Samianigo

El so primer testimoniu fidedignu ye de 1035 (hai otru del añu 992, pero s'atopa nun documentu falsificáu). Apaez como Savignaneco /sabijnáneko/. Volverá apaecer en documentación de los sieglos XII y XIII. La so etimoloxía va ser el nome de persona llatín Sabinianicu, deriváu de la mesma de Sabinianus y ésti de Sabinius o Sabinus. Nel aragonés modernu'l nome evolucionó a Samianigo.^[4]

Samianigo ta asitiáu na vera derecha del Gállego a la so salida del Valle de Tena a 780 msnm. Llenda al norte colos conceyos de Biescas y Yebra de Basa; al este con Fiscal y Boltaña; al sur col conceyu de Las Peñas de Riglos; al sureste cola contorna del Somontano de Barbastro y al oeste colos conceyos de Caldearenas, Jaca y Villanúa.

Parte del so términu municipal ta ocupáu pol Parque natural de la Sierra y los Cañones de Guara.

Enantes la contorna na que taba enmarcáu Samianigo conocíase como Serrablo, polo qu'a los habitantes d'esta llocalidá tamién se-yos conoz como serrableses.

L'orixe de Samianigo ye romanu y paez tar venceyáu col establecimientu d'una casona militar, fundada en redol el sieglu II, a veres de la calzada que comunicaba Osca (l'actual Huesca) colos baños termales de Panticosa. En 1972 celebróse'l bimilenario de la fundación de la ciudá, al considerar que Calvisio Sabín —propretor de les Galias— fundó Sabiniano a la conclusión d'una campaña de pacificación en Hispania.^[5]

La primer mención histórica de Samianigo documentada ye de 1035 onde apaez como Savignaneco, y refierse a la so incorporación al Reinu d'Aragón. Escontra 1137, en plena dómina medieval, yá se cita la so condición de villa de realengu, categoría que caltendría sieglos dempués. Dende esa dómina l'enclave goció de privilexos, nun tando apoderáu a nengún señor rural hasta la dómina Moderna, cuando perdió esta condición aventayada.^[6]

Pedru II, en 1206, donó la so ilesia de San Acisclo a García de Gúdal, obispu de Jaca-Huesca. Y rematando la Edá Media (1492), Fernando'l Católicu intervieno p'afitar les llendes de los sos términos y solucionar los problemes que plantegaba'l tar vacante les caballeríes d'honor d'esti llugar.^[7]

Mientres el sieglu XVI siguió pagándose l'impuestu de les caballeríes y empezó un ciertu despegue económicu. En 1594, dar# en roblar una concordia colos ganaderos del valle de Tena relativa al pasu de los ganaos trashumantes polos términos de la villa de Samianigo y polos de les sos aldegues dependientes. Sicasí, a xulgar polos documentos, el llugar paez que s'arruinó en 1696.^[7]

Pascual Madoz, nel so Diccionario Geográfico-Estadístico-Histórico de España de 1845, describe a Samianigo como un pequeñu pueblu de 28 cases, anque con casa consistorial y cárcel; tamién indica que subsistía pola so agricultura y ganadería, produciendo les sos tierres «trigu puru y de mistura, llegumes, pataques y camperes».^[8]

A finales del sieglu XIX, empezó la construcción de la vía ferrial que xuniría Zaragoza con Francia por Canfranc. Cola llegada del ferrocarril en 1893 construyóse una estación de tren cerca de Samianigo pueblu; alredor de dicha estación empezó a crecer un nuevu nucleu d'actividá, abrir comercios y agospeos en redol al camín que llueu se denominaría Paséu de la Estación. El nuevu Samianigo convertir en llugar de camín obligáu escontra'l Balneariu de Panticosa, onde allegaba xente col fin de tomar les beneficioses agües termales; tres unos cinco hores de tren ente Zaragoza y Samianigo, tomaben unos carruaxes —autobuses a partir de 1909— que los conducíen al citáu balneariu.

El Barriu de la Estación empezó a tener mayor protagonismu que'l nucleu urbanu orixinal, y diba consolidándose gracies, primero a los comercios, y depués a la implantación de fábriques. Tanto foi asina, qu'en 1916 el mesmu Conceyu treslladar al Barriu de la Estación.

Les fábriques dieron l'impulsu definitivu a la emerxente ciudá. En 1920 EIASA, sociedá francu-española, estableció una moderna fábrica química que marcaría un finxu al consiguir per primer vegada a nivel mundial la síntesis d'amoniacu a partir d'hidróxenu. Llueu s'instalaría AESA, encargada de la fabricación d'aluminiu laminado, siendo la primer empresa española en producilo.^[6]

Na década de 1950 Samianigo incorporó'l conceyu de Sardas y parte de Cartirana. Na década siguiente absorbió Acumuer, Cartirana, Gésera, Jabarrella, Orna de Gállego y Senegüé y Sorripas, y partes d'Ena, Guasa y Oliván. Na década de 1970 incorporó parte de Laguarta.

Mientres la Guerra Civil, ente setiembre y payares de 1937, tuvo llugar na zona la Batalla de Samianigo, na que la 43ª y la 27ª divisiones del Exércitu de la República llanzaron una ofensiva contra la I Brigada de la 51ª División Nacional y voluntarios como los Panteres del Valle de Tena y la Compañía d'Esquiadores. L'exércitu republicanu finalmente nun consiguió conquistar Samianigo —yá entós importante centru industrial—, a pesar de tar a puntu d'abarganar. La batalla saldar con un númberu total de baxes d'aproximao 6 000 efectivos.

Samianigo tamién ye tristemente conocíu porque, nos años 70 y 80, una empresa de pesticides xeneró una importante contaminación qu'afectó a parte del conceyu. Téunicos del Gobiernu d'Aragón calcularon qu'ente 1975 y 1989 fueron refundiaes ente 115 000 y 160 000 tonelaes de residuos tóxiques de la producción de lindano en dos vertideros del conceyu.^[9] Na actualidá, Samianigo ye consideráu unu de los llugares más contaminaos del país.^[10]

En Payares de 2017 empezar col encapsulado de los residuos de lindano en Sabiñanigo pa ser incineraos en Francia.^[11]

Anque la población de Samianigo en 1900 yera de namái 280 habitantes, la instalación d'industries xeneró nuevos puestos de trabayu que se cubrir con inmigrantes: en 1940 algamáronse los 1 768 habitantes y en 1960 los 6 184 habitantes. Sicasí, nos años 2000 la rellumanza industrial de la ciudá habíase perdíu, con delles de les plantes zarraes y coles sos plantíes bien amenorgaes n'otros casos, anque inda perviven empreses con un bon númberu d'emplegaos y un importante volume de negociu. La pirámide d'edaes, gracies a la inmigración d'efectivos nuevos, ye una de les más nueves d'Aragón.^[7]

Gráfica d'evolución demográfica de Samianigo ente 1900 y 2016

Población de fechu (1900-1991) según los censos de población del INE.      Población según el padrón municipal (2001 d'equí p'arriba) del INE.

Ente'l censu de 1960 y l'anterior crez el términu del conceyu porque incorpora a Sardas y parte de Cartiran. Ente'l censu de 1970 y l'anterior incorpora parte de Cartirana, Gésera, Jabarrella, Orna de Gállego, Senegüé y Sorripas, a Acumuer, parte de Guasa y parte de Ena, ente'l de 1970 y l'anterior incorpora parte de Oliván y nel censu de 1981 ye parte de Laguarta la que yá ta incorporada al términu del conceyu.

El conceyu de Sabiñanigo puede considerase como una concentración de conceyos, pola fusión d'antiguos conceyos que englobaban a les sos vegada delles llocalidaes, siendo anguaño'l tercer conceyu n'estensión de too Aragón, coles sos 586,82 km². Concentración dada pol fechu de que Samianigo atopar nel plenu Prepirineo aragonés, zona de fuerte despoblación nel éxodu rural del país, motiváu principalmente pol desarrollismo español del sieglu XX. Esta gran zona migratoria sería'l Serrablo y la so redolada, qu'incluyiría la Guarguera, la Val Ancha, la Val Estrecha, el Valle de Acumuer, Ballibasa y la zona norte de la Sierra de Guara, toes elles zones que'l so territoriu pertenez, siquier en parte, al conceyu. La industrialización de la llocalidá de Samianigo motivaron que fuera un centru económicu importante que fadría crecer exponencialmente la nueva población, pero les llocalidaes y zones cercanes citaes nun se recuperaríen d'esta fuerte despoblación.

De siguío detállase'l desglose de población según el Padrón Continuu por Unidá Poblacional del INE, y les zones xeográfiques qu'abarca'l conceyu:

Valle de Acumuer

En dichu valle, perteneciente al términu municipal de Samianigo, atópense tamién los despoblaos d'Asqués, Asún y Bolás.

Val Ancha [[Ficheru

Ilesia de San

Pedro, Lárrede, Huesca, España, 2015-01-07, DD 05.JPG|miniaturadeimagen|derecha|275px|Ilesia de San Pedro de Lárrede, xoya del románicu aragonés y símbolu del Serrablo.]]

Val Estrecha

Ballibasa

Ente Samianigo y la Guarguera

Amás en dicha zona del términu municipal atópase'l despobláu de Jabarrella.

Guarguera

En dicha zona del términu municipal atópense los despoblaos d'Abenilla, Alavés, Arruaba, Atós Alto, Atós Baxu, Bescós de Guarga, Cañardo, Fablo, Fenillosa, Molín de Escartín, Sandiás, Santa María de Perula, Secorún, Villacampa y Villobas.

Norte de la Sierra de Guara

En dicha zona del términu municipal atópense los despoblaos d'Abellada, Binueste, Azpe, Ibirque y Used.

D'alcuerdu a la clasificación climática de Köppen Samianigo tien un clima Cfb. La temperatura mínimo absoluta foi de -25°C rexistrada'l 31 de xineru de 1954. La máxima absoluta xube hasta los 39,8°C rexistrada'l 28 de xunetu de 1951.

La Casa Abacial, construyida por Juan Ferrer, data de 1589. Nel sieglu XVII llevantóse la senciella ilesia parroquial, barroca y dedicada a San Hipólito, y la Casa del Conceyu concluyir en 1605. Estos edificios asitiar nel actual barriu de San Feliciano.^[7]

Muncho más modernu ye «Pirenarium», el parque de los Pirineos, complexu inauguráu en 2006. Alluga maquetes del Pirinéu y tou Aragón en miniatura, y atópase allugáu nos vieyos cuarteles del exércitu.

La casa del sieglu XIX (1810-1830) en La Ponte de Samianigo, conocida como Casa Batanero, ye la sede del Museo Ángel Orensanz y Artes del Serrablo. Inauguráu en 1979, la planta baxa reproduz les distintes dependencies d'una casa pirenaica con tolos sos enseres, y nel segundu pisu combínense estancies dedicaes a los llabores artesanales con estancies propies de la vivienda. Na antigua tenada instalóse un espaciu lúdicu dedicáu a «Pedrón», el famosu diablecu del Serrablo. Foi apadrináu por don Julio Caro Baroja y por Julio Gavín.

Nel parque de Samianigo atópase l'ábside de la parroquia de Santa María de Gavin que foi treslladáu y reconstruyíu pola asociación Amigos de Serrablo. Nél apaecen siete arquillos ciegos lombardos, sobre'l que cuerre un frisu de baquetones típicu del estilu larredense. Coles mesmes reconstruyóse nel parque un ventanal románicu procedente de de la ilesia de Castillo de Guarga decoráu con una columnita provista de capitel tipu jaqués.

Nel vieyu camín de La Ponte a Yebra de Basa pol que pasaben los romeros hasta la ermita de Santa Orosia, tópase'l zoque de Santa Orosia, pequeña capiya-oratoriu de planta rectangular, el so vanu d'arcu de mediu puntu ta cerráu con una verja de fierro que guarda l'altar de dedicáu a la santa.^[17]

Dientro del términu municipal de Samianigo, en Lárrede, atópase la Ilesia de San Pedro de Lárrede. Construyida en redol a 1050 n'estilu románicu aragonés,^[18] forma parte del grupu d'ilesies denomináu del Serrablo. La ilesia ye Monumentu Nacional dende 1931. Coles mesmes, el Muséu del Dibuxu Julio Gavín «Castillo de Larrés», emplazado nel castiellu d'esti llugar, espón 350 obres. Amás de muestres de dibuxu artísticu, inclúi un apartáu dedicáu al humor gráfico y al cómic.^[19] El castiellu data de finales del sieglu XIV y foi ampliáu nel sieglu XVI.^[20]

Nel términu de Samianigo alcuéntrase un monumentu megalíticu, el dolmen de Ibirque, que s'irgue nel cume d'un cuetu. Componer d'una cámara interior simple —de planta rectangular y abierta al Este— y un túmulu. Consta d'una gran llosa de cubierta, que despinta la mayor parte de la cámara, y cuatro losa llaterales.^[21]

Ciudá bien amestada al deporte y n'especial al ciclismu, Samianigo ye conocida por crear y allugar una de les pruebes ciclistes amateurs más importantes del mundu, llamada «Frangüesos», que podría ser considerada una etapa de Categoría Especial nel Tour, polos puertos de monte que se pasen.

Per otra parte, nes cercaníes de Samianigo puede practicase l'esquí. Panticosa ta a 30 km, Formigal a 38 km, Candanchú a 44 km y Astún a 47 km.

• El sábadu más próximu a la festividá de San Sebastián, el 19 de xineru, celébrense les Fogueres de San Sebastián.
• El día 25 de xunu, festividá de Santa Orosia, munchos serrableses participen na romería a la santa, que parte de Yebra de Basa y llega hasta'l santuariu.
• Les fiestes patronales de Samianigo, n'honor a Santiago Apóstol, tienen llugar a partir del 24 de xunetu.
• «Cazataria», feria monográfica de la caza y el perru, desenvolver en Samianigo'l primer fin de selmana del mes de setiembre.

• Óscar Llatas Allegre (n. 1968), escritor ya investigador sobre la llingua aragonesa.
• Santiago Arranz (n.1959), pintor y escultor, llicenciáu n'Arte pola Universidá de Barcelona.
• Carlos López Otín (n. 1958), bioquímicu ya investigador que trabayó na secuenciación del xenoma de la leucemia linfática crónica.
• Javier Codesal (n. 1958), polifacéticu artista y unu de los pioneros del videoarte n'España.
• Enrique Satué (n. 1955) maestru y escritor d'ensayos sobre historia y etnoloxía.
• Domingo Buesa Conde (n. 1952), doctor n'Historia pola Universidá de Zaragoza y espertu na historia d'Aragón.
• Julio Gavín (n.1927), delliniante y dibuxante, foi fundador de l'Asociación Amigos de Serrablo y fixo posible la creación del Muséu de Dibuxu del Castiellu de Larrés, según del Museo Ángel Orensanz y Artes del Serrablo.
• Juan Emilio Aragonés (n.1926), críticu teatral, periodista y poeta.

•   Billère, Francia.^[22]
•   Petersberg, Alemaña.^[22]

• Conceyos de la provincia d'Huesca
• Conceyos aragonófonos d'Aragón según l'Anteproyectu de la Llei de Llingües
• Gastronomía de la provincia d'Huesca

• Llatas Allegre, Óscar (1996). Los oríxenes de Samianigo (1893-1932). Huesca: Conceyu de Samianigo-Institutu d'Estudios Altoaragoneses. ISBN 84-8127-025-3.

•   Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Samianigo.