Isla

Una isla u isola ye un territorio terrestre rodiato de l'augua, d'a mar, d'un río u d'un laco. A grandaria d'as islas ye variable, pueden tener dende poquez metros cuadratos dica mas de dos millons de km², como ye o caso de Groenlandia.

Isla ye a evolución d'o esdrúixol latín INSULA / ISSULA,^[1] con diminutivo -ULA d'alcuerdo con a fonetica aragonesa. Evolucions pareixidas a partir de ISSULA han esdeveniu en francés (île, d'antes isle), y en castellano (isla). En italiano y part de l'idioma occitán tienen formas derivadas d'a variant latina ISCULA.

Entremeyo d'o latín ISULA y d'a forma actual isla en aragonés han existiu as formas esdrúixolas Isola y Insola, que se mantienen en a microtoponimia esdrúixolas u planas en a Val de Benás (Les Llínsoles), Val de Chistau (La Insola), Val de Broto (Isola en Saruisé^[2]), Barcabo, Puent de Luna, Bailo, Atarés y Castiello de Chaca.

Ye posible que o toponimo L'Ainsa derive d'o latín INSULA con perduga d'o sufixo, y bel autor tamién ha relacionau con INSULA-ISULA os toponimos aragoneses d'a serie Isuela y Isuala como A Isuela/A Isuala de l'Alto Aragón, o río Isuela de dezaga de Sierra de Moncayo y a pardina d'A Isuala en Sobrepuerto.^[3]

Beluns d'estos toponimos aragoneses derivaus d'o latín INSULA-ISULA no necesariament indican anteriors islas. Un d'os signifcaus d'a palabra latina ye de "corro de casas", que puet encaixar en o caso de pardinas u antigos nuclios habitaus. En atras luengas romances a palabra derivada d'INSULA ha preso significaus como "terreno entre foyas". En aragonés medieval se conoixe pa isuela o significau de "terreno a canto d'o rio", que podió estar l'orichen d'os hidronimos homonimos actuals:

Este significau medieval d'a palabra Isuela no ye guaire diferent d'o significau de l'arabismo alchecira en aragonés medieval, que en arabe orichinal significa "isla".

Ni en aragonés medieval ni en as actuals parlas altoaragonesas no bi ha guaires datos de cómo se diz a los habitadors d'as islas. Una d'as pocas denominacions rechistradas ye a de isolanos, present en a traducción herediana de Tucídides:

Manimenos a presencia d'esta palabra podría estar un italianismo como d'atros que se troban en atras traduccions heredianas y que s'atribuyen a la partipación d'o flaire poliglota Nicolau de Drenopoli.

As islas pueden tener diversos orichens (como a erosión y a sedimentación), mas que mas las que se troban en mars y oceanos. Pueden evolucionar y augmentar de mida por depositos de sedimentos u por acumulación de material volcanico u organico. A vegatas, pueden estar formatas por procesos erosivos en que una porción de tierra permaneixe deseparata d'un continent. L'augmento d'o livel d'a mar tamién prevoca l'aparición d'islas, cuan se sumerchen as tierras baixas y en quedan deseparatas as zonas mas alteras d'as islas.

Istas islas son partis de tierra connectatas por a plataforma continental a un continent. Isto significa que istas islas fan parti d'o continent adchacent y se situan en a suya plataforma continental.

Eixemplos d'ista mena d'islas:

• Madagascar, en Africa
• Groenlandia, l'archipielago artico, a isla de Vancouver u Terranova, en America d'o Norte
• Grenada, Trinidat u as Malvinas, en America d'o Sud
• Cuba, Chamaica u a Hispaniola, en o Caribe
• Sumatra, Chava, Borneo, Celebes, Sri Lanka u Taiwan, en Asia
• a Gran Bretanya, as Balears, Sicilia u Sjælland, en Europa
• Nueva Guinea, Nueva Zelanda, Tasmania u Nueva Caledonya, en Oceanía

L'actividat volcanica que se produce en os fundos oceanicos tien como consecuencia a formación d'islas. Isto gosa relacionar-se con o movimiento de placas en a crosta terrestre.

Eixemplos d'ista mena d'islas:

• as Marianas, as Aleutianas, as Kurils, l'archipielago chaponés (con o mont Fuji), Hawaii u a isla de Pascua, en o Pacifico
• belunas d'as Antillas (como Santa Lucia u a Martinica), as islas Sandwich d'o Sud, Islandia, as Canarias, as Azores, Madeira u Cabo Verde, en l'Atlantico
• Santorini u as isles Eolias, en a Mediterrania

As islas y arrecifes de coral se troban en mars tropicals y subtropicals. Son formatas por os escletos d'un grupo d'organismos marins primitivos, os corals, cuan o coral creixe dica plegar a la superficie de l'oceano, dende plataformas submarinas no guaire profundas, que muit a sobén son conos volcanicos. Cuan o cono ye de tot sumerchito se forma un atol coralín. O corall deixará de creixer enta alto cuan plegue a la superficie; por iste motivo istas islas son planas y baixas.

Eixemplos d'ista mena d'islas:

• as Maldivas u as Seychelles, en o Indico
• as Carolinas, as Marshall, Kiribati u Tuvalu, en o Pacifico

Istas islas, tamién ditas maritimofluvials, se forman en a desembocadura de ríos grans por l'acumulación d'arena, grava y buro, que son rastratos por a corrient d'o río. Istos sedimentos se van depositando en forma de monticlos en almarchals a on que a corrent pierde velocidat. Istas islas forman un delta en a desembocadura d'o río, como por eixemplo os deltas de l'Ebro (con a isla de Buda), o Gangas, o Misisipi, l'Orinoco, o Nilo y o Paraná.

A isla de Marajó, en a desembocadura de l'Amazonas, ye a isla sedimentaria mas gran d'o mundo, con una amplaria parellana a la de Dinamarca.

As islas fluvials se forman a partir de barreras de arena presents en a canal central d'o río, as particlas d'as cuals se composan de materials de midas diversas. L'abance d'os ríos de caracter meandrico y anastomotico, con as diferents auguastuertas y canals de comunicación, deixa una serie de crestas i depresions pantanosas que determinen a formación de diferents tipos de vechetación, como por eixemplo ambients de tierra tova, ambients inundables u ambients de transición entre istos dos. Cada cresta representa o resultato d'a migración d'o curso mientres a formación d'una nueva placha.

As islas fluvials, en trobar-se amugatas por un río y subchectas a la suya dinamica d'inundación, presentan una serie de condicions ambientals especificas en arias muit chicotas, producto d'as diferencias topograficas, lo que obliga a bellas especies animals y vegetals a adaptar-se a las condicions que comporta iste dinamismo. Por eixemplo, as selvas inundatas temporalment tienen caracteristicas muit heterochenias en arias chicota; istas selvas no son estables, ya que son subchectos a cambios causatos por o creiximiento y l'abance d'a glera d'o río.

Se considera que a isla d'o Bananal, en o centro de Brasil, ye a mayor isla fluvial d'o mundo, con una amplaria una miqueta menor a la d'o País Valenciano.

• Lista d'islas por superficie
• Lista d'islas per población

• Se veigan as imáchens de Commons sobre as islas.