ভাৰতৰ সংবিধান

১৮৫৮ৰ পৰা ১৯৪৭ চন পৰ্যন্ত ভাৰতীয় উপমহাদেশৰ অধিকাংশ অঞ্চলে ব্ৰিটিছ ৰাজশক্তিৰ প্ৰত্যক্ষ শাসনাধীন আছিল। এই সময়ত দেশক বিদেশী

শাসকসকলৰ হাতৰ পৰা মুক্ত কৰিবলৈ এক জাতীয়তাবাদী আন্দোলনৰ সূত্ৰপাত ঘটে। ১৯৪৭ চনৰ ১৫ আগষ্টত ভাৰত অধীৰাজ্যআৰু পাকিস্তান অধিৰাজ্যৰ স্বাধীনতা অৰ্জনৰ মাধ্যমত এই আন্দোলনৰ পৰিসমাপ্তি ঘটে। ১৯৫০ চনৰ ২৬ জানুৱাৰীত ভাৰতীয় সংবিধান গৃহীত হোৱাৰ পাছত ভাৰতক এখন সাৰ্বভৌম গণতান্ত্ৰিক প্ৰজাতন্ত্ৰ ৰূপে ঘোষণা কৰা হয়। স্বাধীনতা অৰ্জনৰ পাছত ভাৰত শাসনৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় আইনৰ নীতি এই সংবিধানত ঘোষিত হয়। সংবিধান কাৰ্যকৰী হোৱাৰ দিনৰ পৰা ভাৰত ব্ৰিটিছ ৰাজশক্তিৰ অধিৰাজ্যৰ পৰিবৰ্তে পূৰ্ণ সাৰ্বভৌম ৰাষ্ট্ৰ হিচাপে পৰিণত হয়।

১৮৫৭ চনৰ মহাবিদ্ৰোহৰ পাছত ব্ৰিটিছ পাৰ্লিয়ামেণ্টে ভাৰতৰ শাসনভাৰ ব্ৰিটিছ ইষ্ট ইণ্ডিয়া কোম্পানীৰ হাতৰ পৰা নিজৰ হাতলৈ তুলি লয়। ইয়াৰ ফলত ব্ৰিটিছ ভাৰত ব্ৰিটিছ ৰাজশক্তিৰ প্ৰত্যক্ষ শাসনাধীন হয়। ১৮৫৮ চনৰ ভাৰত শাসন আইন বুলি ব্ৰিটিছ পাৰ্লিয়ামেণ্টে ভাৰতত ব্ৰিটিছ চৰকাৰেৰ ৰূপৰেখাটি চূড়ান্ত কৰে। ইংলেণ্ডৰ ভাৰত সচিব বা ছেক্ৰেটেৰী অৱ ষ্টেট ফ’ৰ ইণ্ডিয়াৰ পদটো সৃষ্টি কৰা হয়। ইয়াৰ যোগেদি ব্ৰিটিছ পাৰ্লিয়ামেণ্টত ভাৰত শাসন কৰে। ছেক্ৰেটেৰী অৱ ষ্টেটক সহায়তা কৰিছিল ভাৰতীয় কাউঞ্চিলে (কাউঞ্চিল অৱ ইণ্ডিয়া)। ভাৰতীয় গৱৰ্নৰ জেনেৰেলৰ পদটোৱো সৃষ্টি কৰা হয় এই সময়তে। সেইদৰে ব্ৰিটিছ চৰকাৰৰ উচ্চ পদাধিকাৰীসকলৰ বাবে ভাৰতত এখন কাৰ্যনিৰ্বাহী পৰিষদো (এক্সিকিউটিভ কাউঞ্চিল) সৃষ্টি কৰা হয়। ১৮৬১ চনৰ ভাৰতীয় কাউঞ্চিল আইন বুলি কাৰ্যনিৰ্বাহী পৰিষদসকলৰ সদস্য আৰু অ-পদাধিকাৰী সদস্যসকলৰ বাবে আইন পৰিষদ বা লেজিছলেটিভ কাউঞ্চিল স্থাপিত হয়। ১৮৯২ চনৰ ভাৰতীয় কাউঞ্চিল আইন বুলি দেশত প্ৰাদেশিক আইনসভা প্ৰতিষ্ঠিত হয় আৰু আইন পৰিষসকলৰ ক্ষমতা বৃদ্ধি কৰা হয়। এই সকলোবোৰ আইনৰ যোগেদি চৰকাৰ ব্যৱস্থাত ভাৰতীয়সকলৰ অংশগ্ৰহণ বৃদ্ধি পালেও তেখেতসকলৰ ক্ষমতা যথেষ্ট সীমিত আছিল। ১৯০৯ আৰু ১৯১৯ চনৰ ভাৰত শাসন আইন দুটি চৰকাৰ ব্যৱস্থাৰে ভাৰতীয়সকলৰ অংশগ্ৰহণৰ সুযোগ আৰু প্ৰসাৰিত কৰা হৈছিল।

১৯৩৫ চনৰ ভাৰত শাসন আইনৰ সম্পূৰ্ণ প্ৰয়োগ নঘটিলেও পৰবৰ্তীসময়ত ভাৰতীয় সংবিধানত এই আইনৰ প্ৰভাৱ অপৰিসীম। সংবিধানৰ বহু বিষয় এই আইনৰ জৰিয়তে সন্নিৱিষ্ট কৰা হৈছে। চৰকাৰৰ যুক্তৰাষ্ট্ৰীয় গঠন, প্ৰাদেশিক স্বায়ত্তশাসন, যুক্তৰাষ্ট্ৰীয় পৰিষদ আৰু ৰাজ্যসভাক কেন্দ্ৰ কৰি দ্বিকক্ষীয় আইনসভা, কেন্দ্ৰীয় আৰু প্ৰাদেশিক চৰকাৰসমূহৰৰ মাজত আইনবিভাগীয় ক্ষমতা আবণ্টনৰ দৰে বিষয়সমূহ উক্ত আইনৰ এনে কিছুমান বিষয় যিবোৰ বৰ্তমান সংবিধানত গৃহীত কৰা হৈছে।

১৯৪৬ চনত ব্ৰিটিছ প্ৰধানমন্ত্ৰী ক্লিমেণ্ট এটলিয়ে ভাৰতলৈ এটা কেবিনেট মিশ্যন প্ৰেৰণ কৰে। এই মিশ্যনৰ উদ্দেশ্য আছিল ভাৰতীয় শাসনভাৰ ব্ৰিটিছ ৰাজশক্তিৰ হাতৰ পৰা ভাৰতীয় নেতৃবৰ্গৰ হাতত তুলি দিয়াৰ বিষয়ে পৰিকল্পনা গ্ৰহণ, চূড়ান্তকৰণ আৰু কমনৱেলথ অৱ নেশ্যনছত এখন অধিৰাজ্যৰ ময্যদা ভাৰতক স্বাধীনতা প্ৰদান কৰা।^[6][7] এই মিশ্যনে সংবিধানৰ ৰূপৰেখাৰ বিষয়ে আলোচনা কৰে আৰু তাত সংবিধান খচৰা কমিটি স্থাপনৰ বাবে প্ৰাথমিক কেইবাটাও নিৰ্দেশিকা চূড়ান্ত কৰা হয়। ১৯৪৬ চনৰ আগষ্ট মাহত ব্ৰিটিছ ভাৰতীয় প্ৰদেশসমূহৰৰ মুঠ ২৯৬টি আসনত নিৰ্বাচন সমাপ্ত হয়। ১৯৪৬ চনৰ ৯ ডিচেম্বৰত ভাৰতীয় গণপৰিষসকলৰ প্ৰথম সভা অনুষ্ঠিত হয় আৰু সেই দিনাখনেই ভাৰতৰ সংবিধান ৰচনাৰ কাম আৰম্ভ হয়।^[8]

১৯৪৭ চনৰ ১৮ জুলাইত ভাৰতীয় স্বাধীনতা আইন কাৰ্যকৰী হয়। এই আইনৰ যোগেদি ব্ৰিটিছ ভাৰতক দ্বিখণ্ডিত কৰি ভাৰত আৰু পাকিস্তান ৰাষ্ট্ৰৰ সৃষ্টি কৰা হয়। সংবিধান প্ৰবৰ্তন পৰ্যন্ত এই দুই ৰাষ্ট্ৰ কমনৱেলথ অৱ নেশ্যনছৰ দুটি অধিৰাজ্যৰ ময্যদা পাব বুলি স্থিৰ কৰা হয়। এই আইনৰ ফলত ব্ৰিটিছ পাৰ্লিয়ামেণ্টত ভাৰত আৰু পাকিস্তান সংক্ৰান্ত বিষয়বোৰৰ অব্যহতি দিয়া হয় আৰু উভয় ৰাষ্ট্ৰৰ ওপৰত সংশ্লীষ্ট গণপৰিষসকলৰ সাৰ্বভৌমত্ব মানি লোৱা হয়। ১৯৫০ চনৰ ২৬ জানুৱাৰীত সংবিধান প্ৰবৰ্তিত হোৱাত ভাৰতীয় স্বাধীনতা আইন প্ৰত্যাহাৰ কৰা আৰু ভাৰত ব্ৰিটিছ ৰাজশক্তিৰ অধিৰাজ্যেৰ সলনি সাৰ্বভৌম গণতান্ত্ৰিক প্ৰজাতন্ত্ৰৰ ময্যদা অৰ্জন কৰে। সেইবাবে ১৯৪৯ চনৰ ২৬ জানুৱাৰী দিনটো ভাৰতীয় জাতীয় আইন দিৱস হিচাপেও পৰিচিত।

প্ৰাদেশিক আইনসভাৰ নিৰ্বাচিত সদস্যসকলক লৈ গঠিত ভাৰতীয় গণপৰিষদ সংবিধানৰ খচৰাটো ৰচনা কৰে।^[8] জৱাহৰলাল নেহৰু, চক্ৰবৰ্তী ৰাজাগোপালাচাৰী, ৰাজেন্দ্ৰ প্ৰসাদ, চৰ্দাৰ বল্লভভাই পেটেল, মৌলানা আবুল কালাম আজাদ, শ্যামাপ্ৰসাদ মুখোপাধ্যায় আৰু নলিনীৰঞ্জন ঘোষ আদি এই গণপৰিষসকলৰ প্ৰধান ব্যক্তিত্ব আছিল। তফছিলি শ্ৰেণীসমূহৰ পৰা ৩০ জনৰো অধিক সদস্য আছিল। ফ্ৰেঙ্ক এণ্টনি আছিল এংলো-ইণ্ডিয়ান সম্প্ৰদায়ৰ আৰু এইচ. পি. মোদী আৰু আৰ. কে. সিধৱা আছিল পাৰ্চী সম্প্ৰদায়ৰ সদস্য। সংখ্যালঘু কমিটিৰ সভাপতি আছিল হৰেন্দ্ৰকুমাৰ মুখপাধ্যায়; তেওঁ আছিল এজন বিশিষ্ট খ্ৰীষ্টান আৰু এংলো-ইণ্ডিয়ান ব্যতীত অন্যান্য ভাৰতীয় খ্ৰীষ্টানসকলৰ প্ৰতিনিধি। অৰি বাহাদুৰ গুৰুং আছিল গোৰ্খা সম্প্ৰদায়ৰ প্ৰতিনিধি। বিশিষ্ট জুৰি আল্লাদি কৃষ্ণস্বামী আইয়াৰ, বি. আৰ. আম্বেদকাৰ, বেনেগাল নৰসিং ৰাওঁ আৰু কে. এম. মুঞ্চি, গণেশ মভলঙ্কাৰ গণপৰিষসকলৰ মূল সদস্য আছিল। বিশিষ্ট মহিলা সদস্যসকলৰ মাজত উল্লেখযোগ্য সৰোজিনী নাইডু, হংস মেহতা, দুৰ্গাবাই দেশমুখ আৰু ৰাজকুমাৰী অমৃত কৌৰ। গণপৰিষসকলৰ প্ৰথম সভাপতি আছিল সচ্চিদানন্দ সিনহা। পাছত ৰাজেন্দ্ৰ প্ৰসাদ ইয়াৰ নিৰ্বাচিত সভাপতি হয়।^[8]

১৯৪৭ চনৰ ১৪ আগষ্টত পৰিষদসকলৰ অধিবেশনত একাধিক কমিটি গঠন কৰাৰ প্ৰস্তাৱ দিয়া হয়। এই কমিটিসমূহৰৰ মাজত উল্লেখযোগ্য আছিল মৌলিক অধিকাৰ কমিটি, কেন্দ্ৰীয় ক্ষমতা কমিটি আৰু কেন্দ্ৰীয় সংবিধান কমিটি। ১৯৪৭ চনৰ ২৯ আগষ্টত ডক্টৰ বি. আৰ. আম্বেদকাৰৰ নেতৃত্বত খচৰা কমিটি গঠিত হয়। ড॰ আম্বেদকৰৰ বাদেও এই কমিটিত আৰু ৬ জন সদস্য আছিল। কমিটিখনে এখন খচৰা সংবিধান প্ৰস্তুত কৰি সেইখন ১৯৪৭ চনৰ ৪ নৱেম্বৰৰ মাজভাগত গণপৰিষদত উত্থাপন কৰে। গণপৰিষদ সংবিধান ৰচনা কৰিবলৈ ২ বছৰ ১১ মাহ আৰু ১৮ দিন সময় লাগিছিল। এই সময়কালৰ মাজত ১৬৬ দিন গণপৰিষসকলৰ অধিবেশন বহে।^[3] একাধিকবাৰ পৰ্যালোচনা আৰু সংশোধন কৰাৰ পাছত ১৯৫০ চনৰ ২৪ জানুৱাৰীত গণপৰিষসকলৰ মুঠ ৩০৮ জন সদস্যই সংবিধান নথিৰ দুটি হস্তলিখিত প্ৰতিলিপিত (এখন ইংৰাজী আৰু আনখন হিন্দী) চহী কৰে। দুদিন পাছত এই নথিখনেই ভাৰতীয় সৰ্বোচ্চ আইন স্বৰূপে ঘোষণা কৰা হয়। পৰবৰ্তী ৬০ বছৰত অৰ্থাত ২০১০ চনলৈকে ভাৰতীয় সংবিধানত মুঠ ১১৩টি সংশোধনী অনা হৈছিল।এই সংশোধনীৰ দ্বাৰা ভাৰতীয় সংবিধান খন আৰু উন্নত কৰা হয়।^{[এই তথ্য 9কীতাপ পৰা লোৱা হৈছে 1]}

বৰ্তমানৰ ভাৰতীয় সংবিধানত এখন প্ৰস্তাৱনা, ২৫টা অংশত বিভক্ত ৪৭০টা ধাৰা, ১২টি তফছিল, ৫টি পৰিশিষ্ট^[9] আৰু মুঠ ১১৩টা সংশোধনী সন্নিবিষ্ট।^[10]এই সংবিধান 1950চনত ডʼভীমৰাও আম্বেদকাৰৰ নেতৃত্বত প্ৰকাশ কৰা হয়।এই সংবিধান খচৰা কমিটি খনত বিভিন্ন গুনী জ্ঞানী ব্যক্তি আছিল।^{[এই তথ্য 9কীতাপ পৰা লোৱা হৈছে 2]}

সংবিধানৰ পৃথক পৃথক অধ্যায়সমূহ অংশসমূহৰ নামেৰে পৰিচিত। প্ৰত্যেকটো অংশত আইনৰ একো একোটা ক্ষেত্ৰ হিচাপে আলোচিত হয়। অংশৰ ধাৰাসমূহৰ উপজীৱ্য হ’ল নিৰ্দিষ্ট বিষয়সমূহৰ।

অনুসূচীমূহত চৰকাৰৰ আমলাতান্ত্ৰিক কামকাজ আৰু নীতিসমূহৰৰ বৰ্গবিভাজন আৰু সাৰণিকৰণ কৰা হৈছে।

• প্ৰথম অনুসূচী (ধাৰা ১ – ৪) — ৰাজ্য আৰু কেন্দ্ৰীয় শাসিত অঞ্চল  – ইয়াত ভাৰতীয় ৰাজ্য আৰু কেন্দ্ৰীয় শাসিত অঞ্চলসমূহৰৰ তালিকা দিয়া হৈছে। সীমান্তত কোনো পৰিবৰ্তন বা যি আইনৰ দ্বাৰা পৰিবৰ্তন সাধন হৈছে, তাৰো এখন তালিকা ইয়াত আছে।
• দ্বিতীয় অনুসূচী (ধাৰা ৫৯, ৬৫, ৭৫, ৯৭, ১২৫, ১৪৮, ১৫৮, ১৬৪, ১৮৬ আৰু ২২১) — উচ্চপদস্থ আধিকাৰিকসকলৰ বেতন  – চৰকাৰী কাৰ্যালয়ৰ আধিকাৰিক, বিচাৰপতি আৰু ভাৰতীয় কণ্ট্ৰলাৰ আৰু অডিটৰ-জেনেৰেলৰ বেতনৰ তালিকা এখনো আছে।
• তৃতীয় অনুসূচী (ধাৰা ৭৫, ৯৯, ১২৪, ১৪৮, ১৬৪, ১৮৮ আৰু ২১৯) — শপত  – নিৰ্বাচিত আধিকাৰিক আৰু বিচাৰপতিসকলৰ শপত।
• চতুৰ্থ অনুসূচী (ধাৰা ৪ আৰু ৮০) — ৰাজ্য আৰু কেন্দ্ৰীয় শাসিত অঞ্চল অনুসাৰে ৰাজ্যসভাৰ আসন সংখ্যা।
• পঞ্চম অনুসূচী (ধাৰা ২৪৪) — অনুসূচীত এলেকা আৰু অনুসূচীত উপজাতি প্ৰশাসন আৰু নিয়ন্ত্ৰণ (প্ৰতিকূল পৰিস্থিতিৰ বাবে যিবোৰ এলেকা আৰু উপজাতিৰ বিশেষ সুৰক্ষাৰ প্ৰয়োজন, সেই সকলো ক্ষেত্ৰত)।
• ষষ্ঠ অনুসূচী (ধাৰা ২৪৪ ও ২৭৫) —অসম, মিজোৰাম, ত্ৰিপুৰা আৰু মেঘালয়ৰ উপজাতি-অধ্যুষিত অঞ্চলৰ প্ৰশাসন।
• সপ্তম অনুসূচী (ধাৰা ২৪৬) — কেন্দ্ৰীয়, ৰাজ্য আৰু যুগ্ম দায়িত্ব তালিকা।
• অষ্টম অনুসূচী (ধাৰা ৩৪৪ আৰু ৩৫১) — চৰকাৰী ভাষাসমূহ।
• নৱম অনুসূচী (ধাৰা ৩১-খ) — ভূমি আৰু ভূমিৰ অধিকাৰী সংস্কাৰ; ছিক্কিমৰ ভাৰতভূক্তি। এইটো আদালতলৈ পৰ্যালোচিত হ’ব পাৰে।^[19]
• দশম অনুসূচী (ধাৰা ১০২ ও ১৯১) — সাংসদ আৰু বিধায়কসকলৰ "দলত্যাগ-ৰোধ" সংক্ৰান্ত বিধি।
• একাদশ অনুসূচী (ধাৰা ২৪৩-ছ) — পঞ্চায়ত বা গ্ৰামীণ স্বায়ত্ত্বশাসন।
• দ্বাদশ অনুসূচী (ধাৰা ২৪৩-প) — পৌৰসভা।

ড॰ আম্বেদকাৰৰ মতে, ভাৰতীয় সংবিধানত বৰ্ননা কৰা কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰৰ মূল ৰূপটো হৈছে:

A democratic executive must satisfy three conditions:

1. It must be a stable executive, and
2. It must be a responsible executive.
3. It must be impartial to all religion, caste and community.

Unfortunately, it has not been possible so far to devise a system which can ensure both conditions in equal degree. ..... The daily assessment of responsibility, which is not available in the American system is, it is felt, far more effective than the periodic assessment and far more necessary in a country like India. The Draft Constitution in recommending the parliamentary system of Executive has preferred more responsibility to stability.^[20]

ভাৰতীয় সংবিধানত কেন্দ্ৰীয় আৰু ৰাজ্য চৰকাৰসমূহৰৰ মাজত ক্ষমতা আবণ্টন কৰি দিয়া হৈছে। সংসদ আৰু ৰাজ্য বিধানসভাসমূহৰৰ ক্ষমতাসমূহক শ্ৰেণীবিভক্ত কৰি তিনিখন তালিকাৰ অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছে। এই তালিকাসমূহৰ হ’ল কেন্দ্ৰ তালিকা, ৰাজ্য তালিকা আৰু যুগ্ম তালিকা। জাতীয় প্ৰতিৰক্ষা, বিদেশনীতি, মুদ্ৰাব্যৱস্থাৰ দৰে বিষয়সমূহ কেন্দ্ৰ তালিকাৰ অন্তৰ্গত। আইনশৃঙ্খলা ৰক্ষা, স্থানীয় চৰকাৰ আৰু কিছুমান কৰব্যৱস্থা ৰাজ্যৰ তালিকাভুক্ত। ব্যতিক্ৰমী পৰিস্থিতিৰ বাদে কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে ৰাজ্য সমূহত আইন প্ৰণয়ন কৰিব নোৱাৰে। আকৌ শিক্ষা, পৰিবহণ, অপৰাধমূলক আইনৰ দৰে কেইবাটাও বিষয় যুগ্ম তালিকাভুক্ত। এই সকলো ক্ষেত্ৰত কেন্দ্ৰ আৰু ৰাজ্য উভয়েই আইন প্ৰণয়ন কৰিব পাৰে। অৱশিষ্ট ক্ষমতা ভাৰতীয় সংসদসকলৰ হাতত ন্যস্ত থাকে। ভাৰতীয় সংসদসকলৰ উচ্চকক্ষ ৰাজ্যসভা, যিটো ৰাজ্যৰ প্ৰতিনিধিসকলক লৈ গঠিত, সেইটোৱো ভাৰতীয় যুক্তৰাষ্ট্ৰীয় প্ৰৱণতাৰ এটা নিদৰ্শন।

ভাৰতৰ ৰাষ্ট্ৰপতিক জনগণৰ দ্বাৰা প্ৰত্যক্ষভাবে নিৰ্বাচিত কৰা নহয়, তেওঁক সংসদ আৰু ৰাজ্য বিধানসভাসমূহৰৰ সদস্যসকলৰ ভোটৰ দ্বাৰাহে নিৰ্বাচিত হয়। ৰাষ্ট্ৰপতি ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰধান মুৰব্বী। শাসনবিভাগৰ সকলো কামৰ সম্পাদনা আৰু সংসদসকলৰ প্ৰত্যেকখন আইনৰ লগতে তেওঁ জড়িত হৈ থাকে। অৱশ্যে এই সকল ক্ষমতা নামসৰ্বস্ব। ৰাষ্ট্ৰপতিজনে প্ৰধানমন্ত্ৰী আৰু মন্ত্ৰীপৰিষসকলৰ পৰামৰ্শ অনুযায়ীহে কাম কাজ চলাই নিয়ে। ভাৰতীয় সংসদসকলৰ নিম্নকক্ষ লোকসভাৰ সদস্যসকল প্ৰত্যক্ষভাৱে জনগণৰ দ্বাৰা নিৰ্বাচিত কৰা হয়। প্ৰধানমন্ত্ৰী আৰু মন্ত্ৰীপৰিষদে লোকসভাৰ সংখ্যাগৰিষ্ঠ অংশৰ সমৰ্থন লাভ কৰাত সক্ষম হ’লেহে ক্ষমতাত বৰ্তী থাকিব পাৰে। মন্ত্ৰীসকল সংসদসকলৰ উভয় কক্ষৰ ওচৰত জবাবদিহি কৰিবলৈ বাধ্য থাকে। ইয়াৰ বাদেও সংসদকলৰ কোনো একোটি কক্ষৰ নিৰ্বাচিত সদস্যসকলে মন্ত্ৰিত্বৰ পদ গ্ৰহণ কৰিব পাৰে। এইদৰে ভাৰতৰ আইনবিভাগ আৰু শাসনবিভাগক নিয়ন্ত্ৰণ কৰি থাকে। ৰাজ্যৰ সংসদীয় গঠনো একেধৰণৰ। ইয়াত বিধানসভাৰ সদস্য বা বিধায়কসকল প্ৰত্যক্ষভাৱে নিৰ্বাচিত হয়। মুখ্যমন্ত্ৰী আৰু ৰাজ্য মন্ত্ৰীসভাৰ ওপৰত বিধানসভাৰ কৰ্তৃত্ব দেখুৱাব পাৰে।

ভাৰতীয় বিচাৰব্যৱস্থা শাসনবিভাগ বা সংসদসকলৰ নিয়ন্ত্ৰণৰ পৰা সম্পূৰ্ণ মুক্ত। বিচাৰবিভাগ কেৱল মাত্ৰ সংবিধানৰ ব্যাখ্যাকৰ্তাই নহয়, দুই বা ততোধিক ৰাজ্য অথবা কেন্দ্ৰীয়-ৰাজ্যৰ বিবাদবোৰৰ ক্ষেত্ৰত মধ্যস্থতাকাৰীৰ ভূমিকাও পালন কৰে। সংসদ বা বিধানসভা পৰা উত্তীৰ্ণ হোৱা যি কোনো আইনৰ বিচাৰবিভাগীয় পৰ্যালোচনাত থাকে। আনকি বিচাৰবিভাগে যদি মন কৰে যে, কোনো আইন সংবিধানৰ কোনো আদৰ্শৰ পৰিপন্থী, তেন্তে তেওঁলোকে সেই আইনক অসাংবিধানিক বুলিও ঘোষণা কৰিব পাৰে। ভাৰতীয় সংবিধানত ঘোষিত কোনো নাগৰিকৰ মৌলিক অধিকাৰ চৰকাৰৰ দ্বাৰা লঙ্ঘিত হ’লে উচ্চ ন্যায়ালয় আৰু সৰ্বোচ্চ ন্যায়ালয়ত সাংবিধানিক প্ৰতিবিধান বিচাৰি গোচৰ তৰিব পাৰে।

1. ↑ "Introduction to Constitution of India". Ministry of Law and Justice of India. 29 July 2008. http://indiacode.nic.in/coiweb/introd.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-10-14. 
2. ↑ "Forty-Second Amendment to the Constitution". Ministry of Law and Justice of fishys. 28 August 1976. http://indiacode.nic.in/coiweb/amend/amend42.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-10-14. 
3. ↑ ^{3.0 3.1} Das, Hari (2002). Political System of India. Anmol Publications. পৃষ্ঠা. 120. ISBN 8174886907. 
4. ↑ Pylee, M.V. (1997). India's Constitution. S. Chand & Co.. পৃষ্ঠা. 3. ISBN 812190403X. 
5. ↑ "Constitution of India". Ministry of Law and Justice of India. July, 2008. http://indiacode.nic.in/coiweb/welcome.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-12-17. 
6. ↑ Mansergh, Nicholas; Moon, Penderel (1977). The Transfer of Power 1942-7 .. Vol VII. Her Majesty's Stationery Office, London. ISBN 9780115800825. 
7. ↑ "Parliamentary Archives: HL/PO/1/595/11". Parliament and India, 1858-1947. British Parliamentary Archives. http://www.parliament.uk/parliamentary_publications_and_archives/parliamentary_archives/indian_independence.cfm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-10-15. 
8. ↑ ^{8.0 8.1 8.2} "The Constituent Assembly Debates (Proceedings):(9th December,1946 to 24 January 1950)". The Parliament of India Archive. http://parliamentofindia.nic.in/ls/debates/debates.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-02-22. 
9. ↑ "CONSTITUTION OF INDIA". Ministry of Law and Justice, Govt. of India. Archived from the original on 2016-03-25. https://web.archive.org/web/20160325025912/http://lawmin.nic.in/coi/contents.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2012-03-16. 
10. ↑ "THE CONSTITUTION (AMENDMENT) ACTS". India Code Information System. Ministry of Law, Government of India. http://indiacode.nic.in/coiweb/coifiles/amendment.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 14 July 2010. 
11. ↑ প্ৰথম অংশ
12. ↑ দ্বিতীয় অংশ
13. ↑ চতুৰ্থ অংশ
14. ↑ পঞ্চম অংশ
15. ↑ ষষ্ঠ অংশ
16. ↑ সম্পম অংশ
17. ↑ অষ্টম অংশ
18. ↑ নৱম অংশ
19. ↑ http://in.rediff.com/news/2007/jan/11indira.htm
20. ↑ Ahir, D.C. (1990). The legacy of Dr Ambedkar (10^th সম্পাদনা). South Asia Books. পৃষ্ঠা. 75–76. ISBN 978-8170186038. 

12 ় গঠন শেষ অংশ নৱম শ্ৰেণীৰ ছাত্ৰ দ্বাৰা সংগহিত

• Baruah, Aparajita (2007). Preamble of the Constitution of India : An Insight & Comparison. Eastern Book Co. ISBN 9788176299960. 
• Basu, Durga Das (1965). Commentary on the constitution of India : (being a comparative treatise on the universal principles of justice and constitutional government with special reference to the organic instrument of India). 1 - 2. S. C. Sarkar & Sons (Private) Ltd. 
• Basu, Durga Das (1984). Introduction to the Constitution of India (10^th সম্পাদনা). South Asia Books. ISBN 0836410971. 
• Basu, Durga Das (1981). Shorter Constitution of India. Prentice-Hall of India. ISBN 9780876922002. 
• Das, Hari Hara (2002). Political System of India. Anmol Publications. ISBN 8174886907. 
• Dash, Shreeram Chandra (1968). The Constitution of India; a Comparative Study. Chaitanya Pub. House. 
• Ghosh, Pratap Kumar (1966). The Constitution of India: How it Has Been Framed. World Press. 
• Jayapalan, N. (1998). Constitutional History of India. Atlantic Publishers & Distributors. ISBN 8171567614. 
• Khanna, Hans Raj (1981). Making of India's Constitution. Eastern Book Co. ISBN 9788170121084. 
• Basu, Durga Das (1984). Introduction to the Constitution of India (10^th সম্পাদনা). South Asia Books. ISBN 0836410971. 
• Pylee, M.V. (1997). India's Constitution. S. Chand & Co.. ISBN 812190403X. 
• Pylee, M.V. (2004). Constitutional Government in India. S. Chand & Co.. ISBN 8121922038. 
• Sen, Sarbani (2007). The Constitution of India: Popular Sovereignty and Democratic Transformations. Oxford University Press. ISBN 9780195686494. 
• Sharma, Dinesh; Singh, Jaya; Maganathan, R.; et al. (2002). Indian Constitution at Work. Political Science, Class XI. NCERT. 
• "The Constituent Assembly Debates (Proceedings):(9th December,1946 to 24 January 1950)". The Parliament of India Archive. http://parliamentofindia.nic.in/ls/debates/debates.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 2008-02-22. 

• ভাৰতৰ সংবিধানৰ অসংশোধিত মূল ৰূপ
• ভাৰতীয় আইন আৰু ন্যায় মন্ত্ৰালয়ৰ ৱেবছাইটত সন্নিবিষ্ট ভাৰতীয় সংবিধানৰ পৃষ্ঠা
• ২৯ জুলাই ২০০৮ চনত প্ৰকাশিত ভাৰতীয় সংবিধানৰ পিডিএফ প্ৰতিলিপি
• Constitutional predilections
• কমনৱেলথ আইনী তথ্য প্ৰতিষ্ঠান – অনলাইন লিপি Archived 2008-10-22 at the Wayback Machine
• ১৯৪৯ চনত প্ৰকাশিত ভাৰতীয় সংবিধান অনলাইন সংস্কৰণ

উদ্ধৃতি ত্ৰুটি: <ref> টেগ্‌সমূহ "এই তথ্য 9কীতাপ পৰা লোৱা হৈছে" নামৰ এটা গোটৰ বাবে আছে, কিন্তু তাৰ <references group="এই তথ্য 9কীতাপ পৰা লোৱা হৈছে"/> টেগ্‌ পোৱা নগ'ল