Teheran

Teheran is in 'n depressie teen die suidelike hellings van die Elboers-bergreeks en rofweg halfpad tussen die grens met Afghanistan in die ooste en die grense met Turkye en Irak in die weste geleë. Die vrugbare Warāmīn-vlakte suid van Teheran se middestad is 'n belangrike landbougebied wat die stad tradisioneel van graan voorsien. Die klein nedersettings, wat noord van die stad teen die berghellings ontstaan het, soos Qulhak, Tajrīsh en Shamirān, is gesogte somerwoonplekke vir Teherani's.

Teheran is by die bouvalle van die bekende antieke nedersetting Rey (soms ook Ray of Rhages genoem) gestig. Tabriz en Mashhad is respektiewelik 550 en 750 kilometer van Teheran af geleë, terwyl Isfahan, die vroeëre hoofstad in die tyd van die Safawiede-bewind, 350 km ten suide lê. Khazar aan die Kaspiese See lê net sowat 100 km noord van die hoofstad. Die Elboers- en Emâmzâdeh Hâshem-bergpasse (meer as 2 700 m bo seevlak) verbind die metropolitaanse gebied met streke noord van die Elboers-bergreeks.

Die meeste van Teheran se varswatervoorraad word deur twee riviere voorsien: die Karadj in die weste van die Teheran-vlakte, en die Djadjroed wat oos van die hoofstad vloei. In die afgelope dekades is langs albei riviere damme opgerig. 'n Besondere kenmerk van Teheran is die djoeb, klein oop kanale wat langs die meeste groot strate en lane loop en deur vars bergwater gevoed word. Teheran se drinkwater kom eweneens uit die omliggende berge en is van hoë gehalte.^[1]

Alhoewel Teheran ver van Iran se ander groot stede geleë is, is die stadsgebied van oudsher 'n kruispunt van strategiese handelsroetes wat Anatolië in die huidige Turkye langs die Elboers-reeks met Indië en China asook die suide van Iran met die westelike landsdele en Mesopotamië verbind het. Teheran is tans die grootste metropolitaanse gebied tussen Istanboel in Turkye en Karatsji in Pakistan. Dit strek oor 'n afstand van 250 km in wes-oostelike en van 50 km in noord-suidelike rigting.

Die Iranse hoofstad is in 'n halfdroë kontinentale klimaatstreek geleë. Teheran se klimaat word grotendeels deur sy geografiese ligging tussen die Elboers-bergreeks in die noorde en die sentrale woestyn in die suide bepaal. Sy hoofkenmerke is matige lentes en najare, lang, baie warm en droë somers en kort, maar koue winters. Aangesien die stadsdistrikte op verskillende hoogtes bo seevlak lê, varieer die mikroklimaat van stadsdeel tot stadsdeel. So het die bergagtige noorde van Teheran 'n koeler en aangenamer mikroklimaat as die suidelike stadsdele wat in 'n uitgestrekte plat terrein geleë is.

Somers is algemeen warm tot baie warm met baie min reënval, relatief lae humiditeit en koel nagtemperature. Ligte neerslae val veral tussen laat herfs en midlente, maar geen van hierdie maande is betreklik nat nie. Die gemiddelde jaarlikse reënval is nie hoër as 230 millimeter nie. Die gemiddelde temperatuur in Julie is 30 °C in Suid-Teheran en 25 °C in die noordelike stadsdele, met uiterstes van 40 °C. Die hoogste temperatuur, wat ooit aangeteken is, was 43 °C.

Januarie is die koudste maand van die jaar met 'n gemiddeld van 2 °C in die noorde en 5 °C in die suide. Die laagste temperatuur ooit was -15 °C. Dikwels varieer weerstoestande volgens stadsdele en val nog sneeu in die noorde en weste van Teheran, terwyl bewoners van die suidelike distrikte reeds sonnige weer geniet. Sneeuvalle varieer eweneens van jaar tot jaar. Ná enkele jare met min sneeuval is Teheran op 5 en 6 Januarie 2008 deur 'n kouegolf getref en in 'n dik sneeu- en yslaag gehul sodat die Raad van Ministers op 6 en 7 Januarie 'n noodtoestand moes verklaar.

Die voggehalte van die lug en jaarlikse neerslae het sedert omstreeks 2000 'n opwaartse neiging getoon wat heel waarskynlik aan bebossingsprojekte en die uitbreiding van groen ruimtes, parke en mere in die stadsgebied te danke is. Tans is die welvarende noorde nog aansienlik groener as die suide van Teheran.

Lugbesoedeling is 'n baie ernstige probleem in die Iranse hoofstad. Teheran is op baie dae in digte rookmis gehul wat skadelike uitwerkings op die gesondheid van sy inwoners het en jaarliks duisende sterftes veroorsaak. Motorvervoer dra 80 persent van die koolstofvrystellings by, die res word aan industriële besoedeling toegeskryf.^[4] Om lugbesoedeling te verminder en die gebruikmaking van openbare vervoer aan te wakker, het die Iranse regering in 2007 met die rantsoenering van petrol begin en pryse aansienlik verhoog.

Lugbesoedeling in Teheran word aan geografiese, ekonomiese en infrastrukturele oorsake toegeskryf. So beperk die massiewe Elboers-bergreeks, wat Teheran in die noorde begrens, die invloei van vogtige lug en winde uit die Kaspiese Seegebied van Noord-Iran. Die kombinasie van ultraviolette straling en skadelike stowwe in die lug dra by tot die verhoging van osoonvlakke.

Terwyl byna die helfte van Iran se groot nywerhede aan die stadsrand van Teheran saamgetrek is, voldoen talle motors nie aan huidige omgewingstaandaarde nie. Vliegtuie op Teheran se besige lughawens is 'n ander belangrike bron van lugbesoedeling in die metropool. Die gebrek aan 'n doeltreffende openbare vervoerstelsel het eweneens nadelige uitwerkings op die luggehalte. Die huidige bus- en moltreinnetwerk dek nie die hele stadsgebied nie sodat baie Teherani's genoodsaak is om òf huurmotors te gebruik òf privaat motors te koop. Verkeersopeenhopings is aan die orde van die dag.

Teheran is op die tektonies aktiewe Iranse Hoogplato geleë waar die Indies-Australiese en die Arabiese Plaat teen die Eurasiese Plaat aanstoot. Ligte aardskuddings word gereeld in die stadsgebied gevoel wat op sowat eenhonderd seismiese breuklyne sit. Op 27 Maart 1830 is byna alle geboue in die hoofstad deur 'n hewige aardbewing vernietig wat 7,0 op die Richterskaal gemeet het. Na ramings het 45 000 mense hul lewens in dié ramp verloor. Ander swaar aardbewings het die gebied in 300 v.C. (7,6 op die Richterskaal), 743 (7,2), 855 (7,1), 958 (7,7), 1177 (7,2), 1383 (7,0), 1665 (6,5) en 1815 (7,1) geskud.^[5] Seismoloë het bereken dat daar gemiddeld elke 150 jaar 'n hewige aardbewing in Teheran te wagte kan wees. Aangesien die laaste groot bewing meer as 150 jaar gelede aangeteken is, is die waarskynlikheid hoog dat die gebied in die nabye toekoms deur só 'n ramp getref kan word.

Vir jare reeds word daar debatte oor die verskuiwing van die regeringsetel gevoer. In 2010 het die Iranse regering bekend gemaak dat die plan om Teheran "om veiligheids- en administratiewe redes" as hoofstad te vervang gefinaliseer is. Die Majlis, die Iranse parlement, het Shahroud, Isfahan en Semnan as die drie hoofkandidaatstede vir só 'n verskuiwing genoem.

Daar is planne om 163 staatsondernemings na ander provinsies van Iran te verskuif, net soos 'n aantal universiteite, om die skade, wat deur 'n potensiële aardbewing berokken kan word, te beperk. Die vroeëre president Mahmoud Ahmadinejad het voorgestel dat vyf miljoen hoofstadbewoners in ander landsdele hervestig word.^[6] Die Iranse owerheid het reeds begin om alle verdedigingverwante nywerhede na ander gebiede te verskuif, alhoewel hierdie stap oorwegend om militêre redes onderneem word.^[7]

Die eerste verwysing na Teheran kom in geskrifte van die geleerde Abu Abdallah Muhammad ibn Hammad at-Tehrani ar-Razi († 874/875 of 884/885) voor. Teheran was destyds nog 'n nederige dorpie naby die stad Ray wat swaar op vrugtebou gesteun het. Die bewoners was gedeeltelik in ondergrondse grotte of gewelwe gehuisves. Ibn Balchi se Fars-nama, wat tussen 1108 en 1116 ontstaan het, bevat 'n regstreekse verwysing na Teheran, en – soos talle latere dokumente – na die uitstekende gehalte van plaaslik verboude granaatappels.

Teheran het deel uitgemaak van die Boejiede- en Seldjoeke-ryke waar Ray tydelik as regeringsetel gedien het. Hierdie stad met sy belangrike mark is in die 13de eeu onder meer deur die Arabiese aardrykskundige Yaqut beskryf. Nadat dit in 1220 deur Mongole verower en vernietig is, het Teheran se ondergrondse gewelwe as skuilplek vir die bewoners van Ray gedien. Gaandeweg het Teheran nou self tot 'n groter nedersetting ontwikkel wat in 1340 deur die Persiese geograaf en geskiedkundige Hamdallah Mustaufi (1281–1344) beskryf is.

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Safawidiese Ryk.

Eers tydens die bewind van die Safawiede-dinastie het Teheran tot 'n belangrike stad gegroei. Die nedersetting en sy sitadel (die latere Golestan-paleis) is onder Tahmasp I (1513–1576) met 'n muur beskerm. Tahnasp is in 1524 in die ouderdom van tien jaar as opvolger van sy vader, Ismail I, as tweede sjah van die Safawiede-dinastie gekroon.

Onder Abbas I (1571–1629), wat sy ryk tydelik vanuit Teheran geregeer het, is wye strate en lane aangelê. Ook onder Karim Khan (1708–1779), die stigter van die kortstondige dinastie van die Tand-prinse, het Teheran tydelik as regeringsetel gefungeer. Hy het hier 'n paleis laat bou en ook die stadsmuur versterk om aanvalle deur Kadjare af te weer. Ondanks sy militêre oorwinnings – hy het onder meer die Kadjare-leier Mohammed Hassan Khan gedood en sy seun Agha Mohammed Khan (1742–1797) as gyselaar gevange geneem – het Kharim Khan die regeringsetel om veiligheidsredes weer na Shiraz verskuif.

Ondanks sy versterkte stadsmuur was Teheran aanvanklik eerder 'n nedersetting van provinsiale as van nasionale belang. Hierdie situasie het eers met die afsterwe van Karim Khan in 1779 skielik verander. Agha Mohammad Khan kon homself nou uit sy gevangeskap bevry en met die steun van die Kadjare self die bewind oorneem. In 1788 het hy die laaste regent van die Zand-dinastie, Lotf Ali Khan (1769–1794), gevange geneem en ses jaar later om die lewe gebring. Een jaar later het hy sy regeringsetel na Teheran verskuif. In die lente van 1776 het Agha Mohammad Khan homself tot sjah gekroon en sodoende die Kadjare-dinastie gestig.

Omstreeks 1800 was Teheran 'n stad met 15 000 inwoners en 'n oppervlak van sowat vier km². Agha Mohammad Khan se opvolger Fath Ali (1762–1834) het 'n ambisieuse bouprogram aangepak en talle moskees, medresses en paleise laat oprig, waaronder Teheran se bekende Golestan-paleis. Die stadsmuur is gedeeltelik gerestoureer. 'n Ander Kadjare-heerser, Nāser al-Dīn Sjah (1831–1896), het die oorspronklike stadsgebied gedurende sy regeringstyd vervyfdubbel. Onder sy bewind is Teheran se ou stadsmuur afgebreek en deur 'n nuwe versterking met pragtige poorte vervang. In 1883 was Teheran met 'n bevolking van meer as 100 000 reeds die grootste stad in die land. Hierdie demografiese ontwikkeling is deur die beleid van stelselmatige sentralisering nog versterk.

Onder die bewind van Reza Sjah Pahlavi is Teheran in die 1930's nog eens uitgebrei en 'n nuwe hoofstraat dwars deur die stadsgebied gebou, terwyl ou Kadjare-buurte gesloop is. Ook Teheran se historiese stadsmuur is afgebreek, onder meer om plek te maak vir 'n nuwe geometriese straatrooster. Breë reguit lane met bome aan weerskante het nou in noord-suidelike en wes-oostelike rigting geloop en weggedoen met die tradisionele kulturele en sosiale strukture van die historiese Islamitiese buurte.^[8] Die nuwe lane het die stad in sektore verdeel waarby welvarende Tehrani's in die noordelike en armer inwoners in die suidelike stadsdele saamgetrek was. Op nasionale vlak het die nuwe Transiranse Spoorweglyn Teheran met die Kaspiese See en die Persiese Golf verbind.

'n Belangrike historiese en politieke gebeurtenis was die Konferensie van Teheran wat tussen 28 November en 1 Desember 1943 gehou en deur die geallieerde leiers Churchill, Roosevelt en Stalin bygewoon is. Van die onderwerpe, wat in die Iranse hoofstad bespreek is, was die geallieerde strategie vir 1944 op die Europese oorlogstoneel en die tyd ná die verwagte oorwinning van die geallieerde moondhede in die Tweede Wêreldoorlog.

Teheran se padnetwerk is in die 1960's en 1970's tydens die regering van sjah Mohammad Reza Pahlavi verder uitgebrei en gemoderniseer. Nuwe nywerhede is in die stad gevestig en die plaaslike infrastruktuur opgeknap.

Weens die toenemende migrasie van plattelandse gebiede na Iran se stede en hoë geboortesyfers het ook Teheran 'n ongekende bevolkingsgroei ervaar. Terwyl die stad in 1966 nog 2,7 miljoen inwoners gehuisves het, het hierdie getal in die volgende dekade volgens die sensus van 1976 tot 4,5 miljoen gestyg.

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Irannese Rewolusie.

Tydens die sogenaamde Islamitiese Rewolusie van 1979 het 'n breë front van opposisiegroepe, wat van kommuniste tot Islamiste gestrek het, in opstand teen die outoritêre, wêreldlike en westerse bewind van sjah Mohammed Reza Pahlavi gekom. Ná bloedige onluste en massabetogings het die sjah die land verlaat en ajatolla Ruhollah Khomeini (1902–1989) as geestelike leier uit sy ballingskap in Frankryk na Iran teruggekeer om die Islamitiese Republiek van Iran te proklameer.

Talle hooggeplaaste ondersteuners van die sjah-bewind is tereggestel. Die Verenigde State se weiering om sjah Reza Pahlavi aan Iran uit te lewer, het tot anti-Amerikaanse betogings gelei wat hul hoogtepunt in die besetting van die Amerikaanse ambassade gehad het. Tientalle diplomate en medewerkers is meer as een jaar lank as gyselaars aangehou en – ná 'n mislukte bevrydingspoging deur Amerikaanse lugmageenhede – eers kort ná die inhuldiging van Ronald Reagan as nuwe president en opvolger van Jimmy Carter in Januarie 1981 vrygelaat.

In die Eerste Golfoorlog (1980–1988) is Iran deur Irakse magte aangeval. Teheran was die teiken van Irakse lug- en missielaanvalle, waarby die eerste lugaanval op 22 September 1980 geloods is. Die konflik het met die sogenaamde "stede-oorlog" in 1985 'n nuwe fase bereik toe Iran verskeie kere met ballistiese missiele aangeval is. Die meeste slagoffers was burgerlikes.

Op 21 Oktober 1996 het 'n nuwe sensus plaasgevind waarvolgens Teheran se bevolking 6,8 miljoen beloop het. Volgens amptelike ramings van die Statistieke Sentrum van Iran het die bevolking in 2004 op 7,1 miljoen gestaan.

Nadat 'n sterk aardbewing in 2004 verwoesting in die Iranse stad Bam gesaai het, is debatte oor die verskuiwing van die regeringsetel na seismies minder aktiewe gebiede hervat. Tot dusver is slegs nywerhede na ander landsdele verskuif en het regeringsdepartemente hul hoofkwartiere steeds in Teheran. Daar is egter besluit om in die toekoms geboue op te rig wat bestand is teen aardbewings.

Meer as veertig persent van Iran se ekonomiese aktiwiteite, 30 persent van alle werkgeleenthede in die openbare sektor, 45 persent van alle groot industriële ondernemings en meer as die helfte van alle nywerhede is in Teheran saamgetrek. Die belangrikste industriële sektore is motorvervaardiging, elektroniese en elektriese nywerhede, wapenvervaardiging, tekstiel-, suiker-, sementvervaardiging, en chemiese produkte.

Die aanlegte van Iran se belangrikste motorvervaardigers, Iran Khodro en Saipa, is langs die Karaj-snelweg in die stadsdeel Ekbatan geleë. 'n Olieraffinadery het suid van die stad naby Ray ontstaan. Teheran is daarnaas 'n belangrike handelsentrum vir tapyte en meubels. Iran se meubelbedryf het tot die grootste in die Midde-Ooste gegroei. Die Teheranse Effektebeurs was in die vroeë 21ste eeu een van die suksesvolstes wêreldwyd. Min buitelandse ondernemings het filiale in die stad.

Die uitgestrekte netwerk van snelweë in Teheran is ongeëwenaar in Wes-Asië. Die stad is ook die middelpunt van Iran se spoornetwerk. Openbare vervoermiddels sluit busse en die moderne moltreinnetwerk in. Drie lughawens is in die stadsgebied geleë: die internasionale Mehrabad-lughawe, die internasionale Imam Khomeini-lughawe en die Ghal'eh Morghi-lughawe.

Onder die bewind van sjah Mohammad Reza Pahlavi was daar planne om Teheran volgens die voorbeeld van Manhattan tot die finansiële en sakesentrum van die Midde-Ooste te ontwikkel. Die stadsbuurt Abbasabad sou volgens hierdie planne in 'n sakedistrik met wolkekrabbers omgeskep word. Geen van die projekte is ná die Islamitiese Rewolusie van 1979 verwesenlik nie, behalwe vir die stadsdistrik Shahrak-e Gharb in die noordweste van Teheran wat nog tydens die sjah-regentskap ontstaan het. Shahrak-e Gharb is saam met Ekbatan, 'n buurt met moderne woonstelgeboue, die enigste stadsdeel wat volgens moderne teorieë van stadsbeplanning ontwikkel en gebou is.

Shahrak-e Gharb ("Westelike stad", dikwels ook Shahrak-e Qods genoem) is 'n hoër middelklaswoonbuurt noord van die Milad-toring met indrukwekkende woonstelgeboue en groot winkelsentrums soos Milad-e Nur en Golestan.

Die stadsbuurt Shahrak-e Ekbatan, wat noord van die Mehrabad-lughawe naby die Karaj-snelweg geleë is, is oorspronklik beplan om 75 000 mense te huisves en het vanaf 1975 in drie boufases ontstaan. Altesaam 33 woonstelblokke met tussen vyf en vyftien verdiepings is opgerig, terwyl ook geriewe soos kinderbewaarplase, skole, winkels, restaurante, moskees en geneeskundige instellings ontstaan het. 'n Ander behuisingsprojek, Chaharsad Dastgah ("Vierhonderd eenhede") in Suid-Teheran, het tydens die sjah-bewind in die 1960's ontstaan, terwyl die woonstelle van Shahrak-e Imam Khomeini in die ooste van die stad eers ná die rewolusie gebou is.

Die migrasie van landelike bewoners na stedelike gebiede het net soos vlugtelingstrome uit Wes- en Suidwes-Iran tydens die oorlog met Irak stygende druk op die Teheranse stadsregering uitgeoefen om behuising en werk te voorsien. Die situasie is deur honderdduisende vlugtelinge uit Afghanistan vererger wat Teheran as hul toevlugsoord gekies het. Die gebrek aan stedelike en privaat behuisingsprojekte het 'n geweldige woningstekort in Teheran laat ontstaan, terwyl huurgelde en huispryse die hoogte ingeskiet het.

Gevolglik het bevolkingsgetalle in omliggende voorstede met laer prysvlakke ontplof, en klein dorpies het binne enkele jare tot groot nedersettings sonder stedelike infrastruktuur en geriewe gegroei. Voorbeelde vir die ongekende uitbreiding van voorstadsones is nedersettings soos Eslam-Shahr suidwes van Teheran, Varamin in die suidooste en Shahre Ghods in die weste. Karaj, 'n stad sowat 25 kilometer wes van Teheran, het saam met sy omgewing tot 'n uitgestrekte slaapstad met sowat drie miljoen inwoners ontwikkel.

In die 1990's is nuwe stadsparke en ander groen ruimtes aangelê. In Noord-Teheran se welvarende stadsbuurte moes egter talle groen ruimtes en historiese villas plek maak vir nuwe luukse woonstelgeboue. Daardie soort bouprojekte is egter allesbehalwe 'n verligting vir Teheran se eiendomsmark aangesien min Tehrani's woonstelle in hierdie buurte kan bekostig. Baie eienaars stel ook nie belang om woonstelle onmiddellik te verkoop of te verhuur en laat hulle liewer leeg staan totdat pryse verder gestyg het.

Nog in die vroeë 20ste eeu was daar geen universiteit in Teheran nie. Die enigste moderne tersiêre onderwysinstellings was Darolfonoon (soms ook Dar al-Funun gespel), wat in die middel van die 19de eeu tydens die premierskap van Mirza Taqi Khan Amir Kabir gestig is, en die Skool vir Politieke Wetenskappe wat in die vroeë 20ste eeu in die lewe geroep is. Die eersgenoemde, 'n politegniese instelling, het opleiding in geneeskunde, ingenieurs- en basiese wetenskappe, en vreemde tale verskaf, terwyl die laasgenoemde as historiese voorloper van Iran se eerste regskool beskou word. Dit was veral Islamitiese geestelikes wat die stigting van wêreldlike onderwysinstellings probeer verhoed het, onder meer omdat hulle sulke instellings as 'n bedreiging vir hul belangrike monopolie op onderwys en regsgeleerdheid beskou het.^[9]

In die loop van die 20ste eeu het nogtans 'n groot aantal hoër onderwysinstellings in Teheran ontstaan, waaronder byna vyftig kolleges en universiteite, wat van die hoofstad die sentrum van onderwys en wetenskaplike navorsing in Iran gemaak het. Sommige van hierdie instellings het 'n sentrale rol in die politieke geskiedenis van die land gespeel.

Die belangrikste en mees gesiene tersiêre instellings in Teheran is die Universiteit van Teheran, die Teheranse Universiteit vir Mediese Wetenskappe en die Sharif Universiteit vir Tegnologie. Die Universiteit van Teheran is die oudste universiteit in Iran en ook een van die oudstes in Sentraal- en Suid-Asië. Die lang lys van groot universiteite sluit daarnaas die Allameh Tabatabaei-Universiteit, die Amirkabir-Universiteit vir Tegnologie, die Politegniese Skool van Teheran, die Iranse Universiteit vir Wetenskappe en Tegnologie, die Iranse Universiteit vir Mediese Wetenskappe, die Islamitiese Azad-Universiteit, die K.N. Toosi-Universiteit vir Tegnologie, die Iranse Instituut vir Polimere en Petrochemie, die Shahid Beheshti-Universiteit, die Shahed-Universiteit en die Tarbiat Modarres-Universiteit in.

Samuel M. Jordan, na wie Jordanlaan in Teheran vernoem is, het 'n baanbrekersrol gespeel by die stigting van die Amerikaanse Kollege van Teheran (tans die Alborz Hoërskool). Naas die grootste militêre akademie van Iran is ook 'n aantal teologiese kweekskole in Teheran gesetel.

• Hossein Amanat, argitek (* 1942)
• Maryam Mirzakhani, wiskundige (1977–2017)

• (en) Toerisme-inligting oor Teheran op Wikivoyage
• (fa) Amptelike webwerf
• (en) "TEHRAN i. A PERSIAN CITY AT THE FOOT OF THE ALBORZ". Encyclopædia Iranica. Besoek op 13 April 2019.
• (en) "Tehrān". Encyclopædia Britannica. Besoek op 13 April 2019.
• 12 Best Places to Visit in Tehran Geargiveer 31 Oktober 2020 op Wayback MachineBy ArrestedWorld.com

Argitektuur

• Saeed Kamali Dehghan: Tehran's towers: how the Iranian capital embraced bold architecture. In: The Guardian, 27 September 2016