Mont-fort

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Ta atros emplegos d'o toponimo Mont-fort se veiga Mont-fort (desambigación) u Monforte (desambigación).

Mont-fort
Municipio d'Aragón
Envista de Mont-fort
Entidat  • País  • Provincia  • Comarca	Municipio  Aragón  Teruel Xiloca
Partiu chudicial	Calamocha
Superficie	47,77 km²
Población  • Total	83 hab. (2013)
Altaria  • Meyana	1.008 m.
Distancia  • 121 km	enta Teruel
Alcalde	Paula Delmás Biel (2019)
Codigo postal	44493
Chentilicio	Montfortino
Parroquial  • Diocesi  • Arcipestrau  • Parroquia	Teruel y Albarracín Mont Albán Asumpción de Ntra. Sra.
Ríos	Nogueta (u Santa María)
Coordenadas	41° 3’17’’N 1° 0’51’’U
Mont-fort Mont-fort en Aragón
Web oficial

Mont-fort (en castellano Monforte de Moyuela) ye un municipio y localidat aragonesa situata en a muga norte d'a provincia de Teruel, en a comarca de Xiloca.^[1]

Tien una población de 80 habitants (censo de 2007) en una superficie de 47,77 km², con una densidat de población de 1,68 hab./km².

Mont-fort se troba situato a o piet d'a sierra d'Orich (Sistema Iberico), a una altaria de 1.008 m y en a marguin dreita d'o río Nogueta (u Santa María), afluent d'o río Moyuela, a o que debe o suyo apellito en castellano.

Ye situato a una distancia de 121 km de Teruel, a capital d'a suya provincia.

O termin municipal de Mont-fort muga con os municipios de Blesa, Uesa, Loscos y Plenas.

A carta de población de Mont-fort ye de l'anyo 1157. Mont-fort yera situato orichinalment chunto a o castiello, esplazando-se dimpués a o plan. Tenió, dende o prencipio d'a Reconquiesta una gran importancia estratechica: yera o punto de contacto entre a depresión d'Ebro y o Sistema Iberico, en a Extremadura aragonesa.

Mont-fort amanixe como una d'as mencions decumentals mas antigas d'a redolada, ya que se repobló en 1157, anyada en a que Remón Berenguer IV lo prene y le da a Carta de población, con os fueros de Zaragoza y fixando as mugas d'o lugar. Mientres un breu periodo de tiempo estió cabeza d'una Comunidat d'aldeyas, ta integrar-se dimpués en a Sexma de Trassierra, una d'as cinco u seis en que se trestallaba a Comunidat de Daroca.

En 1877 s'adhibió a o termin municipal montfortino a pardina d'Otón, con a condición de que heba a pagar un censo a la Comanda de Mont Albán d'a Orden de Sant Chaime.

Seguntes diz a tradición popular en primeras se deciba Montefuerte y por contracción d'o vocable cambeó ta Monfort. O nombre podría tener un orichen a partir de nombre de persona (bi ha toponimos d'o tipo Mont-fort en Francia con orichen antroponimico^[2]).

Monfort ye como se vei ya en a Carta de población de 1157:

Tamién apareix como Monfort, Montfort, u bellas variants, en a Bula d'Hadrián IV (que ye una confirmación d'ilesias que fa o Papa Hadrián IV a o bispe de Zaragoza en 1159), en a lista de primicias de 1279-1280 y en o Fogache de 1495. En o "libro d'a manifestación d'o morabetín d'as aldeyas d'a ciudat de Daroca"^[3] (1373) s'escribe Moffort.

O nombre se castellanizó anyadendo una -e seguindo o modelo de Argent-Argente, Cascant-Cascante, y se convertió en Monforte. Dende 1916 ye conoixito oficialment ya como Monforte de Moyuela.

Bi ha microtoponimos en idioma aragonés u talment en mozarabe como o río Nogueta (d'o latín NUCETUM como "Nocito"), tamién conoixiu como río Santa María.

A localidat ye incluyita en a Rota d'o Cit, creyata en 1999 por diversas deputacions provincials ta remerar os nueucientos anyos d'a muerte d'o Cit Campeador, ya que ye Mont-fort un d'os lugars por a on que pasó iste personache. A prueba d'ello ye que apareixe en o propio Cantar d'o mío Cit, libro en que se basa a rota:

• Ilesia Parroquial de Nuestra Sinyora de l'Asumpción (sieglos XVI a o XVIII). Edificata a espensas d'os vecins, dimpués de ser destruita l'antiga mientres as Guerras Carlistas; se remató a suya construcción en 1847, encara que en 1849 mancaba de fer a torre.
• Ermita d'a Virchen de Belén (sieglo XVIII), con precedents goticos.
• Ermita d'a Virchen d'o Pilar.
• Ermita d'a Santa Sepoltura (Santo Sepulcre) (1791). Construcción de mampostería, d'una nau d'un trampo cubillata con vuelta vaída y lunetos. Actualment de propiedat privata.

• Castiello de Mont-fort (sieglo XII). Situato en o tozal que manda o lugar, de gran valor estratechico ya que ye situato en a primera linia de sierras a o sud d'a depresión d'Ebro. D'a edificación orichinal, nomás se'n conservan os fundamentos de dos torrazas de mampostería. Bien d'Intrés Cultural.
• Restas d'o Entibo Romano (sieglo I), situatas en o estreito d'a Virchen d'o Pilar, en o río Nogueta.
• A Fuent (1954), conchunto formato por a fuent, o lavador y a basa.

• Sant Antón, patrón d'as bestias (17 de chinero). Fogueras y bendición d'animals.
• Sant Blas, patrón de Mont-fort (3 de febrero). Procesión con a imachen d'o santo por as carreras d'o municipio, bendición de lamins y reparto de roscón bendecito.
• Romería a l'Ermita d'a Virchen d'o Pilar (Tercer sabado de mayo, encara que a suya calendata real ye o Lunes de Pentecostés). Se celebra misa en ista ermita, situata amán d'os estreitos d'o río Santa María, dimpués d'a cual o Concello ofreixe un "refresco popular". Gran parti d'os asistents realiza dimpués una chenta en o campo.
• Fiestas Mayors en Honor a l'Alabanza d'a Santa Cruz (Meyatos d'agosto, encara que en realidat ye o 14 de setiembre). As tipicas fiestas de verano d'os lugars, con actos relichiosos, festivals de ixota, chuegos tradicionals y ta os mas chicoz, concursos y verbenas.

• Birlas, chuego tradicional (pareixito a os bolos) que practican hue en día as mullers. Anyalment se fa un campionato local mientres as fiestas patronals.

Mont-fort tien una asociación socio-cultural dita Montefuerte, establita en 1990 y con seu en l'antiga escuela de ninyas. O nombre d'esta asociación proviene de l'antigo nombre d'o lugar y realiza tot tipo de actividaz culturals; dende excursions a chentas, cursos y chuegos ta os ninos, antimás d'a tipica participación en a Ofridura de Flors a la Virchen d'o Pilar.

• Francisco Azorín Izquierdo (Mont-fort, 1885 - †Mexico, 1975), arquitecto y politico socialista.

• "Monforte de Moyuela". Folleto informativo. (Ayuntamiento de Mont-fort, Deputación de Teruel, Gubierno d'Aragón; ¿2002?)

• Se veigan as imáchens de Commons sobre Mont-fort.
• (es) www.MonforteDeMoyuela.es, pachina web oficial.
• (es) www.MonforteDeMoyuela.com.
• (es) Mont-fort en AragonEsAsi.com.
• (es) Mont-fort en ComarcaAComarca.com.
• (fr) Mon Fort en "Le nom de Montfort".