Naixedero

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Lo naixedero^[1] d'un río ye a on que s'orichina a suya corrient d'augua. Puet estar una fuent, pero a vegadas puet estar un simple puesto a on rechuma l'augua. A vegadas se considera naixedero d'un río un puesto esleito por razons arbitrarias que leva augua que vien dende atros puestos mes alteros. Los naixeders d'os ríos pueden estar secos en tiempos de sequera.

Con la palabra naixedero tamién se puet dicir un puesto a on sale muita augua, no necesariament l'orichen d'un río u un regallo, como lo "Endize de Bocables de l'Aragonés" rechistra en ansotano.

La mes gran part d'os ríos naixen en puestos on l'augua sotorrana ye empentada a salir a la superficie d'o terreno por condicions topograficas u cheolochicas.^[2] Manimenos tamién bi ha ríos que naixen a on se revién un glaciar u una chelera.

Los naixeders como manantials a on naixen los ríos pueden estar de tres tipos: en as zonas abruptas un salto d'augua, en as planas una paúl, y en as fondadas un lago.

Como eixemplo de río que naixe en un salto d'augua tenemos lo río Mundo en a provincia d'Albacet.

Como eixemplo de río que naixe en una paúl tenemos o río Volga, que naixe en as Paúls de Valdai.

Como eixemplo de río que naixe en un lago tenemos o río Mississippi, que naixe en o Lago Itasca, con un manantial en o suyo fondón, pero tamién bi ha ríos que naixen en lagos a on s'acumula l'augua de cualques ríos mes chicos que bi desauguan, como ye lo caso d'o Lago Victoria, a on que tradicionalment se considera que naixe o río Nilo, pero que en realidat ye una zona d'acumulación en o curso alto a on desembocan diferents ríos menors.

Lo río Roine ye un río que naixe en una espluca adintro d'un glaciar.

Un uello ye un manantial con forma circular u ovalada.^[3] Se forman en zonas de surchencia d'auguas soterranas.^[4] Un uello no siempre ye un naixedero porque a vegadas s'aplica a estanyos u lagunas formadas en dolinas.

Los naixeders que apareixen como "uellos" en toponimia se documentan sobre tot en lo Sistema Iberico en plural y actualment en castellano, por eixemplo en Ojos del Cabriel. En la val de Xiloca bi ha uns cuantos uellos, considerando-se que antes de salir l'augua por lo pozo artesiano de Cella lo naixedero de Xiloca yeran los uellos de Mont-reyal.

Lo emplego d'un derivau d'o latín OCULU con sentiu hidrolochico se troba también en gascón (os Uells de Joeu d'a Val d'Arán etimolochicament son os uellos de Chupiter), y en castellano (Ojos del Guadiana).

Los naixeders d'os ríos grans pueden estar puestos d'intrés turistico, como ye lo caso d'o Naixedero d'o río Tacho, pero tamién los naixeders de ríos chicos como lo Naixedero d'o río Cuervo. En bel caso un puesto turistico se puet promocionar con lo nombre de "naixedero" encara que lo río naixca muito mes ent'alto, como ye lo caso d'o Naixedero d'o río Pitarc.

• Fuent.
• Viu.
• Viver.
• Naixedor.
• Surchencia karstica.
• Uello.

• (es) Francisco Anguita Virella, Fernando Moreno Serrano: Procesos geológicos externos y geología ambiental. Editorial Rueda, 1993.

• Se veigan as imáchens de Commons sobre os naixeders.