "," non reconocíu.
4	Casorvía		n/d	64	0,620,62%	Error d'espresión: Operador round inesperáu
5	Castieḷḷo		n/d	342	3,323,32%	Error d'espresión: Operador round inesperáu
6	Columbieḷḷo		n/d	104	1,011,01%	Error d'espresión: Operador round inesperáu
7	Congostinas		n/d	14	0,140,14%	Error d'espresión: Operador round inesperáu
8	Chanos de Somerón	4,04[4]	127,85127,85%	100, 33	97,2997,29%	Error d'espresión: Caráuter de puntuación "," non reconocíu.
9	Felgueras	8,48	00%	116, 102	1125,891125,89%	Error d'espresión: Caráuter de puntuación "," non reconocíu.
10	Erías	6,66[5]	210,76210,76%	60, 57	58,7458,74%	Error d'espresión: Caráuter de puntuación "," non reconocíu.
11	Muñón Cimiru		n/d	77	0,750,75%	Error d'espresión: Operador round inesperáu
12	Muñón Fondiru		n/d	130	1,261,26%	Error d'espresión: Operador round inesperáu
13	Parana		n/d	39	0,380,38%	Error d'espresión: Operador round inesperáu
14	Payares	29,073[6]	9200,329200,32%	106	1,031,03%	Error d'espresión: Caráuter de puntuación "" non reconocíu.
15	Piñera	7,78[7]	246,2246,2%	62	0,60,6%	Error d'espresión: Caráuter de puntuación "" non reconocíu.
16	La Pola	31,04[8]	982,28982,28%	7938, 7828	769 858,69769 858,69%	Error d'espresión: Caráuter de puntuación "," non reconocíu.
17	Las Puentes		n/d	75	0,730,73%	Error d'espresión: Operador round inesperáu
18	Samiguel del Río	1,93[9]	61,0861,08%	20	0,190,19%	Error d'espresión: Caráuter de puntuación "" non reconocíu.
19	Sotieḷḷo	4,64	00%	56, 47	54,7654,76%	Error d'espresión: Caráuter de puntuación "," non reconocíu.
20	Teyeo	37,26[10]	1179,111179,11%	105	1,021,02%	Error d'espresión: Caráuter de puntuación "" non reconocíu.
21	Tuíza	23,81[11]	753,48753,48%	40, 36	39,1439,14%	Error d'espresión: Caráuter de puntuación "," non reconocíu.
22	Viḷḷayana		n/d	545	5,295,29%	Error d'espresión: Operador round inesperáu
23	Xomezana	18,57[12]	58,7758,77%	126, 138	1223,221223,22%	Error d'espresión: Caráuter de puntuación "," non reconocíu.
24	Zurea	12,92[13]	408,86408,86%	160, 155	1553,091553,09%	Error d'espresión: Caráuter de puntuación "," non reconocíu.

Emplegaos nos diversos sectores económicos (añu 2009)

	Númberu de trabayadores	Tantu por cientu
TOTAL	3.341	100
Agricultura, ganadería y pesca	241	7,21
Industria	285	8,53
Construcción	874	26,16
Servicios	1.941	58,10
* Datos tomaos del Anuariu Estadísticu d'Asturies 2009, SADEI

Usos del suelu del conceyu (añu 2009)

Usu	Superficie (km²)
Tierres de llabrantíu	0,40
Praderíes	89,56
Terrenu forestal	154,70
Otros usos (industrial, residencial, tierra ermo...)	70,85
* Datos tomaos del Anuariu Estadísticu d'Asturies 2009, SADEI

Carauterístiques del sector primariu (añu 2009)

Ganaderíes de bovín	517
Cabeces de ganáu bovín	8.332
Cabeces de ganáu ovín	1.582
Cabeces de ganáu cabrín	286
Ganaderos con cuota llechera	0
Quilos de cuota llechera	0
Metros cúbicos de madera valtao	1.584
* Datos tomaos del Anuariu Estadísticu d'Asturies 2009, SADEI

Ente les obres a destacar nesti conceyu tán:

• El mosaicu de La Vega'l Ciigu, afayáu nel 1921 ente les ruines d'una construcción, posiblemente una villa romana. Ye un mosaicu escepcional nel Principáu yá que nun hai dengún otru restu d'esti tipu, güei ta nel Muséu Arqueolóxicu d'Asturies. Ta enmarcáu por una faxa axedrezada, recreando temes alusives a l'hospitalidá. Ta decoráu por páxaros, moluscos ya flores. Del so emblema central namái se caltién una parte que yeren dos páxaros posaos sobro una caña.

• La ilesia de Santa Cristina de Ḷḷena perteneciente a la dómina de Ramiru I o de Ordoñu I, tien una única nave allargada con dos dependencies llaterales, tolos espacios cúbrense con bóveda de cañón y los embúrries son recoyíos por dos contrafuertes esteriores. Hai una amplia tribuna qu'ocupa'l primera termino de la nave y la planta superior del pórticu. A esta tribuna apuértase por una escalera de piedra que marca l'espaciu del rei contrapuestu al santuariu. Debaxo hai dos cámares estreches destinaes a xentes viaxeres o pelegrines. La nave ta percorrida per arqueríes ciegues y la bóveda cinxir por cuatro faxones que fuelguen en ménsulas llises asitiaes sobro los medallones. Equí la triple cabecera tradicional prerrománica queda suxerida por dos arcos ciegos escavaos nel muriu. Ye Monumentu Históricu Artísticu dende 1885 y declaráu Patrimoniu de la Humanidá nel 1985 pola UNESCO.

• L'Hospitalón, gran edificiu del sieglu XVI, que foi reformáu múltiples vegaes poro caltién dalgún elementu d'interés como una ventana con decoración esculpida y un arcu con guardapolvu.

• El palaciu de Revillaxixéu en Campumanes. Ye de cuerpu llonxitudinal con una torre nel estremu de tres pisos con vanos afataos con pequeñes oreyes. La so portada ta nel centru de la fachada con pilastres caxeaes y sobro ella un balcón con antepechos de forxa. L'edifico foi bien reformáu y estremáu en viviendes.

• El palaciu y la capieḷḷa de la familia Mendoza, esti conxuntu palaciegu disponía de caballerizes y amplios salones. Too ello con un suelu con dibuxos de piedra. L'edificiu tien na so fachada sur y sobre'l balcón un escudu talláu en madera que soporten dos lleones, con dos soldaos armaos con llances. La capiel.la ye amplia y estremada en dos por un arcu, tien un retablu barrocu del sieglu XVIII, estructuráu en dos pisos, con complicaes columnes nel baxu.

• El palaciu de los Faes-Miranda, en Carabanzo, edificiu barrocu del sieglu XVII, namái se caltién la torre de pie, tando'l restu en mala traza. Conozse cómo yera por semeyes, tenía trés plantes dixebraes por impostes, nel frente principal hebía un balcón voláu y orláu con complicaes moldures. Nel centru asítiase un escudu pequeñu con timbre de yelmu. Nel pisu altu y ente dos ventanes ta'l blasón coles armes de los Faes.

• La casa de Hevia-Campumanes en Ponte de los Fierros, ye una casa de dos pisos, con torre posterior de tres altures y ente los balcones de la fachada principal ta l'escudu coles armes de los Campumanes. Esti conxuntu tien capiel.la dedicada a San Franciscu d'Asís y construyóse en baltando la primitiva por causa de les obres de la carretera Lleón-Xixón.

• La ilesia de San Pedro de Xomezana, destaca nel so testeru un retablu de San Pedro de 1690. Los colaterales daten de 1768 y son d'estilu rococó. La bóveda del presbiteriu píntase asonsañando casetones. Nel techu de la sacristía desenvuélvense sobre los ocho paneles que componen la cubierta en bacica unes escenes que narren la vida de dellos santos.

• La casa Mier en Columbieḷḷo, vivienda tradicional de planta cuadrada destaca los vanos enmarcaos por sillar y l'escudu de los Mier na fachada. Tien capiel.la cerca de la casa que remata n'espadaña d'un güeyu con decoración de boles. La nave tien bóveda de cañón y ábside de crucería, destaca de la capiya'l so retablu barrocu.

• La casa natal de Vital Aza ye una vivienda urbana de traces populares allugada nel centru de la villa de La Pola Ḷḷena nel conceyu de Ḷḷena (Asturies). Datable del sieglu XVIII, destaca pol so valor simbólicu, yá que nella nació a mediaos del sieglu XIX el poeta y dramaturgu Vital Aza.

Destaca como monumentu históricu la ilesia de Santa Cristina de Ḷḷena (del sieglu IX) d'estilu prerrománicu, declarada Patrimoniu de la Humanidá. La ilesia cuenta, na antigua estación de tren de la Cobertoria, con un centru d'interpretación del prerrománicu asturianu.

El conceyu de Ḷḷena destaca pola práutica de deportes de monte. Siendo consideráu'l macizu d'Ubiña como una de les meyores zones de monte del Cordal Cantábricu. El macizu ye un paisaxe protexíu y forma parte del Parque Natural de Las Ubiñas-La Mesa. Nel puertu de Payares alcuéntrase l'estaición d'esquí Valgrande-Payares. Con más de 50 años d'historia, ye una de les estaciones pioneres n'España. Ufierta tou tipu de servicios pa la práutica de deportes d'iviernu.

El primer domingu de xunetu celébrase conxuntamente col conceyu de Quirós la Fiesta del Corderu a la Estaca nel «Prau Ḷḷagüezos», declarada d'Interés Turísticu Nacional nel 1984. Nella otorganse los gallardones «Güelos del Aramo» a la pareya de mayor edá de la zona.

Na capital La Pola Ḷḷena, hai dos fiestes d'interés n'abril les fiestes de la Flor nel valle de Nareo y n'ochobre la fiesta de La Nuestra Señora del Rosario.

Una interesada tradición de Ḷḷena ye la denominada zamarronada, son personaxes qu'ente otres prendes lleven na tiesta un cucuruchu enllenu de cintes de colores y al estremu d'esti un rabu de raposa, lleven tamién a la cintura unes llueques que faen sonar cuando faen los sos saltos espectaculares aidándose d'una piértiga. Llámense-yos “zamarrones”.

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Ḷḷena.

• Sitiu web oficial

• Ḷḷena n'OpenStreetMap.